Монография оқытушы-ұстаздарға, студенттер, магистранттар, докторанттар мен ғылыми зерттеушілерге, тәрбиешілерге, спорт жаттықтырушыларына және жалпы ұлттық халық ойындары мен спорты туралы білгісі келетін көпшілікке арналған
жүктеу/скачать 481,78 Kb.
|
ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ ойындары
- Бұл бет үшін навигация:
- 56. Ұшты-ұшты
- 57. Жасырынбақ
- 59. Бастаңғы
| Айгөлек (2 түрі)
Ойынды бастаушы жақ барлығы қосылып өлеңдетіп: – Айгөлек-ау, айгөлек, Айдың жүзі дөңгелек. Күші мығым қуатты, Екпіні желдей өршіген, Шепті үзер ер керек – деп өлеңдетеді. Бұған қарсы жақ әнмен жауап қайтарады. – Айгөлек-ау, айгөлек, Айдың жүзі дөңгелек. Күші мығым қауқарлы, Екпіні желдей өршіген, Сендерге қандай ер керек?». Алдыңғы топ тағы да: – Айгөлек-ау, айгөлек, Айдың жүзі дөңгелек. Күші мығым қуатты, Екпіні желдей өршіген, Бізге ...... ер керек» – деп біреудің атын атайды. Осылай ойын жалғаса береді. Ойынды ересектер ойнаған кезде аты аталған ойыншы бір ән шырқап не би билеп барып, қарсы топқа шабуыл жасайжы. 56. Ұшты-ұшты Ойынды үй ішінде де, сыртта да ойнай беруге болады. Ойынға қатысушыларға шек қойылмайды. Ойын бастаушы оған қатысушыларды жаңылыстыру үшін тез-тез ұшатын, ұшпайтын заттарды араластырып айтады. Ойын шарты бойынша ойнаушылар ұшатын заттарға ғана қолдарын жоғары көтеруге тиісті. Олар ұшпайтын затқа қолын көтеріп қалса, айыбына өз өнерін көрсетеді немесе ойыннан шығады. Ойынға қатысушылар бастаушының сөзін қалт жібермей бағып отыруы шарт. Ұшатын зат айтылса, қолдарын жоғары көтереді де, ұшпайтын зат айтылса, қозғалмай қолдарын көтермей тыныш отырады. Қателескен бала айып тартып, тақпақ айтады не ән салады. Екі рет жаңылса, айып шарты ұлғая түседі. Ойын жүргізуші адамдарды жаңылыстыру үшін төмендегідей үлгіні қолдануы ықтимал: Ұшты-ұшты, сұңқар ұшты! (Қол көтеріледі.) Ұшты-ұшты, тұлпар ұшты! (Қол көтерілмейді.) Ұшты-ұшты, қарға ұшты! (Қол көтеріледі.) Ұшты-ұшты, арба ұшты! (Қол көтерілмейді.) Ұшты-ұшты, тарғақ ұшты! (Қол көтеріледі.) Ұшты-ұшты, жарғақ ұшты! (Қол көтерілмейді.) Ұшты-ұшты, дауыл ұшты! (Қол көтеріледі.) Ұшты-ұшты, қауын ұшты! (Қол көтерілмейді.) Ұшты-ұшты, үйрек ұшты! (Қол көтеріледі.) Ұшты-ұшты, бүйрек ұшты! (Қол көтерілмейді.) Ұшты-ұшты, қыран ұшты! (Қол көтеріледі.) Ұшты-ұшты, жылан ұшты! (Қол көтерілмейді.) Ұшты-ұшты, қызғыш ұшты! (Қол көтеріледі ) Ұшты-ұшты, сызғыш ұшты! (Қол көтерілмейді.) Ұшты-ұшты, ұзақ ұшты! (Қол көтеріледі.) Ұшты-ұшты, тұзақ ұшты! (Қол көтерілмейді.) -Ұшты, ұшты – жарғанат ұшты! (ұшады). (Қол көтеріледі.) - Ұшты, ұшты – жарғақ ұшты! (ұшпайды). (Қол көтерілмейді.) - Ұшты, ұшты – тырна ұшты! (ұшады). (Қол көтеріледі.) - Ұшты, ұшты – тырма ұшты! (ұшпайды). (Қол көтерілмейді.) Осылайша жүргізілген ойында жаңылыспаған ойыншы жеңеді. 57. Жасырынбақ (1 түрі). Ойын, әдетте, жазды күндері ай жарығында, шөптесін алаңдарда, ал күндіз жасырынатын жері бар алаңдарда ойналады. Ойнаушылар жиналғаннан кейін, жасырынатын ойыншыларды іздеп тауып көмбеге әкелушіні тағайындайды. Осыдан кейін іздеуші көзін басып тұрып дауыстап санайды да іздеуге кіріседі. Осы кезде ойнаушылар жасырынып үлгерулері керек. Кезекші жасырынған ойыншыларды іздеуге кіріседі. Жасырынған ойыншыларды ол іздей жүріп көмбе маңынан алыстамауы керек. Себебі, кезекші бірінші жасырынған ойыншыны көрген бетте көмбеге ойыншыдан бұрын келіп хабарлайтын болады. Егер кезекшінің көзіне бірінші түскен ойыншы көмбеге кезекшіден бұрын келсе, онда кезекші өзінің қызметін екінші рет қайталайды. Бұл жерде кезекші ұтылмас үшін, бірінші көрген ойыншының атын атап, мәселен, Бекбай деп дауыстап көмбеге қарай жүгіруі керек. Содан кейін асықпай басқаларын іздей бастайды. Тағы бір ескеретін жай: кезекші ойыншыны көрмейінше, атын атап дауыстамайынша, ойыншылардың өз бетінше көмбеге жүгіріп келулеріне болмайды. Жасырынбақ (2 түрі) Ойынға жиналған балалардың барлығы шеңбер құрып, ойын бастаушының айналасына тұрып, тақпақтап санамақ айта бастайды. Санамақтың бірнеше түрі бар. Қандай жылы күн шуақ, Балапандар жүр шулап. Қызығына қараймын, Бір, екі, үш... деп санаймын. Шөжелерім, шөп-шөп-шөп. Жем шашайын көп-көп-көп. Он екенсің бәр-бәрің, Отыз түйін бар дәнім. Әрқайсыңа қаншадан, Теріп жеңдер соншадан. Немесе, ойын бастаушы алақанын төмен қарата бір қолын жоғары көтереді, ал барлық балалар бір-бір саусағын соның астына тигізіп ұстап тұра қалады. Ойын бастаушының «бір, екі, үш» деген сөзінен кейін, балалар саусақтарын алақаннан тез тартып алады. Саусағы алақанда ұсталған бала көзін жұмып, басқалары тығылады. Көзін жұмған бала қырық не елуге дейін санап, тығылған баларды іздейді. Әр баланы тауып алған сайын өзі тұрған жерін алақанымен соғып отырады. Балалардың алдына ала келісуімен, ең бірінші немесе ең соңғы қалған бала көзін жұмып, ойын қайта басталады. 58. Тымпи Ойынға қатынасушылар шеңбер жасап дөңгелене отырады. Ойынды жүргізуші белгіленеді. Ойынды жүргізуші «Ал, ойынды бастаймыз, бәрің түгел тым-тырыс, тымпи!» – деп бұйырады. Бұдан кейін бірде-бір ойыншы дыбыс шығармауы, қозғалмауы керек. Жүргізуші ғана сөйлеуге ерікті. Ол адам күлерлік қимыл-қозғалыспен әзіл-қалжың сөздерді айтып, қалай да біреуді күлдірудің, қозғалтудың амалын іздейді. Қалжыңдайды, өлең-жыр да айтады. Жаңылыстыру үшін неше түрлі алуан сұрақтар қойып, сұрайды. Ойнаушылардың біреуі абайсыз жаңылып сөйлесе не күліп жіберсе, айып тартады. Өлең айтады, ән салады не би билейді. Ойынды жүргізуші сөзге шешен, әзілкеш, күлдіргі болуы керек. 59. Бастаңғы Ауылдағы үлкен кісілер бір жаққа қонаққа немесе басқа себептермен кеткен жағдайда қыз-келіншектер бас қосып бір үйге жиналады. Қазақ салтында ерулік, ас беру, сүндет тойы секілді кәделерде шақырған үйдің ниетін сыйлап, шақырылған ауылдың үлкен кісілері түгел баруға тырысады. Қыз балалар ондайда үйде оңаша қалады. Осы жағдайда «Бастаңғы» ойыны ойналады. Қыз балалар емін-еркін ойнап-күліп, қысылып-қымтырылмай ойнап сырласады. Бұл ойынға қыздардың қалауы бойынша жас жеңгелері де қатысады. Қазақтың отбасы тәрбиесіндегі «Қызға қырық үйден тыйым» деген тәртібі қыз баланың босқа жүруіне жол бермейді. Сондықтан қыздың өз үйінен себепсіз не рұқсатсыз ұзап шығуына болмайды, оған тыйым салады. Бойжеткен қыз шешесімен не жеңгесімен үй шаруасымен шұғылданады, бос уақытында кесте тігеді, ою ойып өнер үйренеді. Бастаңғы – қыздардың үй-іші шаруасында өз бетімен еркін әрекет етуінің бір шарасы. Бастаңғыға жиналған қыздардың әр қайсысы өздерімен тәтті-дәмді тағамдарды үйден ала келіп, ортақ дастарханға қояды. Бұл ойынның астарында үлкен тәрбиелік мән бар. Қыздар осы ойын арқылы күнделікті тұрмысқа қажетті қонақ күтудің, тағамды тартудың, ас пісірудің, іс тігудің жөнін іс жүзінде орындап үйренуді іске асырады. Ойындар ойнап, көңілдерін көтереді. Бастаңғы – қазақ қыздарының ежелден келе жатқан дәстүрлі ойыны. жүктеу/скачать 481,78 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|