Морфологиясы

84 
қоректік заттарға, әсіресе май мен дәрумендерге бай. Спора қабықшасы 
саңылаулы (пора) болғандықтан кутин мен балауыз сіңіп, қалыңдай 
түседі. 
Споралар мен зооспоралар аналық өсімдіктен бөлініп қолайлы 
ортаға түскенде олардан жас өсімдік пайда болады. Мұны жыныссыз 
көбею деп атайды. 
Пайда болу орнына қарай споралар екі топқа бөлінеді, олар 
эндоспоралар және экзоспоралар. Эндоспоралар арнаулы орындарда 
(мүшелерде) ал экзоспоралар өсімдік денесінің бетінде жетіледі. 
Эндоспораларға сәйкес зооспоралар пайда болатын жасушалар немесе 
мүшелер спорангий және зооспорангий деп аталады. Төменгі сатыдағы 
өсімдіктерде спорангий және зооспорангий бір жасушалы мүше, оның 
жасуша құрамында заттар қабықшасы жарылып, споралар сыртқа 
шығады. Жоғары сатыдағы өсімдіктерде спорангий көп жасушалы 
мүше, оның сыртын бір немесе бірнеше қабат жасуша қаптап тұрады. 
Жас спорангий ішінде спорогенді ұлпа (кейде бір жасуша) 
қалыптасады, оның жасушаларының мейоз жолымен бөлінуінен 
мейоспоралар пайда болады. 
Аталық және аналық жыныс жасушаларының (гамета) өзара 
қосыла келіп ұрықтануы нәтижесінде жаңа организмнің пайда болуын 
жыныстық жолмен көбею деп атайды. 
Жыныс жасушалары ұрықтанғаннан кейін пайда болатын 
жасушалар зигота деп аталады. Өсімдіктің жыныс жасушалары 
ұрықтана алмаса ол жасушалар өсе алмайды, өліп қалады. Зигота 
ядросы диплоид хромосомасына қосылмай даралығын сақтап қалады. 
Зигота ядросының диплоидты хромосомасында генетикалық тұрғыдан 
алғанда әр түрлі ұрпақтың тұқым қуалаушы қасиеттері бірігеді. Пайда 
болған жас ұрпақтардың тіршілікке бейімділігі, ортаның қолайсыз 
әсерлеріне төзімділігі артады. Жынысты көбеюдің биологиялық мәні, 
көбеюдің басқа жолдарынан артықшылығы осында. Өсімдіктерде 
гаметалардың әр түрлі болуына байланысты жынысты көбею түрліше 
болады. Жынысты көбеюдің қарапайым түрі 

хологамия (гр. 
hólos 

 
тұтас, gámos 

некелесу
). Кейбір бір жасушалы қатты жасуша 
қабықшалары болмайтын балдырларда тіршілігінің белгілі бір 
кезеңінде бір жасушалы организмдер гаметаларының қызметін 
атқарып, өзара қосылады. Қосылған екі жасуша 

гаметангийде 
гаметалар жетіледі. Төменгі сатыдағы өсімдіктердің гаметангийі 
спорангийлері сияқты бір жасушалы, жоғары сатыдағыларда көп 
жасушалы. 
Гаметалар 
қатты 
қабықшасыз, 
жалаңаш 
және 
талшықтармен жабдықталған. 

85 
Гетерогамияда (гр. 
héteros 

әр түрлі, өзгеше, gámos 

некелесу
) 
жынысты көбею кезінде қосылатын гаметалардың пішіні, көлемі әр 
түрлі. Аналық гамета аталықтан ірі болады және баяу қимылдайды. 
Жынысты көбеюдің оогамия түрінде гаметалардың біреуінің 
көлемі үлкен, қор заты мол, талшықсыз, қозғалмайтын болып келеді. 
Мұны жұмыртқа жасушасы немесе аналық гамета деп атайды. Екінші 
гаметаның көлемі кіші, талшықтары арқылы қозғалады, ядросы ірі, 
цитоплазма мөлшері шамалы болады. Бұл 

аталық гамета немесе 
сперматозоид (гр. 
spеrma 

тұқым
). Тұқымды өсімдіктердің басым 
көпшілігінде эволюция барысында аталық гаметалар талшықтарын 
жоғалтқан, қозғалмайды, олар спермия деп аталады.
Төменгі сатыдағы өсімдіктерде жұмыртқа жасушасы пайда 
болатын гаметангийлер оогонийлер (гр. 
ооn 

 жұмыртқа, gоnоs 

 туу, 
шығару
) деп аталады, ал жоғары сатыдағыларда архегонийлер (гр. 
arche 

 алғашқы, бастапқы,
gоnоs 

 туу, шығару
) деп аталады. Аталық 
гаметангийлер екеуінде де антеридий (гр. 
antherós 

гүлденген
) деп 
аталады. 
Балдырлар мен саңырауқұлақтардың кейбіреулері, қазіргі гүлді 
өсімдіктердің барлығы да жынысты жолмен көбейеді. 
Қайталау сұрақтары 
1.
Жынысты және жыныссыз көбеюдің ерекшелігі неде? 
2.
Вегетативті жолмен көбеюдің қандай жолдары бар? 
3.
Телудің түрлерін атаңыз 
4.
Спорангийдің атқаратын қызметі не? 
5.
Жынысты көбеюдің қандай түрлері бар? 
6.
Жыныссыз көбею қалай жүзеге асады? 
5.2
Ұрпақ ауысу және ядро фазаларының алмасуы 
Көбеюдің жыныссыз және жынысты түрлері бірін бірі 
толықтырып отырады. Өйткені жыныссыз көбею кезінде түрдің саны 
артса, жынысты көбеюде ұрпақтың сапасы жақсарады. Сондықтан да 
өсімдік түрлерінің басым көпшілігіне ұрпақ ауысу тән, яғни жыныссыз 
ұрпақ жынысты ұрпақпен және керісінше ауысып отырады. 

жүктеу/скачать 2,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: