Музыкалық білім беру теориясы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің ұсынысымен жоғарғы оқу орындарының 050106 «Музыкалық білім беру»
А.Жұбанов ЖАС БУЫНҒА ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРЕЙІК
жүктеу/скачать 2,6 Mb.
|
А.ЖұбановЖАС БУЫНҒА ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРЕЙІК...Болашақ буынға эстетикалық тәрбие беру жұмысына аса назар аударып, бұл салада бұрын-соңды болмаган жаңа бағытқа жол сілтеді. Эстетикалық тәрбиенің коммунистік құрылыста үлкен орыны бар екендігін айқындады. Міне осы жөнінде біздің республика жастарынын, алдында көптеген келелі мәселелер түр. Әрине ол мәселелерді тек жастардың өздері болып шешу қиын. Бұл жұмысқа көпшілік болып ат салысу керек. Осы кездегі әрбір қалалардағы, колхоздардағы, өндірістердегі ашылып жатқан халық университеттері, халықтық театрлар, музыка, сүгірет мектептері және басқа шаралар игілікті бастамалар. Ал осылармен қатар орта, жоғары мектептердегі көркемөнер үйірмелеріне көп коңіл бөлмей болмайды. Өйткені осы уақытқа шейін біздің мектептеріміз, орта, жоғары оқу орындарымыз көркемөнер үйірмелеріне жеткілікті көңіл бөлмей келді. Сондықтан да болар, бірнеше рет өткен олимпиадаларға қатысқан қазақ жастарының әлі де жетіспей жатқан жактары көп екені байқалып та жүр. Әсіресе, олар нота сауатынан жүрдай. 1957 жылы республикалық фестивальға келген 23 халық аспаптары оркестрлерінің ішіндс бір де бірі нота сауатьш білмейді. Оларды басқарып келген дирижерлер де солай. Ал мұның бәрі репертуар жағынан коллективті тар қауыздан щығармай кояды. Орындаушылық мәденңетті көтеруге кесел жасайды. Жақсы үлгі ретінде айтып кететін нәрсе Гурьевтің (Атырау) мұнайшылар халық оркестрі. Бұл оркестр өткен жылдың желтоқсан айында Москвада болган қазақтың өнер мен әдебиеті онкүндігіне қатысты. Онда оркестр жатқа күйлер орындаумен қатар, ноталы шығармадар да орындады. Өйткені олар ұйымдаса бастағанда-ақ күйлермен қатар нота сауатын меңгеруді де игерген. Ал осы кезде сол оркестрдің мүшелері әрқайсысы өздері әрбір аудан орталығында, колхозда оркестр ұйымдастырып, оларға өз білгендерінше нота үйретіп жатса керек. Оркестр басқарушы Құрманғазы атындағы Алматы мемлекетгік консерваториясын бітіріп шыққан Сейілхан Қүсайынов қазірде Гурьев (Атырау) қаласында тұрақты үлкен оркестр ұйымдастырып жатыр. Әрине оның бәрі де тек оркестр басқарушының іждағатымен ғана шықпайды. Жергілікті партия, комсомол ұйымдарынын, жәрдемімен болады. Бүл жағынан гурьевтіктердің қадамдарын құттықтауға болады. Осы сияқты көптеген хор коллективтері де бар. Олардьщ ішінде де орындаушылық сатынын жоғарысына тырмысып бара жатқандары да аз емес. Оған дәлел - онкүндікке қатысқан Қарағанды, Солтүстік Қазақстан облысының және Алматыдағы Еңбек резервінің хорлары. Бірақ осы сияқты хорлар әлі де аз. Оларды көбейте түсу керек. Хор мәселесі Қазақстан үшін аса маңызды. Өйткені ғасырлар бойы жалғыз дауысты музыкамен келе жатқан қазақ халқының көп дауысты музыка мәдениетін шұғыл көтеру керек. Осы бағытта біздің республикада Хор қоғамын ашу мәселесі орнынан неге мызғымай қойғаны тіпті түсініксіз. Мәдеңиет министрлігі бұл жұмысты жедел қолға алуы керек. Басқа республикаларда Хор қоғамы жұмысқа кіріскелі көп болды. Алматыда және басқа облыс орталықтарында балалар хор мектебін ашу кезі де келді. Бұл жұмысқа Оқу министрлігінің араласуы керек. Біздің республикада көркем тәрбие жағынан төрт аяғынан бірдей ақсап келе жатқан - жас суретшілер дайындау жұмысы. Ислам дінінің кеселімен сурет өнері қазақта дамымай келді. Бұл салада тек өрнек, ою өнері болмаса басқа жағы дамыған жоқ. Жанды нәрсенің, әсіресе адамның суретін салсаң, о дүниеде құдай оған жан тауып бер деп қысады дегенге нанған қазақ бұл өнерден махрұм қалып қойды. Ал біріндіген бұл саладағы қазақ мамандарымыз сурет өнерін көтеруде аздық етеді. Оның үстіне біздің мектептеріміздің жанында сурет үйірмелері жоқтың қасы. Өнердің бұл саласын дамыту біздің ардақты борышымыздың бірі. Осы кезде Алматыда сурет өнерін кәсіби дәрежеде үйрететін жоғары мектеп те жоқ. Сондықтан драмалық үйірмелерді басқаратын, халық театрларын басқаратын режиссерлер бөлімінің ашылғаны сияқты, Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясы жанынан сурет (ИЗО) бөлімін ашу дұрыс болар еді. Сондай-ақ би қоюшылар (балетмейстер) бөлімін ашу да осы кезде орынды болар деп санаймыз. Ресей, Украина қалаларында, аудандарында, колхоздарында симфониялық өнерпаздар оркестрлері бар. Олардың үйірмелерінде опералар, балеттер қойылады. Міне, бұл салада да біздің олқылықтарымыз көп. Мектептер, клубтар, өндірістер жандарында симфониялық оркестр аспаптарына үйрететін үйірмелер, сол сиякты опералык, үйірмелер ашу керек. Бұл тұргыда Талдықорған облысындағы колхозда "Ер Тарғын" спектаклін қоюы үлгі аларлық бастама. Әрине, бұл іске мәдениет қызметкерлері, өнер қайраткерлері аянбай ат салысулары қажет. Сонда ғана бұл айтылғандар орындалады. Әрине біздің шындығында да жақсы үлгілеріміз жоқ емес. Мысалы, Ауыл шаруашылык институтында домбыра оркестрі бар (басқарушы Құрманғазы атындағы оркестрдің домбырашысы С.Андарбаев). Онда Ыслам Жәйнабылов, Жүніс Оспанов, Алпысбай Айныбеков, Мүсратұлла Табиров, Сұлтан Насыров, Қайрақ Тілемісов сияқты студенттер институтқа түскен күннен бастап осы жұмысқа қатысады. Осы сияқты оркестр Абай атындағы педагогика институтында (басқарушы Құрмангазы атындағы оркестр домбырашысы, консерватория білімі бар - М.Елемесов), Әйелдер институтында (басқарушы Құрманғазы атындағы оркестр домбырашысы, консерваториялық білімі бар - Ғ.Ысмағұлов), ...мемлекеттік университетте (басқарушы - фестиваль лауреаты, консерватория бітірген Ә.Есқалиев) бар. Мұнымен қатар осы айтылған оқу орындарында айта қалғандай дауысты әншілер бар. Олардың орындаулары өте шебер. Егер дұрыс басқарушылар болса олар ән орындау мәдениетін бұдан әрі де өрбіткен болар еді. Гүлжаһан Ырысова, Қабыл Аблазов (Ауыл шаруашылық институты), Рахимаш Нәзкенова, Арыстанбекова (Педагогика институты), Нариман Қаражігітов, Маркс Тұскеев, Николай Цимбалист (Зоовет институты) деген студенттер ән орындауда өз аудиторияларында аса құрметті. Тамара Жевалина, (Ауыл шаруашылық институты), Шәрбану Құмарова (унив.) сияқты әншілерді қала көрушілері жақсы біледі. Жогары оқу орындарында драма үйірмесі де жақсы дамуда деуге болады. Оған қатысушылар жоғарыда айтылған Гүлжаһан Ырысова, Ж.Тұрсынбеков, (Ауыл шаруашылық институты), Бегімбетова, Батыргереева, Тоққожин (Зоовет), Рахимаш Нәзкенова (КазПИ) бірнеше спектакльдерде рольдер ойнағаңдар. Ал Лидия Самсонова, Анатолий Дворниченко (Зоовет) сияқты көркем сөз оқушы, конферансье, Михаил Эксперсон (Ауыл шаруашылық институты) сияқты пианистер де бар. Дәрігерлік институтындағы Елубай Абдыхалықов, К.Жұманбаев, Есекин, Окас Шайхиев сияқты студенттер халық оркестрінің активтері. Ауыл шаруашылық институтының үрлеп ойнайтын оркестрі (кұрамы 18 кісі) күннен-күнге репертуарын байытып келеді (басқарушы электр күшін өндіру және бөлу кафедрасының лаборанты И.Ф.Лебедко). Оркестр мүшелерінің қабілеттілерінен Мирошниченко, Митрофаненко, Қонаев, Жүнісов сияқтыларды айтуға болады. Осы институттың студенті Тоқтарбай Тұрсынов "Студенттер күйі" деген шығармасын ездерінің кешінде орындаған. Бұл сияқты мысалдарды көбейте түсуге болар еді. Бірақ осы көрсетідгендердің өзі, егерде жұмысты дұрыстап қолға алса, көркем тәрбие жөнінде көп жұмыс істеуге болатынын дәлелдейді. Жас буын арасында эстетикалық тәрбие жұмысын күшейту - көпшілікті көркемөнер саласына тартады. Драма, опера театрларымыздың, филармониямыздың өнерпаздықтан бастап қадам құрғанын, содан барып кәсібилік жолға түскенін біз ұмытпауымыз керек. Өнерпаздықты көтеру, эстетикалық тәрбие беру - бүгін тандағы ардақты халықтық борыш. Жұбанов А.Қ. Ән-күй сапары. – Алматы, Ғылым, 1979. – 424-433 б. М. Ахметова МУЗЫКА МӘДЕНИЕТІ ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ДӘСТҮР Қазактың халыктық музыка өнері саласында шалқар сахара, дарқан даладай мол көсіліп, кең тараған бір жанр бар. Ол - ән. Көркем де келісті, шымыр да шыншыл, бүкіл болмысымен биязы әрі мазмұнға бай қазақ әндері халықтың ұлттық дәстүр сипатын айқын анғартатын үлкен фактор болып табылады. Ән табиғатынан халык тарихымен бірге туып,етене өскен өнер қырын, сол өнердің ел өмірімен еншілестігін, үндестігін көреміз. Әрбір ұлттың өзінше өмір сүру қалпы, тұрмыс-тұркы, эдет-ғұрыптык өзгешелігі, психикалық-мінездік ерекшеліктері, түсінік-пайымдары оның өнер өрісіне үлкен әсер ететіні белгілі. Музыка өнеріндегі бұл құбылыс халықтың сол құпиясын әр алуан салада, әр түрлі бояуда әшекелейді. Қай халык болсьш езінің ұлттық өнері мен дәстүрін аса бір ыждағаттылықпен дамытуға тырысады, оны жана дәуір, жаңа заман әкелген жаналықтармен сабақтастыра отырып байытады. Қазак музыка шығармашалығын байырғы негізгі түрлері халық әндері, эпостық шығарма, аспаптық музыка болды. Ән-күйді казактың халық шығармашалағының шыңы деуге болады. Оның тамаша үлгілері. Көрнекті халық композиторларының аскақ туындылары ұлттык классикалық музыканың негізін қалады. Ал халқымыздың ғасырлар бойы калыптасқан фольклорлық мұрасы қазіргі профессионалдық музыка салаларының дамуына тікелей зор ықпалын тигізіп отыр. Жаңа дәуір жаңа туындыларды талап етті. Профессионалдық музыканың бұрын-соңды халкымызға белгісіз жанрлық түрлері, орындаушы коллективтер, вокалдық әншілік мектеп, хор айту мәдениеті, музыкатану саласы қалыптасты. Ұлттық табиғи дәстүр дамуынан тыс пайда болған бұл салалардың халық мұрасынан нәр алып калыптасып, дамығанын еске ала отырып, біз тек төменде аталатын әрбір салаға кысқаша тоқталып өтпекпіз. Бұл тарау негізінен ән, ұлттық ән дәстүрі, ән өнерінің жаңалық ерекшеліктеріне арналады. Солардың бірі - вокалдық өнер яғни ән салу. Халқымыздың дәстүрі бойынша әнді домбыраның сүйемелдеуімен және сүйемелдеусіз жеке де немесе бірнеше кісі қосылып та орындаған. Әсіресе жеке ән салу мейлінше мол тараған. Халқымыздың әншілік мәнері жеңіл де әдемі. Қоңыр да шырқау әуезімен, жарқын да шалқымалы ашык сазды үнімен айрықшаланады. Әдетте әншілер әнді бір-бірінен ауызекі түрде үйреніп кабылдайтын. Бұл ұлттық ән салу өнеріндегі негізгі бір ерекшелік болып табылады. Жиырмасыншы, әсіресе отызыншы жылдары, казақтың байырғы унисондық бір дауысты, жеке айтылатын ән дәстүріне жаңалықтар кіре бастады. Ән тұңғыш рет фортепиано, симфониялық оркестр, басқа да түрлі аспаптар сүйемелдеуімен айтылатын болды. Қазіргі кезде республикамызда қалыптасқан ұлттық вокалдык-әншілік мектеп бар. Белгілі музыкалық оқу орнынан ән жөнінен тиісті білім алған вокальдык әнші, орындаушы мамандар қатары молайды, олардың профессионалдык шеберлік ерекшелігі айқындалды. Халық арасынан шыққан табиғи дауысты талантты әншілер музыкалық оқу орнында ән өнерімен маманданып, вокалдық пысыктау, жаттығу арқылы дауыс аукымын кенейтіп, әншілік үн күшін, регістрлік үн катарын арттырды. Сол сияқты вокалдық өнерде дауыстың кібіртіктігін, кедір-бұдырын жоюға және оның үн тегістігін қалыптастыруға да назар аударылды. Сөйтіп, заман талабына сай қалыптасқан вокалдық ән салу мектебі тек дәстүрлі ұлттык орындау арқылы ғана танылып жүрген казақ әншілерінің өрісін кеңейтіп, орындаушылық мүмкіндігін арттырады. Бұл арада ән салу түрлері екі саласының бірі артық, бірі кем деген ұғым тумаса керек. Халқымыздың мәдени өмірі үшін бұл салалардың әрқайсы да - әнді бір-бірінен ауызекі түрде үйренетін ұлттық мәнердегі әншілік те, музыкалық оқу орнынан білім алып, жетіліп, қалыптасқан вокалдык әншілік те өздігінше бағалы. Қазіргі таңда үздік вокалдык әншілер дүниежүзілік классикалық музыкалық шығармаларды орындау дәрежесіне қол жеткізді. Күләш Байсейітова, Шабал Бейсекова, Байғали Досымжанов, Ришад Абдуллин, Кәукен Кенжетаев, Бибігүл Төлегенова, Роза Жаманова, Ермек Серкебаев, Әлібек Дінішев, Нариман Қаражігітов, Қорлан Халиламбекова, Рахима Жұбатырова, Ғафиз Есімов, Шора Үмбеталиев сынды республикадағы вокалдық үлгінің көрнекті өкілдерінің өнері тек елімізге ғана емес, шетелдерге де аян. Осы орайда бұрын қазақ халқының хор айту өнері болды ма, болса қандай деңгейде еді деген заңды сұрак туатыны да сөзсіз. Әдетте, бұрын Орта Азия халыктары сияқты казактардың да хор айту өнері болған жоқ деседі. Алайда бұлай деп кесіп-пішіп айту ағаттық болар еді. Қосылып ән салу жайын әңгімелегенде, бұл жанрдың халықтық негізіне назар аударған жөн. Мәселен, халқымыз жиын-тойларда қосылып ән салуға селқос қарамаған, ойын-кештерде екі жаққа бөлінісе кетіп, бірі бастап, калғандары қостап, әншілерге дем беріп отырған. Бүл жайлар «ертеде қазақта хор өнері атымен болған жоқ» дейтіндердің пікірін теріске шығарады. Халкымызда қосылып ән салу дәстүрі ежелден болған. Міне, сол дәстүр негізінде түрлі эволюциялық белестерден өтіп, қазіргі кезде республикамызда хор айту өнері, хор жанры жан-жакты дамып отыр. Қазактық мемлекеттік хор капелласының кұрылуы, ұйымдасуы осы айтылғандардан жаркын айғағы іспетті. Хор өнерінің қол жеткен табыстары әңгімелеп отырған ұлттық дәстүріміздің каншалыкты жаңарып, байығанын көрсетеді. Жаңару жайын әңгіме еткенде, қазақ халқының көне музыка аспабының бірі - домбраның да байырғы түрінде калып қалмағандығын айта кету парыз. Қазіргі уақытта ол бүтіндей бір оркестрге айналып, кеп үнділікке ие болды. Бұған Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген өнер колективі, Құрманғазы атындагы қазак мемлекеттік академиялык халық аспаптары оркестрі мысал бола алады. Сол сиякты опера-балет, симфония, ансамбльдік туындылар, кантата, оратория, ән-романс және басқа да музыкалық жанрлардың қалыптасып, дамуы ұлттык дәстүріміздің тарихи-эволюциялық құбылыстарының айкын айғағы болып табылады. Әрине, ұлттық профессионалдык музыканың жан-жақты дамуы көне, прогрессшіл дәстүрдің өмір сүруіне еш уақытта да бөгет бола алмайды. Байырғы халык әндерімен қатар қазіргі кезде ақындар айтысының да ұмыт болмай, кеңінен канат жайып келе жатқанын еске алайықшы. Сондай-ак жекелеген домбыра, қобыз, күйлерімен қатар ұлттық оркестрдің орындауына лайықталған шығармалар да өмірге келуде. Бұл - дәстүр өміршеңдігінің куәсі. Сөйтіп, халық мұрасы негізінде жаңа профессионалдық жанрлардың тууымен қатар, мемлекеттік халық аспаптары оркестрі, фольклорлык-этнографиялық «Отырар сазы» оркестрі, симфониялық оркестр, мемлекеттік хор капелласы сияқты шығармашылық коллективтер қалыптасты. Ахметова М. Ән өнері және уақыт. – Алматы: Өнер, 1993. – б.5-17 Р.Р. Жәрдемәлиева ЖАҢА ПРОГРАММА ЖАЙЫНДА Академик Д.Кабалевскийдің басшылығымен музыкалық лабораторияда жасап шығарылған жаңа музыка программасы балалардың эстетикалық және рухани талғамын қанағаттандырып, олардың музыка туралы түсінігін кеңейтеді. Ой-өрісін дамытып, музыка мәдениетінің, негізін өз беттерінше тұсініп, игеруге игі ықпал жасайды. Программаның түпкі мақсаты - музыканы оның өзіне сүйене тани білу, музыканы мектепте өтілетін басқа да пәндермен сабақтастырып, өмірмен байланыстыру. Бұл маңызды принцип музыка әлеміндегі ең кең тараған және баршаға танымал жанрлар: ән, би, марш арқылы жүзеге асырылады. Жалпы орта білім беретін қазақ мектептерінің бастауыш сыныптарына арналған музыка пәнінің жаңа бағдарламасын құрастырушылар Б.Ғизатов, Р.Р.Жәрдемәлиева, Ғ.Ж.Қарамолдаева, Д.Б.Кабалевский бағдарламасының негізгі принциптері мен әдістерін басшылыққа ала отырып қазақ тіліндегі бағдарламаның мазмұнын қазақ мектептерінің өзіндік ерекшеліктеріне сай творчестволық тұрғыдан толықтыра жасады. Бағдарлама жасау үстінде авторлар аталмыш ғалымның: "...Одақтас республикалар үшін жасалынатын бағдарламалар ұлттық материалдар мен ұлттық музыка мәдениетінің озық үлгілеріне сүйене отырып, орыс тіліндегі бағдарламаға өзгерістер енгізу арқылы жасалынуы тиіс..." деген қағидасына мән берді. (Д.Б.Кабалевский. "Основные принципы и методы программы по музыке для общеобразовательной школы"). Авторлар қазақ мектептеріне арналған бағдарламада ән, би, маршпен қатар күй жанры, қазақтың халықтық аспаптық музыкасы болуы керек деп тапты. Бұл жанрлар бірінші сыныптың алгашқы сабағынан-ақ окушыларды музыка әлеміне жетелеп, «...аса қиындықсыз-ак опера, балет, симфония, кантатаны түсінуге себін тигізеді». (Бұл да сонда). Марштың әр түрлі типтерімен танысу (С.Чернешсий. «Қарсы алу маршы», П.Чайковский «Ағаш солдатгар маршы», М.Блантер «Спорт маршы», Е.Брусиловский «Марш»). Балаларға музыкада кездссетін қарама-қарсы көңіл күйлер мен сезімдерді өздігінен ажырата, тани білуге көмектеседі. Әрине, бұл айтылғандардың әнге де, биге де, күйге де қатысы бар. Халық әндері мен күйлері - өмір энциклопедиясы тәрізді. Бұл шығармалар қазақ халқының тарихи дамуының ерекшеліктерін дәл бейнелеп көрсетеді. В.Г.Белинский фольклорлық шығармалардың маңызын жоғары бағалап, халықтық фольклордың тарихты және онын әрі қарай дамуын терен түсіне білуге зор комегін тигізетінін ерекше атап корсетті. Оқушыларды халық әндерімен таныстыру үшін бірінші сыныпта «Қамажай», «Елім-ай», «Қарлығаш» әндерімен басталып, одан кейінгі сыныптарда «Қараторғай», «Алатау», «Жаз болса», «Жаз келеді, алақай», т. б. әндер арқылы тереңдетіле және кеңітіле түседі. «Күй» такырыбы халық күйі «Кеңес» және Дәулеткерейдің «Қос алқа» күйін тыңдаудан басталады. Оқушылар шығарманың бірқалыпты екпінін, кең тыныстылығын, динамикалық белгілерге бай екенін байкайды. Келесі сабақтарда тыңдалатын А.Жұбановтың «Би күйін» салыстыра талдағанда, оның айқын би ырғақтылығын және майда лирикалык сипатын анықтайды. Бұлай салыстыру бағдарламадағы негізгі принципке (ұқсастық және айырмашылық) байланысты жүргізіледі. Қазақ тіліндегі бағдарламаның тақырыптық құрылымы ұлттық музыка материалдарының сан алуан түрін - фольклорлық және халыктық шығармалар мен қазақ ұлттық музыкасын пайдалануды қажет етті. Бағдарламада белгілі халық композиторлары: Жаяу Мұса, Естай, Иса Байзақов, Дәулеткерей, Құрманғазы, Тәттімбет, Ықылас, Дина; қазақ ұлттық композиторлары: А.Жұбанов, М.Төлебаев, Л.Хамиди, Қ.Қожамьяров, Ғ.Жұбанова, Е.Рахмадиев, С.Мұхамеджанов, Б.Ғизатов, Ө.Байділдаев, А.Еспаев, К.Қуатбаев, т.б. ән-күйлері кеңінен орын алды. Шығармаларды тандап алуда, оның көркемділігіне, кұндылығына, тәрбиелік мәнділігіне, бейнелеушілік ерекшеліктеріне аса үлкен мән берілді. Бұған қоса музыка пәні мұғалімі сыныптың музыканы түсіну деңгейіне және қабылдау қабілетіне қажет деп тапқан шығармалар мен музыкалық фрагменттерді қосымша ұсынуына болады. Әрине бұл жағдайда ол сабақтың тақырыптық құрылымына нұсқан келмеуін мұқият ескеруі қажет. Бағдарламаға педагогикалық практикада мақұлданған әндер енгізілді. Мысалы, І - сынып оқушылары үшін Б.Ғизатовтың «Біз өмірдің гүліміз», И.Нүсіпбаевтың «Мұғалім ол біздің», С.Мұхамеджановтың «Октябрят бесеуміз», Т.Базарбаевтың «Жаңбыр», А.Еспаевтың «Бақытты балалық шақ» және т. б. көптеген әндер болса, 2 - сынып оқушылары Б.Ерзаковичтің «Күз», Б.Ғизатовтың «Сүйікгі Отаным», А.Еспаевтың «Ортеке», Б.Байқадамовтың «Айгөлек», Ғ.Жұбанованың «Кімнің құлағы ұзын?», С.Мұхамеджановтың «Космонавт боламыз», Л.Хамидидің «Туған ел», Ө.Байділдаевтың «Май жыры» әндерін үйренеді. Ал, 3 - сынып оқушыларына И.Нүсіпбаевтың «Жомарт елім», халық әні «Шақырамыз жарысқа», Б.Ғизатовтың «Пионерлер жыры», Б.Байқадамовтың «Біз Отанның бөбегі» сияқты мазмұнды әндермен танысуға мүмкіндік туады. Авторлар жаңа бағдарламаға педагогикалық практикада бұған дейін қолданылып келген халықтық ән-әуендерді де енгізді. Халықтық ән-әуендердің бағдарламаға енуі балалардың вокальдық техникасын дамытуға және дыбыстарды дұрыс есту қабілеттерін арттыруға, ән әуенін тез жаттап алып, музыканы нотамен айта білуге үйретуге аса зор ықпалын тигізеді. Мысалы, 3 - сыныпта балалар халық әні «Жаз болса» мен «Қараторғайдан», Иса Байзақовтың «Желдірмелерінен» әр түрлі термелерден, Р.Елебаевтың «Жаз қазағынан» әнінен үзінділер орыңдайды. Д.Б.Кабалевскийдің бағдарламасындағы өткен ғасырлар және қазіргі дәуіріндегі шетел, орыс композиторлары Л.Бетховен, В.Моцарт, Ж.Бизе, Э.Григ, Ф.Шопен, П.Чайковский, М.Глинка, С.Рахманинов, С.Прокофьев, М.Коваль, А.Хачатурян, Д.Кабалевскийдің шығармалары қазақ мектептеріне арналган бағдарламадан да кең орын алды. Автарлар 3-сыныпта өтілетін «Менің халқымның музыкасы» деп аталатын тақырыпты әзірлеуге үлкен шығармашылық тұрғыдан қарады. Өйткені, оқушылар музыка мәдениетінің негізі халық шығармашылығы екенін, ол композиторлардың жазатын музыкаларына аса күшті тірек екенін түсінуге тиіс. Қазақ халық музыкасының өзіңдік ерекшеліктерін оқушылар лирикалық «Жаз болса», «Шилі өзен», тақпақ сазды-речитативті «терме», «желдірме», «жыр», «толғау» әндерін үйреніп, аспаптық музыканы (халық күйі «Қыз мұңы», «Бозінгеннің бүлкілі», Н.Тлендиевтің «Ата толгауы» т. б.) тыңдағанда айқын сезінеді. Екінші және үшінші тоқсандарда балалар Егеменді Қазақстан және әлем халықтарының музыкасымен кеңінен танысады, олардың өзіне тән ерекшеліктерінен музыканың ұлттық ажарын айыратын дәрежеге жетеді. («Менің елімнің музыкасы мен біздің еліміздегі барлық халықтар музыкасының арасында шекара жоқ 2-тоқсан», «Әлемдегі барлық елдердің музыкаларының арасында шекара жоқ 3-тоқсан «). Кавказ халықтары және молдаван музыкалары «Лезгинка», «Молдавенясканы», қазақ музыкасы «Ақ сисаны» тыңдағанда балалар Қазақстан Республикасының кейбір халықтары музыкаларының бір-біріне мүлдем ұқсамайтынын анықтаса, қырғыз композиторы А.Молдабасановтың «Еңбек маршын» тыңдағанда, керісінше, қазақ және қырғыз музыкаларының интонациялық жақындығын байқайды. Азербайжан композиторы Е.Бабаевтын скрипка мен фортепьяноға арнап жазған концертін тыңдағанда оқушылар өздеріне таныс әуенді естиді «Гәкку», екі халық музыкасының бір шығармада түйісіп, тамаша үйлесім тауып тұрғанын сезінеді. Норвегия елінің композиторы Э.Григтің «Таң» мен Ғ.Жүбанованың «Теміртау таңы» өзінің ашықтығымен, әуенділігімен, әсемділігімен бір-біріне жақын. Азербайжан композиторы Кара Караевпен балалар «Найзағай ізімен» атты балеті арқылы танысады. Композитор өз шығармасын негр халқының бостандығы мен тәуелсіздігі үшін күресі тақырыбына арнады. Қазақстандық композиторы А.Бычков та Кара Караев сияқты африка халықтары музыкасының тақырыбын арқау етіп, «Литтлкор» аталатын оратория жазды. Аталмыш авторлардың щығармаларына тән ортақ қасиет - олардың азаттық пен еркіндік, тендік үшін күресушілерге арналуы. Үшінші сыныптың соңғы тоқсаныныц тақырыбы – «Композитор -орындаушы – тындаушы». Бұл тоқсанда оқушылар музыканы кім және калай шығарады, кім және қалай орындайды деген бағытта түсінік алады. Бастауыш сыныпқа арналған жаңа бағдарламада музыка ырғағына байланысты түрлі қимыл-қозғалыстар жасауға болатыны айтылған. Оған сыныпқа әр түрлі екпіндегі музыкалардың сүйемеддеуімен кіру және шығу, маршпен жүру, қолмен ырғақтық пульсті көрсету, дирижерлау жатады. Мысалы, бірінші сыныптыңкластыңжәне шыгардың сүйс І-тоқсанының екінші сабағында балалар Б.Ғизатовтың «Біз өмірдің гүліміз» әні әуенінің жүру бағытын қолдарымен көрсетсе, П.И.Чайковскийдің «Ағаш солдаттар маршын» тыңдағанда оң қолының екі саусағымен сол қолының алақанына соғу арқылы музыканың айқын, дәл ырғағын көрсетеді. Ал, Б.Байқадамовтың «Айгөлек» әнін тындағанда оқушылар оның ырғақтылығын, куплетгік формада (бастау жөне қайырма) екенін аныктап, қайталап тындағанда фразадағы күшті екпіндерді алақандарын соғу аркылы үйренеді. Әнді үйреніп болган соң қолдарымен би қимылдарын жасайды. Балаларға қойылатын талаптардың тағы бір түрі - музыкалық аспаптарда (үшбұрыш, бубен, барабан, ағаш қасықтар, қоңырау, түрлі халық аспаптары) ойнай білу. Музыкалық аспапта ойнай білу балалардың интонациялық, ырғақтық, тембрлік есту қабілетін ұштаумен қатар, олардың музыка сабағына деген қызығушылығын арттырады. Ө.Байділдаевтың «Май жыры», халық әндері «Қамажай», «Қарлығаш» т.б. көптеген әндерді орындаған кезде музыкалық аспаптарды қолдану шығарманың айқын ырғағын, саздылығын аша түседі. Д.Кабалевскийдің бағдарламасы бойынша нота сауатымен таныстыру 2-сыныпта «Интонация» тақырыбын өткенде басталады. Қазақ мектептеріне арналған бағдарлама құрастырушы авторлар педагогика ғылымы академиясы көркем тәрбие ғылыми-зерттеу академиясының музыка сабағына арналған бағдарламасын басшьшыққа алып, музыка теориясының элементтерін игеруді бірінші сыныптың екінші жарты жылдығынан бастауды ұйғарды. Бұл кезде оқушыларда музыканы қабылдау және орындаудың алғашқы дағдысы қалыптаса бастайды. Балаларды нотамен таныстыру іс жүзінде тек тақырыптық материалдармен байланысты жүзеге асырылуы тиіс. Д.Кабалевскийдің сөзімен айтқанда «...қайта-қайта қайталау мен жаттығуды талап ететін тақырыптан аулақ кететін жанама үлгілер мен қосымшалар болмауы тиіс». (Д.Кабалевский. «Основные принципы и методы программы по музыке для общеобразовательной школы»). Мысалы, нота сызықтары, скрипка кілті, «соль», «ля», «си» ноталарымен таныстыру А.Еспаевтың «Бақытты балалық шақ» әнін үйрену процесінде іске асырылады, ал, саз туралы түсінікпен халықтың «Шақырамыз жарысқа» әнін үйренген кезде танысады. Н.Меңдіғалиевтің «Қараторғай» әнінің тақырыбына жазған вариациясын тыңдағанда «вариация» деген ұғыммен танысады. Қазақ мектептеріне арналған бағдарламада ән айта білу дағдысының қалыптасуына көп көңіл бөлінеді. Демді дүрыс алу, ықыласпен тыңдау, музыканы дұрыс есту және есте сақтай білу, дыбыстарды дұрыс және таза айту, басқаларды тыңдай білу ән үйретумен қатар қалыптастырылады. Сондай-ақ бірінші сыныпта хорды унисонда (бір дауыста) таза айтуға көп көңіл бөлінумен қатар, кейбір екі дауыстың элементтерін енгізу арқылы 2-3 сыныптарда екі дауыспен айтуға дағдыландырыла бастайды. Сонымен, жаңа бағдарлама, өзінің тақырыптық құрылымымен музыканың барлық формасы мен түрлерін біріктіреді. Үшінші сыныптың аяғына қарай оқушылар өздерінің алған білімдеріне байланысты музыка мен өмірдің байланысын аңғара алатын болады. Композиторлардың өзіне тән шығармашалақ қолтаңбасын, халық музыкасының (ән, күй) жанрлық ерекшеліктерін, белгілі бір музыканың қай халыққа тән екенін ажырата алатын дәрежеге жетеді. Бастауыш мектеп. -Алматы, 1984. - 37-39 бет Ө.Байділдаев жүктеу/скачать 2,6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|