Морфология – грамматикалық категориялар мен грамматикалық тұлғаларды зерттейтін тіл білімінің саласы. «Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы»
жүктеу/скачать 290,73 Kb.
|
морфология дәрістер
| Септеуліктер:
Қазіргі қазақ тіліндегі септеуліктер сөз бен сөзді сөйлем мен сөйлемді бірін екіншісіне бағындыра, яғни сабақтастыра байланыстырып, өзінің алдында тұрған толық мағыналы сөздердің белгілі бір тұлғада тұруын талап етіп, әр түрлі грамматикалық, мезгілдік, мекендік, мақсаттық қатынастарды білдіреді. Жалғаулықтар тең дәрежедегі сөздер мен сөйлемдерді салыстыра байланыстырса, септеуліктер оларды бағындыра, сабақтастыра байланыстырады. Септеуліктердің атауыш сөздерден дамып шыққаны белгілі, сондықтан кейбір шылаулар –ғы\-гі жұрнақтарын қабылдап, морфологиялық өзгерістерге түсіп, синтаксистік қызмет атқарып, сөйлем мүшесі болады. «Құсты Арал» саяхаты менің сол күнге дейінгі өмірімде елеулі бір белесім еді (Сәрсенбаев) деген сөйлемде дейін септеулігі –ғы\-гі жұрнағын қабылдап, сол күнге тіркесімен бірге қай? деген сұраққа жауап беріп, анықтауыш болып тұр. Сөз жоқ, септеулік шылау жеке тұрып сөйлем мүшесі бола алмайды. Бұл жерде анықтауыш қызметінде жұмсалуы дейін шылауының өзі қатысты сөздермен (сол күнге) тұтасып, сындық мәнді білдіретін –гі қосымшасымен келуіне байланысты. Септеуліктер септік жалғаудың мағынасы мен атқаратын қызметіне ұқсайды. Олар сөйлемде мынадай қызмет атқарады. Біріншіден, түбір тұлғалы сөз бен барыс, шығыс, көмектес септіктеріндегі есім сөздермен тіркесіп келіп, оларды екінші сөзге сабақтастыра байланыстырып, мезгілдік, мекендік, себептік, мақсаттық қатынастағы сөз тіркестерін жасайды. Мысалы: Ел үшін еңбек етсең, халқың сүймек, Біз үшін отқа, суға түсіп жүр деп (Торайғыров). Еңбек қылған ел үшін, Еңбегі сіңген ер үшін (Бұхар Жырау). Ана тілі халық болып жасалғаннан бері жан дүниесінің айнасы (Аймауытов). Бұл күнге дейін салт жүретін Игілік енді пәуескеге мінуді лайық көріп... (Мүсірепов). Осы сөйлемдердегі үшін септеулігі түбір сөзге тіркесіп, мақсаттық қатынасты білдірсе, бері жатыс септігінде тұрған сөзге тіркесіп мекендік мағынаны, ал дейін шылауы барыс септігінде тұрған сөзге тіркесіп мезгілдік қатынасты білдіру үшін қолданылған. Үшін шылауы қазіргі қазақ тілінде түбір тұлғадағы зат есім, сын есім, есімдік, сондай – ақ есімше, көсемше тұлғаларымен тіркеседі, ал көне тілімізде есімдіктердің ілік септік тұлғасында да тіркескен: менің үшін, сенің үшін, оның (аның)үшін т.б. Екіншіден, шейін, дейін, кейін, бері, сайын, соң, үшін жалғаулықтары сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңарының баяндауышы құрамында келіп, басыңқы сөйлем мен бағыныңқы сыңарды мезгілдік, себептік, м ақсаттық қатынаста байланыстырып тұрады. Солардың әр алуан сыбыр – жыбырын біліп отыру үшін, Құнанбай өзіне қараған елдің біразын сол елдің арасына таман кірістіріп жібері керек (Әуезов). Ғазиз біраз жүрген соң, мына көшелер таныс бола бастады (Бұлқышев). Жүргіншілер әбден көзден таса болғанға шейін, бұлар арттарынан қарап тұрады (Әуезов). Өзге кепенің адамдары тарағаннан кейін бұл кепенің адамдары Рахметті ортаға ала асқа отырды. (Бұлқышев). Септеуліктер, негізінен, есім сөздерге, заттанған есімше мен қимыл атауына тіркеседі. Бұл сөздерге септеуліктер мына тұлғалардан соң тіркеседі: 1. Сөздің түбірі, я негіз тұлғалы сөзбен тіркесетін септеуліктер: үшін, сайын, сияқты, секілді, сықылды, тәрізді, туралы, турасында, арқылы, бойы, бойымен, бойынша, жайында, жайлы, шамалы, шақты, қаралы. Тарихи тұрғыдан бұлардың кейбіреулері ерте кезде ілік септік тұлғасымен де тіркескен. Турасы, бойы, жайы дегендердің құрамындағы ІІІ жақ тәуелдік жалғау – осының дәлелі бола алады. 2. Шығыс септікті сөзбен тіркесетін септеуліктер: кейін, соң, гөрі, бері, бұрын, әрі, бетер. 3. Барыс септікті сөзбен тіркесетін септеуліктер: дейін, шейін, таман, қарай, салым, жуық, тарта, таяу. 4. Көмектес септігіндегі сөзбен тіркесетін септеуліктер: бірге, қатар, қабат. Түбір, я негіз тұлғалы сөзбен тіркесетін септеуліктер Қазіргі қазақ тіліндегі түбір, я негіз тұлғалы сөзбен тіркесетін септеуліктер, негізінен, есім сөзден соң қолданылады. Үшін септеулігі түбір тұлғалы зат есіммен тіркесіп келіп оларға себептік, мақсаттық мағыналар үстейді. Балалары айран – шалап үшін әлді ағайынға жалшыға кетіпті. (Әуезов). Аяғында ертең ұлыққа жауап беру үшін қариялардың бойын көрсетпей, жасырақ басшыларын жібермек болып, Серікбай, Тұрлықожа, Айтбай үшеуін сайлады (Әуезов) деген мысалдардағы үшін шылауы түбір тұлғадағы есім сөз айран-шалап сөзінен соң, қолданылып мақсаттық мағына үстеу үшін қолданылған. Сайын септеулігі зат есіммен және –ған\-ген тұлғалы өткен шақ есімшемен тіркесіп келіп, оларға даралау мағынасын үстейді. Көтеріп көптің көңілін күнде шауып, Жүлде алар жұма сайын туды күнім (Жансүгіров). Жаз аяқтап, қыс жақындағын сайын қараша ауылдар қоршаған Қарғандының орталығы өзгере түсті (Мүсірепов). Алдыңғы сөйлемде сайын шылауы жұма сөзін даралау мағынасында қолданылып, екінші сөйлемде сайын шылауы сабақтас құрмалас сөйлемді байланыстырып, мезгілдік мағынаны білдіріп тұр. Сияқты, секілді, тәрізді септеуліктері зат есім, есімдікпен, есімшемен тіркесіп, ұқсату, теңеу мағынасын білдіреді. Рақымбай сияқты жағымтал, Жорға болыстың тағы бір екеуіне көзі түсіп еді, олар да алға түсетін, бой көрсететін сияқты емес (Әуезов). Біз бұл сияқты бұйрық жарияланатынын білгеніміз жоқ (Сонда). Бұл сөйлемде сияқты шылауы есім сөз Рақымбай мен есімдік бұл сөзіне тіркесіп, оған теңеу, ұқсату мағынасынан үстеп тұр. Сияқты шылауы кейде сөз тудырушы жұрнақтарын қабылдап, сияқтанбай, сияқтанады тұлғасында да қолданылады. Қазіргі шешілмей тұрған түйін сияқты үлкен кесірлі іске келгенде күндізгі арманшыл, уайымшыл шалдар сияқтанбай, қазіргі қасында отырған бірен – саран сарнауық қажылар сияқтанбай , Ұзақ тым – тырыс үндемей отырды (Әуезов). Желкедегі қарағай кей жерінде қара қошқылданып бірігіп, иықтан баспалап қарап тұрған самаладай әскер сияқтанады (Сонда). Туралы, турасында, жайлы, жайында, жөнінде септеуліктері зат есіммен, есімдікпен, заттанған сөздермен тіркесіп, белгілі бір іс – әрекет, оқиға жөнінде айтылғанын білдіреді. Брилев бәрімізді жинап, сап алдында сынаудың қорытындысы жайлы қысқаша талдау жасады (Момышұлы). Сұраудан сұрау тауып, Шәрипа өкшелеп отырып артель туралы бірсыпыра нәрсені біліп алды (Майлин). Арқылы септеулігі зат есім, қимыл атауымен тіркесіп, істің, қимылдың амалын, не арқылы іске асқанын білдіреді. Үлкен істі елдің салмақты үлкендері арқылы болмаса, өз беттерімен іспен кете алмайтын (Әуезов). Бойы, бойымен, бойынша септеуліктері зат есіммен, есімдіктермен және –ған-ген тұлғалы өткен шақ есімшемен тіркесіп келіп, іс – әрекеттің амал, тәсілін білдіреді. Ежелгі салт, машық бойынша бұл өңірдегі ағайын Зере отырған үйді жатсынған жоқ (Әуезов). Шамалы, қаралы, шақты септеуліктері сан есіммен тіркесіп, болжалдық мағына береді. Інісі Тектіғұл болса, қайшылықпен он шақты жыл қыршын жас күнін кешіріп еді (Сонда). Бұл кезде Ұзақ жанында он шақтыдай ғана кісі қалып еді (Сонда). Барыс септікті сөзбен тіркесетін септеуліктер Барыс септікті сөзбен тіркесетін септеуліктер есім сөздерге, есімшелерге, үстеулерге тіркесіп, мезгіл – мекендік, шектік мағына үстейді. Дейін, шейін септеуліктері зат есімдерге, сан есімдерге, есімшелерге тіркеседі. Рақымбайға шейін, күн шартылдап жай түскеннің артындағыдай құп-қу болып, есеңгіреп, қалған сияқты (Әуезов). Ірбіт, Омбы, Том, Қызылжар, Селебеге дейін барып қалған (Мүсірепов). Қарай, таман септеуліктері зат есімдерге, есімдіктерге, үстеу сөздерге тіркесіп, мекендік, мезгілдік қатынасты білдіреді. Назыкеш ұзай берген соңғы бір көшке қарай шауып кетті. (Мүсірепов). Ұзақ Ақбейіттегі жиыннан қайтып Таңбалы тастағы өз ауылына таман келгенде...(Әуезов). Салым, тарта, жауық, таяу септеуліктері зат есімдер мен сан есімдерге тіркесіп, мезгілдік қатынас білдіреді. Мың жарым екі мыңға тарта жылқысы бар (Әуезов). Ушаковтың отызға тарта қазақ зерттеушілері бар (Мүсірепов). Шығыс септігіндегі сөзбен тіркесетін септеуліктер Шығыс септігіндегі сөзбен тіркесетін септеуліктер зат есім, есімдікпен, өткен шақ есімшемен тіркесіп, оларға мезгілдік, мекендік мағына үстейді. Гөрі септеулігі зат есім, есімдікпен заттанған сөздермен –ған\-ген тұлғалы өткен шақ есімшемен тіркесіп, талғау, таңдау мағынасында қолданылады. Жас жігіт бұдан гөрі де қаталырақ кетуге Игіліктен бата алмады (Мүсірепов). Бері септеулігі зат есім, есімдік, есімшемен тіркесіп, мезгілдің басталу шағын, шегін білдіреді. «Көктеректің» бауырында көп жылдардан бері өмір сүрген жансыз ауыл бірден өзгеріп, қайнап сала берді (Майлин). Оның да кешеден бергі ел сөйлеген сөзге құлағын салып, өз ішінде қорытып келгендей байлауы осылай сияқты еді (Әуезов). Бері шылауы сабақтас құрмалас сөйлемнің баяндауышының құрамында келіп мезгілдік қатынасты білдіреді. Мына хабар шыққаннан бері, өзінен шоши бастады (Майлин). Кейін, соң септеуліктері зат есім, есімдіктерге, қимыл атауы мен есімшеге тіркесіп, оқиғаның соңынан болатын мекендік, мезгілдік мағынаны білдіру үшін қолданылады. Әбден орнығып отырғаннан кейін ғана Зылиха сөз бастаған (Оразалин). Тағы біраздан соң, есіне Жабайдың түйіп қалғаны түсті(Мүсірепов). Кейін, соң шылаулары құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңарында келіп, мезгілдік мағынаны білдіреді. Болыстардың көпшілігі жиылған соң, сыздаған жүзді, құбыжық мұртты Ақжелке сөз бастады (Әуезов). Рязанов кеткеннен кейін Ушаков пен Бернер мыс қорытылып жатқан жаққа кетті (Мүсірепов). Бойда қайрат, ойда көз, Болмаған соң, айтпа сөз (Абай). Бұрын септеулігі шығыс септігінде тұрған сөздермен тіркесіп, оқиғаның алдын ала болуын білдіру үшін қолданылады. Бұрын осы көлдің басында үй саны онға толмайтын еді (Майлин). Кейін ,соң, бұрын септеуліктері де атрибуттық мағынада қолданылатын –ғы\-гі формалы жұрнақтарды қабылдап, морфологиялық өзгерістерге ұшырайды. Ендігі бұдан соңғы бір кезең ұлықтың айтқанына көнбедік (Әуезов). Бетер септеулігі іс – әрекеттің болып кеткен амалдан анағұрлым күшті болғанын білдіру үшін жұмсалады. Жел одан бетер соққан сайын, айнала шаңғытып ешнәрсе көрінбей кетті (Мұқанов). Көмектес септікті сөзбен тіркесетін септеуліктер Көмектес септігіне тіркесетін қатар, бірге септеуліктері іс – әрекеттің, негізінен, бірнеше субъектінің бірігіп жасағанын білдіру үшін қолданылады. 1936 жылы Қиыр Шығысқа менімен бірге бір қазақ жігіті барды (Момышұлы). Көкшіл көздері балқыған мыспен бірге балқып бара жатқандай (Әуезов). жүктеу/скачать 290,73 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|