Монография центр уйгуровед 13112019. indd
жүктеу/скачать 2,74 Mb. Pdf көрінісі
|
2019 УЙГУРОВЕДЕНИЕ В КАЗАХСТАНЕ И ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ, АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ, СОВРЕМЕННЫЕ ДОСТИЖЕНИЯ - материалы конференции(отв.ред. А.Б. Дербисали, Р.У. Каримова)
| табғачлар
журти Мачин дəп тилға алиду. У Дуңбейдики шималий-түркләрниң əвладини, тавғач дəп аталған түрклəр екəнлигини ейтип, уларниң тиллирида пəриқ барлиғини алаһидə тəкитлəйду. Тəхминəн милад.авв. V-IV əсирлəрдə түрк-атлиқлири (тиек-ри- вемлар) тарихидə чоң өзгүрүш йүз бериду. Уларниң бир қисми Сəд - дий-Чин сепили ичидə мəлум дəриҗидə Хитайлишип, отрақ тəрздə һаят кəчүрүшкə башлайду. Сəддий-Чин сепилиниң шималида яшиғанлар, асасəн чарвичилиқ билəн шуғуллунуп, өзлириниң əзəлий урпи-адəт, тиллирини сақлап қалғанлар һесаплиниду. Нəтиҗидə, Хи - тай мəнбəлиридə Сəддий-Чин сепили ичидики отрақ түркләр билəн, униң шималидики көчмəн түрклəрни бир-биридин пəриқлəндүрүп көрсүтүш зорурийити туғулған. Милад.авв. IV əсирдə Сəддий-Чин се - пили ичидикилəрни «түрк» («ди») дəп, тешидикилəрни умумий бир «Ғуз» ( hu 胡 ) дегəн нам билəн аташ башлиниду 1 . Шу вақтида Сəддий-Чин сепилниң шималидики һунлар вə уларниң ғəрипидики хəлиқлəр ғуз (ху) дəп, һунларниң шəрқидики (Манҗурий - əдики) түрклəр шәрқий-ғуз (dong-hu) 2 дəп намланған. Милад.авв. II-ə - сирниң бешида шәрқий-ғузлар, һун хақани Батур тəңриқут тəрипидин мəғлуп болуп, улар һазирқи Лияодуң өлкиси чегараси (Манҗурийə – Мачин)дин чиқип ғəрипкə көчүп кетишкə мəҗбур болиду 3 . Шəрқий ғузларниң ғəрипкə кəткəнлири, Сəддий-Чин сепилиниң шималий (От - тура-Чин – Хитай)ға һазирқи Ички Моңғул мухтəр өлкиси тағлириға берип җайлишиду. Уларниң Шянбей теғиға 4 барғанлири шянбейлар , Оған теғиға 5 берип җайлашқанлири оғанлар вə башқа түрлүк намлар 1 Һу ( 胡 ) иероглифиниң қедимқи тəлəппузи γu (ғу) болуп, γuz (ғуз) этнони - миниң хəнзу тили транскрипцийиси болған [А.Ходҗаев. Из истории древних тюрков. Ташкент, 2010. – С. 33]. 2 Шəрқий ғуз (dong hu 东胡 – шəрқий турк) дəп намланған. Хитай тили тəлəппузида дунгху ( 东胡 ) этнонимидики дуң ( 东 ) иеороглифи шəрқни, ху ( 胡 ) иероглифи ғуз, җумлидин һун этнониминиң хитайчə транскрипциясидур [Ходҗаев А. Из истории древних тюрков (сведения древнекитайских источ - ников). Ташкент, 2010. – Б.20-25]. 3 Фан Йе, Сима Биоу. Кейинки Хəннамə. Урумчи, 1996. – Б.548. 4 Шянбей теғи (Xian bei shan 鲜卑山 ) һазирқи Ички Моңғул Мухтар өлки - си Корчин оң қанат оттура Хошунниң ғарбидин 30 чақирим келидиған йəрдə [Фан Йе, Сима Биоу. Кейинки Хəннамə. Урумчи, 1996. – Б.504, 669]. 5 Оған теғи (Wu fan shan 乌凡山 ) йəнə бир атилиши (Wu huan shan 乌桓 山 ) мəһəллий халиқ тилида һазир Улан теғи дəп атилиду. Орни һазирқи Ички Моңғул Мухтар өлкиси Ару-Курчин Хошунниң шималий ғарбидə [Фан Йе, Сима Биоу. Кейинки Хəннамə. Урумчи, 1996. – Б. 667]. 110 билəн аталған 1 . Шянбей билəн оғанлар əсли бир хəлиқ болғанлиқтин, Хитай мəнбəлиридə уларниң тили, урпи-адəтлири охшашлиғи ейти - лиду 2 . Милади 91 жили Хəн сулалиси нөвəттики һунларға қарши һуҗу - мидин кейин, Һун тəңриқути яшап турған жути (Оттура-Чин өлкиси) ни вə хəлиқини ташлап қечип кетишкə мəҗбур болиду. Шәнбейләр, һунларниң йəрлирини егəллəйду. У йəрдики һунларниң 100 миң ки - шилик күчлүк қошуни шянбейларға қошулуп, уларму шянбей дəп атилиду. Шунуңдин кейин жүктеу/скачать 2,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|