Музыканы тыңдай және түсіне білу кіріспе

Бүгінгі біздің дәуірімізде айтылып жүрген әндер дауысына қарай халық әні, лирикалы ән, эстрадалық ән боп бөлінеді. Кейбір үлкен музыкалық шығармалар немесе музыкалық аспаптарға арналып жазылған шығармаларды ән деп атайтын жағдайлар да бар. Композитор Римский-корсаков «Садко» операсында «Индия қонағының әні» (« песня индийского гостя», композиторлар Мендельсон мен Чайковский фортепианоға жазған «Сөзсіз әндерін» («Песня без слов») аспаптың адам дауысын елестетіп әндете ойнайтын күйімен жазған.

Қазақтың ертеден келе жатқан әндері бірде халықтың ауыр тұрмысын көрсетсе, бірде ішкі сезімге, ойлылыққа, пәлсафалық толғаныстарға, тұрмыстың шаттық күйіне арналып жазылып отырады. Мына өлеңдердің әндерін естеріңе түсіріп, сазымен айтып көріңдер:

«Уа Зәуреш, сенің үшін елден келдім,

Баяғы өзің көрген жерден келдім.

Сен неге мен келгенде тебіренбейсің,

Иіскеп бір сүйейін деген едім.

(«Зәуреш».)

Жаз болса жердің жүзі жайнап тұрған,

Ән шырқап бұлбұл құстар сайрап тұрған.

Болғанда қырық күн шілде сарша тамыз,

Ыстық боп жердің жүзі қайнап тұрған.

(«Жаз болса».)

Қазақ халқының музыкалық шығармашылығын жинап және оған көп еңбек еткен А. В. Затаевичтің «Қазақтардың мың әндері» жинағы асқан сұлу мелодиялары болашақ Моцарттарға, Бетховендерге, Шопендерге, Мусоргскийлерге және Григтерге бай материалдар екен. Барлық жерлер де – зыряндарда, буряттарда, шуваштарда, марицтерде және тағы басқаларда – болашақтың данышпан музыканттары үшін ғажайып сұлу мелодиялардың бастаулары...Әнді тыңдай отырып, тек болашақтың музыкасы туралы ғана емес, онымен бірге елдің болашағы туралы да ойлайсың. Біздің елде әр тілде сөйлейтін еңбек адамдары бірін-бірі құрметтейтін болады және ежелден бері сақтап келген бар сұлу сипатын жүзеге асырады.

Халық әндерінің бір ерекшелігін айтпай кетуге болмайды. Әрбір әнді байқап қараса, олардың өлеңдері бірнеше шумақтан пайда болып, сол шумақтардың ішіндегі тармақтары бір-бірімен ритм жағынан сәйкестеніп келеді. Ал бірінші шумаққа жазылған ән мелодиясы екінші, үшінші шумақтарда да сол күйінде өзгермей айтыла береді. Бірақ та кейбір өлеңдерді әндеріне сәйкес әр шумақтың екінші, үшінші қатарлары (екі рет) айтылады. Мысалы: «Илігай», «Тілеуқабақ», «Япурай» т.б. өлеңдері шумақпен қатар қайырмасы жазылып отырады. Қайырма шумақтан кейін айтылады.

Музыкалық шығарма толық біткен ойды білдірсе, оны период деп, оның ішіндегі бөлекшелерді сөйлемше деп атайды. Мысалы, композитор Соловьев-Седойдың «Москва маңындағы кештер» әні екі сөйлемнен құралып, екіншісі қайталанып, бір толық период жасайды.

Романстың әннен айырмашылығы сол екі-үш бөлімнен құралып, фортепианоның сүйемелдеу партиясы жеке дауыспен таласқандай болып айтылады. Мысалы, композитор Шуберттің «Мельник и ручей» деген романсы үш бөлімнен құралған. Бұл романстың мазмұнында жас бала бұлаққа келіп, өзінің сүйіспеншілік қайғысын жорытады. Бұлақ суы оны жұбатады. Бұнда композитор адам баласын табиғатпен сөйлестіру аллегориялық шеберлігін музыка мелодиясының ырғағымен көрсете білген.

Романс тек дауысқа ғана жазылып қоймай, соңғы кезде музыка аспаптарына да арналып жазылып жүр. Мысалы, А. Жұбановтың қобызға, К. Күмісбековтың виоленчельге арналып жазылған романстарын естеріңе түсіріңдер. Жай әндер мен романстан басқа көлемді әндері де бар, оларды ария, ариетта, ариоза, каватина, баллада деп атайды,бұл терминднр Италия сөздерінен шыққан . Ария деп көлемді драматикалық көтеріңкі шабытпен айтылатын операның, оратория мен кантатаның бас кейіпкерінің жеке дауыспен, оркестрдің сүйемелдеуімен орындайтын әнін айтамыз. Мысалы, композиторлар А. Жұбанов пен Л. А. Хамидидің «Абай» операсының бірінші және төртінші актысындағы Абайдың ариясы мен М. Төлебаевтың «Біржан – Сарасындағы» Біржанның ариясын, М. И. Глинканың «Руслан мен Людмиладағы» Русланның ариясын айтуға болады. Қорытып айтсақ, ария – операдағы бас қаһарманның түпкі ойы мен мақсатын жинақтап көрсететін күрделі терең ойлы шығарма.

Ария жанры соңғы кезде кейбір музыка аспаптарына да арналып жазылып жүр. Мысалы: композитор А. Жұбанов қазақ халық аспабы қобыздың үніне «Ария» жазды. Бұл арияның бай лирикалық мелодиясы қоңыр дауыспен басынан аяғына дейін толқынданып, адамның жүрегіне қайғылы мұңын шаққандай болады.

Алуан сиқырлы үні бар қобыз аспабы ерте кезде бақсылардың қолында зарлы үн шығарса, міне бүгінгі күнде халықтың көңіл-күйін жырлайтын өнерге айналды.

Камералық шығармалар деп музыкалы аспаптармен дауысқа арналып жазылған, соло (жеке), дуэт (екі), трио (үш), квартет (төрт) т.б. түрлі ансамблдердің орындайтын шығармаларын айтамыз. Соло дауыспен музыкалық аспаптарға жазылған, асқан шеберлікпен ойналатын скрипкаға, фортепианоға т.б. аспаптарға жазылған күрделі концерттік шығармаларды айтуға болады.

Камера деген сөз латын тілінен шыққан, бөлме деген ұғымды білдіреді.

XVI ғасырда камералық шығармалар аз кісілер үшін бөлмеде ойналатын. XIX ғасырдан бастап үлкен концерттік залдарға шыға бастады. Жоғарыдағы әндердің барлығы, сонымен бірге түрлі музыка аспаптарына арналып жазылған пьесалар камералық шығармалар деп аталады. Мысалы, А. Жұбановтың фортепианоға жазған «Тәжік билері», Брамстың «Венгер билері» мен квартеті, Бетховеннің шекті аспаптар квартеттері мен секстеттері (алты дауысты), Мусоргскийдің ән ансамбльдерін, «Картины с выставка» деген шығармаларды камералық шығармалар деп қараймыз.

Камералық шығармалардың ішінде прелюдия, фуга, ноктюрн, баллада, соната, токката, экспромт, баркарола, рондо және менуэт т.б. музыкалық терминдер кездеседі. Осы айтылған терминдерге қысқаша түсінік беріп, мысалдар келтірейік.

Прелюдия деп музыкалық аспаптарға арналып жазылған, пьесалардың алдында ойналатын шағын бөлімді айтамыз. Прелюдия деген латын тілінен шыққан алдын ала ойнаймын, бастаймын деген ұғымды білдіреді. И. С. Бахтың орган аспабына жазылған прелюдиясы бар. Прелюдия деп бұрын тек қана көлемді шығарманы айтатын болсақ, Шопеннің шығармасынан бастап тек прелюдия ғана емес, сонымен қатар балладаның, ноктюрнның жанрлық формасы қайта құрылып, басқа бағыт алды. Кейін прелюдия жеке концерттерде ойналатын көлемді шығармаға айналды. Рахманиновтың до-диездік прелюдиясы оған мысал болады.

Фуга деп әр түрлі дауыс жоғарылығында бірінен соң бірі ойналатын екі, үш, төрт т.б. дауыстардың бір мезгілде орындалуын айтамыз. Музыканың бұл формасы XVII ғасырдан бастап шыға бастады. Фуга – полифонияның (көп дауысты) ең жоғары дамыған түрі. Фуганың негізгі темасы үлкен емес, есте қалатын шағын мелодиядан құралады. Ертеде фуга прелюдиядан кейін жазылатын болған. ХVIII ғасырдан бастап фуганың көлемі мен мазмұны тереңдеп, Бах пен Гендельдің шығармаларында аса үлкен орын алды. Бахтың 48 прелюдиясы мен фугасы бар.

Ноктюрн деп лирикалық жалынмен, жай салмақпен ойналатын романтикалық шығарманы айтамыз. Ноктюрн – ноктюрне деген француз сөзі (түнгі) деген ұғым. ХVIII ғасырда түрлі музыка ансамбльдері кешкі мезгілде, ашық далада (серенада секілді) пьесалар ойнайтын болған. Белгілі пианист және композитор Ф.Шопеннің фортепианоға арнап жазған ноктюрндері кешкі табиғат көрінісі мен романтикалық көңіл-күйді баяндайды.

Баллада деген – латын тілінде балло (билеймін) деген сөз. ХVIII ғасырдың соңында ХІХ ғасырдың басынан бастап баллада поэзияға ауысып, одан музыкаға көшеді. Ертеде ақындар баллада деп өзінің көлемді поэзиялық өлеңдерін атаған. Міне, соған байланысты кейіннен композиторлар баллада сөздеріне музыка жазып, сюжетіне байланысты әндер шығарған.

Халықтың фантастикалық ертегі сюжеттеріне арнап Мацкевич, Шиллер, Гете, Байрон, Гейнелер балладалар жазды. Мысалға, Щуберттің, Гетенің сөзіне жазған «Орман патшасы» («Лесной царь») балладасы көпшілікке таныс. «Лесной царь» балладасында әнші ертегі айтқандай болып, оның дауысында сырқат баланың тынысы мен ат үстіндегі әкесінің жұбату сөзі, фантастикалық балладаның тасқын түсі мен сиқыршы орман патшасының әні естіледі. Ал сүйемелдеуші фортепиано партиясында аттың шапқанындай дегбірсіз үн естіледі.

Баллада деп орта ғасырда би музыкасын айтқан болса, кейіннен хабарлап айтылатын ән жанрына көшеді. Бертін келе әндік және фортепианолық баллада эпикалық, фантастикалық және драмалық сюжетті шығармаларды музыка тіліне көшіре бастайды. Бұған мысал Глинканың «Ночной смотр», Верстовскийдің «Черная шаль» және композитор В.Белыйдың «Баллада о капитане Гостело» деген шығармаларын, Шопеннің балладаларын және композитор С.Мұхамеджановтың «Домбыра туралы балладасын» атауға болады.

Токатта деп аса үлкен шеберлікпен орындалатын фортепиано мен органға арнап, тез жылдамдықпен жазылған прелюдияның формасына ұқсас шығарманы айтамыз. Токатта «токкарс» деген италия сөзінен шыққан, қазақша «жөнелу» деген ұғым береді. Прокофьев пен Бахтың токкатталары мысал бола алады.

Экспромт деп фортепианоға жазылған, үлкен шеберлікпен, күтпеген жерден суырып-салма әдіспен пайда болған, лирикалы және патетикалық қарқынды шығарманы айтамыз. Экспромт «экспромтус» деген латын тілінен шыққан, бізше әр уақытта дайынмын деген түсінік береді. Бұған мысал ретінде Е.Бруселовский, Шуберт, Шопен және Скрябиннің экспроматтарын айтсақ та жеткілікті.

Айта келгенде, композиторлық шеберлікпен, суырып-салма әдісімен пайда болған экспромт жанрларын біз композитор Е.Г. Брусиловскийдің шығармашылығынан байқай аламыз, оның экспромты үш бөлімнен тұрады:

Бірінші бөлімі марш екпінді, қарқынды болып келеді. Сол басталған екпінді күш ешбір жерде тоқталмай алға ұмтыла түсіп,алдында пайда болған кедергілердің барлығын ығыстырып, кең-байтақ қазақ даласын көзге елестетеді. Музыка үні шырмалып адамша тіл қатқысы келеді. Дегенмен адамның құдіретті күшінің арқасында әсем дыбыстар үні гармониялық бір тілге ұласып, тыңдаушының көңілін көкке көтергендей сезім туғызады.

Екінші бөлімі алғашқы өткен тақырыпқа қарама-қарсы, жай, салмақты, лирикалы мелодияның нәзік үні өмір көркін елестетін музыкаға ұласады. Негізгі тақырып роялдың жоғарғы тілдерінде жайбарақат ойналып, еңбек жетістігінің рақатына шомып отырған ойымызды біресе ақырын соққан самал желге, біресе мөлдіреп аққан бұлақ суына, біресе кең байтақ далада пайда болған көлге, бау-бақшаға душар етіп, көз алдымызға төндіреді.

Үшінші бөлімде сол тақырып орта регистрде бірер қайталап, төменгі регистрге көшеді. Сәлден соң басқа да қысқа тақырыптар пайда болады. Бірақ олардың бәрі де кеңейіп өріс алмай, алғашқы тақырып жеңіп, күтпеген жерден музыка ұлғая ойналады.

Композитордың осы айтылған шығармасы көптеген фортепиано үшін жазған шығармаларының ішіндегі ең бір құнды ойнау шеберлігі тілейтін шығармалар қатарына жатады. Бұл экспромт қайсыбір шабыт кең пианисттерінің концерттік репертуарларына ене алады.

Классикалық соната бөлімінің өзіне тән мазмұны мен идеясы бар, күрделі, көркем бейнелі шығарма. Классикалық сонатаның әр бөлімі тыңдаушы мен оқушыға түсінікті болу үшін, қысқаша мазмұнына тоқталып өтелік.

Бірінші бөлімі шапшаң, екпінді, жылдам болып келеді де, адамның өмірімен тығыз байланыса құрылып, сонымен бірге оның бақытты өмір үшін күресетін, сезімді елестеткендей, көркемдік бейнелермен беріледі. Қайсыбір сонаталардың бірінші бөлімі (Бетховеннің «Патетикалық» сонатасы) шабытпен екпінді шиеленіскен қызу жағдайлар мен дүниеге оптимистік көзқарас терең мағынада беріліп отыратын драматикалық шығарма болып келеді.

Екінші бөлімі жай, салмақты лирикалы ән мелодиясынан құралып, ашық мәнерлі, айқын дауысты боп келеді. Бұл бөлімнің өзіне тән тақырыптары бар: «анданте» – салмақпен, «адажио» – жай, жарқын, әсем, «лярго» – кеңінен, ашық дыбыспен т.б. Жай бөлімнің мазмұнында іштей қайғыру, ренжу немесе философиялық ойға шому бейне түрде музыкамен беріледі. Тіпті кейбір сонаталардың жай бөлімі өлікпен қоштасу(Бетховеннің 12-сонатасы Шопеннің сонатасы және Шуманның квартеті) сияқты сарында ойналады.

Үшінші бөлімі көбінесе тез, шапшаң ойналып, симфонияның финалы секілді, көңіл көтерерлік би музыкасы мен ырғақтары арқылы оптимистік музыкаға ауысады. Бұл бөлімнің ерекшелігі сол тұрмыстағы жағдайды көркем бейнемен бейнелеп, халық әндері мен билеріне тән қасиеттерді мәнерлі ұштастырып отырады. Музыканың бұл жанры – халық арасына өте кең тараған. Классикалық со натаның формасы Батыс Европаның Бах, Гайдн, Моцарт, Бетховен, Лист, Шопен, Григ сияқты композиторларынан басталып, орыс композиторлары Скрябин, Мясковский, Рахманинов, Чайковскийлер арқылы совет композиторлары Раков, Богатырев, Филипенко сияқты талант иелеріне келіп жетті.

Аса үлкен шабытпен ойналып, тыңдаушысының ой сезіміне күшті әсер беретін классикалық соната жанрынан аса күшті шығармаларды айтар болсақ, Л. В. Бетховеннің шығармасына жататын 32 фортепионалық сонатасының ішінен программалы «Потетикалық-8», «Лунная-14», «Аврора-21», «Аппасионата-23» сонаталарын айтамыз.

Увертюра XVIII ғасырдың аяғында операның кіріспесі ретінде шығармаға айналып, италиялық симфония, франциялық увертюра деген атқа ие болады да, келе-келе симфония прологі боп қалыптаса бастайды.

Глинканың «Иван Сусанин», «Руслан және Людмила», Чайкоквскийдің «Черевички», Римский-Корсоковтың «Псковитянка», Бородиннің «Князь Игорь» операларының увертюралары операның жалпы мазмұнымен байланысты болып отырады.

Операдан бөлек жазылған симфониялық увертюралар неміс композиторы Бетховен, орыс композиторлары Чайковский, Балакирев т.б. шығармаларынан байқалады. Классикалық увертюраға жататын Бетховеннің «Эгмонт», «Леонора», «Кориолан» атты көркем шығармаларын мысалға келтіруге болады. «Эгмонт» увертюрасы, Гетенің шығармасы бойынша, шетел қанаушыларына қарсы жалпы халықтық күресті баяндайды. Ал Глинканың «Арагонская хота», «Испан увертюрасы», «Мадридтің түні» атты шығармалары испан халқының әсем мелодияларынан құралып, күрделі көркем образ жасап, сондағы халық тұрмысын елестетеді. Қазақ композиторларының ішінен Брусиловскийдің «Дударай» атты увертюрасы «Дударай» әнінің негізінде жазылған.

Симфониялық поэманың мазмұны, жоғарыда айтқандай, сюжетті, әр жақты: халық өмірінен алынған тарихи шындықтар мен ертегі-аңыздар, халықтың бостандық үшін күрестері мен табиғат көріністерін баяндайтын образды күрделі шығарма болып келеді. Композитор Е. Брусиловскийдің Абайға арнап жазған «Жалғыз қайың» атты симфониялық поэмасында, Абайдың әндері мен халық әндерін де шеберлікпен пайдаланып, Абай дәуірінің көрінісін оркестрдің үнімен күрсеткен. Совет композиторлары Б. Нерсосовтың «Александр Матросов», А. Свечниковтың «Шорс», А. Нестеровтың «Краснодондықтар», Д. Гаджиевтің «Бейбітшілік үшін» Қазақ композиторларының ішінен М. Төлебаевтың «Қазақстан», Қ. Қожамияровтың «Ризвангуль», В. Великановтың «Бейбітшілік жолы», Қ. Мусиннің «Халықтар бақыты үшін», Е. Рахмадиевтің «Аманкелді, «Толғау», М. Қойшыбаевтың «Мәншүк» атты симфониялық поэмалары бар.

Соңғы кезде ән-симфония шығармаларын да симфониялық поэма деп атап жүр. Оған мысал композитор В. Юровскийдің (А. Алигердің сөзі бойынша) «Зоя» атты музыкалық драмалы поэмасы бар. М. Төлебаевтың «Қазақстан» атты симфониялық поэмасы туралы академик А. Жұбанов былай деп жазды:»Мұнда автор бір жағынан туған жерінің табиғат сүретін берсе, екіншіден, сол жерді жайлаған бақытты елдің шұғылалы өмірін, оның өршіл ойын баяндайды. Қазақтың күйлерінде көп кездесетін ат шабыстың ырғағы арқылы композитор даланың сән-салтанатын, жаңа өмірдің, ат шабыстың дүрсіліндей, жер жарған жеңімпаз үнін береді. Осы кейіп бірде шырқаған әннің үнімен, даланың өзіндей шалқыған кең тынысты мелодиямен арқауласады. Ол тақырып коммунизм құрып жатқан елдің жеңіс үні, қуаныш үні сияқты болып естіледі. Лирикалық өрнек беретін жерде композитор полифониялық әшекеймен безендіреді. «Қазақстан» - жарықты, бақытты алдан іздеудің, үлкен мақсаттың жыры. Поэма басынан аяғына дейін лиркалық түйінде жүреді. Сондықтан кейбір үрлеп ойнайтын мыс аспаптар араласқан жердің өзінде де, алғашқы алған лирикалық түйін бұзылмайды. Шаттық сезімін де, жаңалықтың сарынын да композитор «ұрдажық» ноталармен емес, лирикалық, жан қылын шертерлік үндер арқылы беріп, шын мәнісінде әсерлі шығарма дәрежесінде көтереді. Мұнда шиеленіскен үлкен драмалық коллизия, қарама-қарсылық тартыс туғызатын жағдай композициялық орын алмайды. Шығарма басынан аяғына дейін бейбіт түрде дамып отырады. Әрине, осының бәрі поэманың жалпы «Сөздігіне» әсерін тигізген. Оркестр табиғатын жақсы білу, әр аспаптың өз бояуын тауып пайдалану, формалық жақтарды қатты ұстау, ішіне «сөз арасын былғайтын» бөтен сөз енгізбей, тұжырымды етіп қана бітіру арқасында, поэма тыңдаушылар алдында үлкен құрметке ие болып келеді.

Күрделі музыкалы шығармалардың ішінде симфония деген жанрдың аты жиі кездеседі. Симфониялық музыка деп XV – XVI ғасырлардан бастап бір бөлімнен тұратын музыкалық инструменталдық шағын шығармаларды атайтын болған.

Бүгінгі біздің дәуіріміздегі симфонияның тарихы ертедегі опера увертюрасының дамуымен тығыз байланысты. Кейіннен ол – форма жағынан дами қалыптаса түсіп, инструменталдық басқа жанрлардың (балеттік сюита, камералық соната және концерт) пайдалы әсерінің арқасында жеке күрделі, өзгеше музыка жанрына айналады.

Классикалық симфониялық шығарманың бірінші бөлімі (аллегро) жылдам болып келеді де, адам баласы өмірінің күресі мен тартысын, еңбек пен жетістік әрекеттерін баяндайды. Музыка үні адамға үлкен қайратты ой туғызып, драмалық тартыс ықпалды болып келсе, екінші бөлімі (анданте, адажио) жай салмақпен сазды мелодия болып отырады да, сезімді оятатын лирикалы сүйіспеншілікті суреттейді. Бұл бөлімнің мазмұны адамның ішкі сезімін оятатын, қайғы-қасірет, реніш, қуаныш, әсемдік, философиялық ой мен толғаныс күй-сырын сипаттайды. Екінші сөзбен айтқанда, бұл бөлімнің жай да салмақты өтілуін «қадамдап қозғалу» деп те атайды. Бұнда да симфониялық бояу бөлімін өлікті жерлеу маршы ретінде пайдаланылады. Бұған Бетховеннің 3, 7 – симфониясы мен Мясковскийдің 16-симфониясы жатады.

Үшінші бөлімі (аллегро) жылдам билейтін музыкаға негізделіп келеді. ХVІІІ ғасырда симфонияның бұл бөліміне тым сыпайы кербез «менуэт» деп аталатын француз биі қолданылса, кейіннен композитор Гайдн вальсі пайдаланатын болған. Ал ХІХ ғасырдан бастап неміс композиторы Бетховен симфонияның осы бөлімінің темпісімен мазмұнын тереңдетіп батыл өзгертеді. Сол кезден бері симфонияның үшінші бөлімі, мазмұны мен идеясы жағынан бірінші, екінші бөлімдері секілді, өмір бостандығы мен бақыттылық лебізін, тұрмыс тартысының шиеленісу арасалмағын көрсететін күрделі бөлімге айналады. Қорыта айтқанда, композитор осы бөлімде менуэт, вальс, скерцо (қалжың, әзіл) сияқты көңілде шаттық сезім тудыратын (көтеріңкі көңіл, демалыс, ойын-сауықтар) би ритмді музыканы пайдалана отырып, өмірдің шабыты қаһарлы не асқақты көріністерін есте қаларлықтай етіп музыка мелодиясымен әсер береді.

Симфонияның төртінші бөлімі – финал (соңы) – өте жылдам, тез темпта жазылады. Көпшілік классикалық симфонияның финалы жарқын, сүйсінерлік, дүниеге оптимистік көзқарасты баяндайды. Классикалық симфонияның ішінде күнделікті тұрмысты елестететін сцена (Чайковскийдің 1, 2 – симфониясы) немесе көпшіліктің мерекелі күйін көрсететін түрлері бар (Бетховеннің 3, 7-және 9-симфониясы, Чайковскийдің 3, 4-симфониясы, Бородиннің 2-симфониясы).

Композитор Гайднның бірнеше симониясының финалдарында тұрмыстың әрбір жағын көрсетумен қатар, халықтық музыка аспаптарда жиі ойнайтын мелодиялары мен аң аулаушылардың рожкамен беретін дыбыс белгілері де шеберлікпен пайдаланылған.

Ал Бетховеннің 3, 5, 7 және 9 – симфонияларының финалына тоқтайтын болсақ, олар да бұқара халықты салтанатты той мерекесін бірлестік пен пікірлестік жағдайда көрсететін философиялы мазмұны бар, қоғамдық, әлеуметтік образдар басым болып келеді. Орыстың музыка сыншысы В.Стасов, Бетховеннің «Батырлық» симфониясының финалы туралы: «Бұл музыка бір топ халықты, халықтың мейрам-мерекесін, әр түрлі адамдар тобын бір-бірімен алмастырылғандай елестетеді: біресе жай халық, біресе әскерлер жүріп келеді, біресе балалар-міне, осылардың барлығы бір ауыл аймағындағы әсем табиғат көрінісінде беріледі»,-деп бағалайды.

Симфониялық музыкалық жанрдың даму тарихына ерекше үлес қосқан-неміс композиторы Л.В.Бетховен. Оның үлкен шабытпен бүкіл халықтық салтанатты мейрамды көрсететін ұлы ой өрісінен шыққан атақты 9-симфониясында бірінші рет симфония оркестрінде ән квартеті мен хорда қосып (Шиллердің «Оды к радости» тексті бойынша), батыл жаңалық ашты. Бұл симфонияның негізгі темасы «Тема радости» бақыт тақырыбы мен «Обнимайтесь миллионы», «Түнектен жарыққа» деген ұранды сөздерді музыканың үніне бөлендіреді.

Классикалық симфонияның негізін салған композитордың бірі австриялық Иосиф Гайдн (1732-1809). Оны «Симфония әкесі» деп те атайды. Гайдынның шығармасынан жүзден астам симфонияны кездестіреміз. Соның ішінде Париждік – 6, Лондондық – 6 және программалы шығармаларда кездеседі: «Таң алдында», «Күн жартысы», «Кеш», «Охота», «Қоштасу симфониясы» т.б.

Симфониялық жанр орыс және совет композиторларыны шығармаларын да өте кең орын алады. Чайковскийдің «Қыстық қиял», «Монфред» (Байронның сюжеті бойынша), «Потетикалық – 6», Бородиннің «Батырлық – 2», «Батыр словяндық» Глинканың «Комаринскаясы» мен «Вальс фантазиясы» (симфониялық фантазия), Н.Мясковскийдің 16, 21, 27-, Шестаковичтің «5, 11, 7- Ленинградтық», Ю.Шапориннің «Куликов даласында», Н.Капптың «Жастар симфониясы», Е.Бруселовскийдің 3-4-5-6-симфонияларын айтуға болады.

Осы шағын шығарманың қуанышты үні Отанымыздың жарқын бейнесін, коммунизмге қарай қарштап адымдаған совет адамдарының өресін шаттық күйлі ән мелодиясымен тыңдаушыларды үлкен сезімге бөледі.

1944 жылы Ұлы Отан соғысының қызып жатқан кезінде жарыққа шыққан «Аманкелді» атты симфониялық поэмасында В.Великанов қазақ халқының арасынан шыққан батыр Аманкелді Имановтың ерлік образын симфониялық оркестрдің сазды үнімен баяндайды. Композитор – батырдың қазақ даласына бақыттың келе жатқанын сезген ірі тұлғасын көрсете келе, оның ел арасынан сарбаздар жинап, Совет үкіметін орнату үшін елі, халқы үшін күрескен ерлігін баяндайды. В.Великановтың «Қазақ симфониясы» Ұлы Отан соғысында қол жеткен совет халқының ұлы тарихи жеңісінің бақытты үнін шабытты көркемдікпен суреттейді. Композитордың негізгі ойы жалпы ел, халық қуанышын музыкалық картинамен көрсету еді. Шығарманың музыкалық интонациясы қазақ халқының әндерімен іргелес, сыбайлас болып келген. Симфонияның негізгі тақырыптары өте айқыен және әсерлі. Композитор үлкен шеберліктің арқасында симфониялық үнімен соншалықты қиын, жалпылама образды көрсетіп, оны халықтың музыка байлығымен ұштастыра білгені – үлкен творчестволық жетістік. Бұл шығарманың «Қазақ симфониясы» деп аталуының мәні осыдан.

Қазіргі замандағы симфониялардың тақырыбы мен ойы бұрынғы симфониялардың темасына әлдеқайда өзгеше. Қазіргі біздің заманның жетістігі, еңбек ерлері, Отан даңқын батырлықпен асқақтатқан адамдар, Отанға, елге, жерге деген сарқылмас ұлы сүйіспеншілік үндері, халық достығы, бейбітшілік тақырыбы ұлы гармониялық үндестікке айналып отыр.