Киіз үйдің жиһаздары мен ыдыс –аяқ жасау өнері

Біз төменде қазақ халқының атадан-балаға мирас болып келген қазақ қолөнершілерінің қолынан шыққан тамаша үй жиһаздар түрлерінің үлгісі туралы деректерімізді белгілді ғалым, этнограф Х. Арғынбаевтың «Қазақ халқының қолөнері» еңбегіне арқа сүйеп сипаттауды жөн көрдік.

Революцияға ( төңкеріске – құраст. ) дейінгі қазақ халқының өмір жолы көшпелілік, жартылай көшпелілік және отырық-шылық жағдайда өтті. Осыған орай, олардың күнделікті тұрмыста пайдаланған ағаштан жасалатын үй іші жиһаздары (мебельдері) мен ыдыс-аяқтары да көш-қонға немесе отырықшылыққа бейімделіп жасалады.

Ағаштан жасалған үй іші жиһаздарының құрамына төсек ағаш, жастық ағаш, жүкаяқ, кебеже, сандық, әбдіре, жағлан, қант шаққыш тоқпақ, саба аяқ, піспек, астау, табақ, тегене, шара аяқ, тостаған, ожау, қасық, күбі, ағаш шелек, келі, келсап және басқа да көптеген бұйымдар кірді. Қазақта бұл бұйымдардың әрқайсысын дербес жасайтын арнайы маманданған шеберлер болмаған. Олай болса, әр шебер өзінің мүмкіндігіне қарай үй бұйымдарының қайсысын болсын жасаған. Аса шебер ұсталар ағаштан жасалатын үй бұйымдарының беттеріне ою ойып, түрлі түсті бояулармен өрнек салып, әсемдеумен бірге сүйекпен, әр түрлі металдармен, түрлі түсті тастармен, шынылармен көркемдей білген. Ендеше, мұндай ұсталар темір, мыс, жез, күміс ұстау ісін де меңгерген шынайы өнер иелері болған. Қазақ арасында он саусағынан өнер тамған қолөнердің сан-саласын жақсы меңгерген ісмерлер аз болмаған. Кейде ағайынды жігіттердің бірі ағаш ісін меңгерсе, екіншісі темір, үшіншісі күміс ісін дегендей, қолөнер-дің бірнеше саласын игерудің нәтижесінде олар бірігіп, үй бұйымдарының сан алуан түрін аса көркем етіп шығарды, еңбектері де өнімді болды. Мәселен, XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында бұрынғы Шымкент уезінде мекендеп, «Бес ұста» атанған ағайынды бес жігіт (Құлжан, Батырқұл, Байлар, Айдарқұл, Құрманқұл) әкелерінен жастайынан жетім қалып, сол өңірдегі ұсталарға қол бала болып жүріп, өнер үйренеді. Батырқұлдың баласы 70 жасар Нартайдың айтуынша, «Бес ұста», негізінен, ағаш өңдеу, ұсталық, зергерлік өнерді түгел меңгерген адамдар. Бұлардың әрқайсысы өмір бойы, яғни XX ғасырдың 20—30 жылдарына дейін ұсталықты кәсіп еткен. «Бес ұста»— отырықшы жағдайда тұрған шеберлер. Олардың әрқайсысы жылына 5—6 жас шәкірт ұстап, оларға өз өнерлерін үйретіп отырған. Шәкірттеріне ақы төлемеген, шәкірттер де ұстаздарына жалданбаған. Ұстазына көмектесе жүріп, іс үйренгені мен ішкен-жеген дәм-тұзына риза болатын да бір жылдан соң өз алдына бөлініп, үйренген шеберлігі бойынша кәсіп етеді. Қолы жеткенде ғана ұстазын қонаққа шақырып, сый-сияпатын көрсетіп, батасын алады екен. «Бес ұстаның» әрқайсысынан бір-бір ғана бала болған. Олар: Құлжаннан — Ахмет, Батырқұлдан — Нартай, Байлардан — Пердебек, Айдарқұлдан — Асылбек, Құрманқұлдан — Сейіт. Осылардың Сейіттен басқасы түгелдей әке жолын қуып, ағаш, темір және күміс зерлеу істерін меңгерген. Бұл өнерлі жандар 1930 жылдың басында бастап колхоз құрылысына белсене араласып, пенсияға шыққанша қоғамдық еңбекпен шұғылданған, яки колхоз шеберханаларында, дүкендерінде ұсталық құрған.

Нартай ақсақалдың айтуынша, бес ұстаның өнерлі еңбегінің ақысы мардымсыз болса керек. Олардың ағаштан жасайтын үй іші жиһаздарының бір парасы — киіз үйдің сықырлауығы, шкаф, жүкаяқ, піспек, төсек ағаш, кебеже, адалбақаннан тұрды. Осы бұйымдардың бәріне бір ат не құлынды бие беретінді. Комплектінің мұндай құны ешбір әшекейсіз, тек ағаш ісіне ғана төленетін, ал әркім өз жағдайына қарай оюлы, сырлы немесе сүйектетіп, күмістетіп жасатам десе, ол үшін берілетін төлем молырақ болатын да, оны алдын ала келісім бойынша орындайтын.

Шымкент өңірінде ну орман болмағандықтан, үй бұйымдарын жасайтын ағаш табу оңайға түспеген, сондықтан Батырқұл бастаған бес ағайынды ұста жігіттер қазіргі Алғабас ауданының «Алғабас» совхозына қарасты шағын бұлақ басына қоныстанып, тұрақты үй, шеберхана салған, айнала-сына әр түрлі ағаш еккен, ол Батырқұл бағы атанған. Сол бақтың жұрнағы осы күнге дейін сақталған. Айтулы бес шебердің бір жерде тұрып, бірігіп кәсіп етуінің нәтижесінде олардың барлығы бес ұста атанып, жасаған үй бұйымдары осы күнге дейін ел арасында көптеп сақталған. Бес ұста жасаған үй бұйымдарының жоғарыда көрсетілген комплекстісінен бізге (Х. Арғынбаев бастаған этнографиялық экспедиция мүшелерінің –құраст.) кездескендері — асадал, кебеже, жүкаяқ, төсек ағаш және адалбақан. Бұлардың бәрінің де ісі біркелкі, негізінен, түрлі түсті бояулармен өте жақсы өрнектелген нағыз өнер туындылары деуге әбден болады. Ол бұйымдарға сәл кейінірек жеке-жеке тоқталамыз.

Көпшілік жағдайда қазақ ұсталары бірікпей-ақ, әрқайсысы жеке-жеке кәсіп еткен. Кей жерлерде мекендейтін шағын рулар ішінде ұсталардың көп болуының нәтижесінде олар сол рудың атымен де аталған. Мәселен, Баянауыл төңірегінде мекендейтін Айдабол руының Қошетер деген атасынан шыққан көптеген ұсталарды «Қошетер ұсталары» дейді екен. Бұлар «бес ұста» сияқты бірігіп істемегенмен, қолөнердің сан алуан түрін жете меңгерген жандар еді. Олар ағаш, темір, күміс, сүйек өңдеу істерін меңгерген. Бұлардың ішінде аттары атырапқа жайылған өнерлі ұсталар қатарына Есалы (XX ғасырдың 20-жылдарында дүние салған), оның баласы Әбдікәрім (60-жылдардың ортасында 90-ға келіп дүние салған) сияқты айтулы шеберлер де аз болмаған. Қолөнерді арнайы кәсіп етпей, бос уақытында өзі үшін үй бұйымдарының кейбір түрлерін ағаштан жасайтын әуесқой шеберлер де қазақ арасында жиі кездесті. Мәселен, Баянауыл төңірегінен Қақабай Мырзабекұлы (1861 —1946 ж.) ағаштан үй бұйым-дарын жасауды өзінің қартайған шағында бастап, 1932—1946 жылдар арасында, өз балалары мен келіндері үшін ер қосу мен ыдыс-аяқ және домбыра жасауды машықтаған адам. Бұл кісінің жасаған бұйымдары атақты Мақат ерші мен Есалы ұстаның үлгісімен мінсіз шабылатын, еш-бір қосымша әшекейсіз-ақ қайың безінің өңін мүқият өңдеу, өсімдік майын бірнеше қайтара үстемелеп сіңіре жағу арқылы ғана ағаш бұйымы-ның әдемілігін қамтамасыз етіпті. Арнайы шеберханасы болмаған екен, үйде отырып-ақ қарапайым, көңілге қонымды, көздің жауын алатын әдемі бұйымдарды асықпай, баппен істей білген.

Қазақстанның солтүстік ағашты аудандары мен Жетісу өңіріндегі қалаларда, казак-орыс станцияларында және орыс деревняларында көп жылдар бойы жалда жүрген қазақ жігіттері балташылық өнерді үйреніп, қазақ арасында орыс үлгісімен ағаштан үй салды, ағаш төсек, асадал, сандық сияқты бұйымдар жасаған. XIX ғасырдың екінші жартысында қарағай бөренелерінен қиыстырып, ағаш үй салатын маманданған балташылардың қазақ арасында көп болғандығын М. Шорманов еңбегінен де көреміз. Оның айтуынша, Баянауылдан шыққан балташы қазақ жігіттері, тіпті, Павлодар қаласында орыстарға үй салумен де айналысқан екен.

Мұндай шеберлер Семей, Өскемен төңірегінде де болған. Мәселен, 1956 жылы Шығыс Қазақстан облысының Ұлан ауданынан біз кездестірген (Х. Арғынбаев бастаған этнографиялық экспедиция мүшелерінің –құраст.) 96 жасар қарт балташы Рахымбай Кегенбаев (ел арасында Қоңыр-Ақай атанған) өткен ғасырдың 70-жылдарында Өскемен қаласындағы орыс балташыларының артелінде 15 жылдай істеп, ағаштан үй салу, көптеген үй бұйымдарын жасау өнерін үйренген соң, 30 жасында еліне қайтып, Сібе болысында қазақ байларына ағаш үй салу-мен көп жылдар бойы айналысқан. Р. Кегенбаев ағаш үй салумен бірге, стол, асадал, күбі, арба, шана, тісағаш, тырма, төсек ағаш, жүкаяқ, кебеже жасапты. Р. Кегенбаевтың қиыстырып сал-ған ағаш үйі де, ыдыс-аяқтары, үлкенді-кішілі жиһаздар үлгісімен жасалған. Мұндай шеберлер Зайсан, Жетісу өңірлерінде де болған. XIX ғасырда Торғай, Ақмола және Семей облыстарынан ағаш шеберлерінің көптеп кездескендігі туралы Э. А. Масанов зерттеулерінде де айтылған.

XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында қазақ арасында кең тараған ағаштан жасалатын жиһазының бірі — төсек ағаш. (Ел арасында «төсек ағаш» атауы «төсағаш», «кереует» деп те аталатын болған. Бұдан кейінгі жерде көпшілік арасына кең таралған «төсағаш» атауын қолдануды мақұл көріп отырмыз.) Жазба деректер мен музей коллекцияларын және ел арасынан өзіміз жинаған деректерді салыстыра отырып жүргізген зерттеу негізінде Қазақстан жерінде кездесетін төсек ағаштардың сыртқы кескініне қарай жіктегенде, оның бірнеше түрінің бол-ғандығы анықталды. Қазақстанның солтүстік, оңтүстік-шығыс және орталық аймақтарына кең тараған төсек ағаштың ең көне түрінің екі басы тым шалқақ және жайдақ болады, төрт аяғы ішке қарай кіріңкі не тік келеді; екінші түрі — өткен ғасырда Қазақстанның шығыс және оңтүстік аймақтарында кездесетін бастары тым шалқақ алты не сегіз аяқты төсек ағаштар; үшінші түрі — А. И. Якоби деректері бойынша, Омбы мен Павлодар төңірегінде кездесетін бір жақ басы тым шалқақ, аяқ жағында мүлде сүйеніші болмайтын кушетка тәрізденген төсектер; төртінші түрі Торғай өңірінде кездеседі. Оның тіп-тік төрт аяғы және екі басы әлдеқайда қысқа болумен бірге, сәл ғана шалқақтанып барып жоғарғы жағы имектеу келеді; бесінші түрі — Ақтөбе атырабынан кездесетін бастары түзу ағаштан жасалып, сәл ғана шалкақ орналасатын төсектер, алтыншы түрі — Семей, Өскемен төңірегінде кездесетін төрт аяқты, үсті жазық, екі басында бір сүйемдей ғана тік орнатылған сүйеніші бар төсек ағаш; жетінші түрі — Қазақстанның солтүстік-шығысында кездесетін орыс үлгісімен жасалған төсек ағаштар.

Қолда бар деректерге қарағанда, төсек ағаштың осы айтылған түрлерінің әрқайсысында жергілікті және әлеуметтік ерекшеліктер анық байқалады. Жергілікті ерекшеліктер, негізінен, жалпы жасалу тәсілінде, шеберлер ісінің әдісіне байланыс-ты болса, әлеуметтік ерекшеліктер оның бет жағының оюланып, сүйектеліп, күмістеліп безендірілуімен бірге, көксауыр, шұға, асыл тастардың, түсті шынылардың да кеңінен қолданылуына немесе ешбір әшекейсіз жасалуына байланысты болған. Жоғарыда айтылған көркемдік ерекшеліктеріне қарай сырлы төсек, оюлы төсек, сүйектелген төсек, күмістелген төсек немесе жай ағаш төсек делініп те атала береді.

Төсек ағаштың барлық түріне тән ортақ ерекшеліктің бірі — олардың бет жағы ғана көркемделетіндігі мен қалған бөліктерінің көркем-делмейтіндігі және барлық бөліктерінің өмірге бейімделіп алмалы-салмалы болып жасалатындығы.

Енді жоғарыда сипатталған төсағаш түрлеріне жеке-жеке тоқталсақ.

Қазақстанда өте кең тараған төсағаштың бірінші түрі жасалу тәсіліне, бет жағына жүргізілетін ою-өрнек, әшекейлеріне қарай әркелкі келеді. Мұның ең көне түріне зер салсақ, оның үш бөлек ағаштан, екі басы мен ортасын қосатын жалпақ тақтайдан, ал артқы беті екі бас пен арасын қосатын екі ұзын шабақтан тұрады. Екі беттің арасын 6—7 шабақпен қосады. Көлденең шабақтар үстіне ұзыннан бірнеше бос тақтай салады. Ал, көлденең шабақтар санын молайтқан жағдайда ұзыннан төселетін тақтайлардың керегі болмайды, бірақ бірнеше қабат киіз төсеумен ғана шектеледі. Мұндай төсағаштың екі басы қисық біткен төрт ағаш кесіндісінен тұрады. Олардың төменгі жағынан төрт аяқ шығарылады. Жоғарғы бастары көлденең шабақтармен қосылып, төсектің шалқақтау келген екі басына айналады. Төсек бастарының иіні 135—145° шамасындағы доғал бұрыштанып, төрт қырлана немесе жұмырлана шабылады. Тұтас шабылған төсек бастары тым шалқақ болса, аяқтары ішке қарай кіріңкі, ал аяқтары тік болған жағдайда жоғарғы сүйеніштері де тіктеу келеді. Бір-біріне қарама-қарсы орналасатын екі бастың арасын төсектің беті біріктіреді. Бізге кездескен төсағаштың бет жағына кейде ою-өрнек ойылса, енді біреулері түгелдей сүйектеліп, күміс әшекейлермен безендіріледі. Осылардың ең тәуірлеріне арнайы тоқталайық.

Қазақстанның солтүстік-шығыс атырабынан біз көрген үш ағаш төсектің беттері түгелдей сүйектеліп жасалған екен, соның сипаттамасын бере кетелік. XIX ғасырдың соңында Аягөз төңірегінде ұсталық құрған атақты халық шебері Игілік жасаған төсекті оның 70-тен асқан баласының үйінен 1955 жылы көрдік. Бұл төсек ағаштың бет жағы қазір Қазақ ССР Ғылым академиясының археология музейінде сақтаулы. Төсағаштың екі басы қисық қайыңнан, ал бет жағының тақтайы жалпақ қарағайдан шабылған. Оның үстіңгі жағының ұзын тұрқы 176 сантиметр де, ең төменгі аяқ жағының тұрқы 115 сантиметр, биіктігі 80 сантиметр шамасында. Төсектің бет жағы түгелдей сүйек, күміс, түсті былғары, асыл тастармен безендірілген. Соншалықты оюластырылған зергерлікпен сүйек және күмістелген темір әшекейлер ағаш бетіне ойылып орналастырылған, араларынан жиек қалдырылған. Жиектер үстінен күмістен стильденіп құйылған қос мүйіз фигурасы, яғни шеберлер тілінде жиек басар өрнегі шегеленген. Жиек басар өрнегі екі бастың айнала жиегіне түгелдей орнатылған. Төсек бастарының жоғарғы және төменгі шеттеріне, тірсек тәрізден-ген орта тұсына бір-бірден және төсек бетінің ендірек орта жолағының ұзына бойына күмістел-ген бес оюлы темір текшелер ойыстырылған. Олардың астына көксауыр төселген де төсек бетіндегі бес текшенің орталарына түрлі түсті тастардан көз орнатылған. Күмістелген темір текшелер стильденген қошқар мүйіз өрнегімен ойылыпты. Темір текшелер араларына қиыстырылған сүйек текшелердің беттеріне негізімен түйіскен төрт басты қошқар мүйіз өрнегі ойылып, қызғылт қоңыр бояумен сырланады, сөйтіп төрт жақ қол-тықшаларынан төрт қошқар мүйіз өрнегі шығарылған. Орта жолақтың екі жағындағы тұтасқан ұзын сүйек жолақтар мен төсектің екі басындағы сүйек әшекейлердің беттеріне өсімдік тектес өрнектер ойылып, қызғылт бояумен бояған.

Сөйтіп, бұл төсағаштың бет жағы түгелдей сүйек, күміс, әр түсті тастар, көксауыр былғары және қызғылт, күрең бояу түстерінің орынды алмасуы арқылы өте көркем безендірілген.

Сүйектелген ағаш төсектің тағы бір тамаша үлгісі Өскемен қаласындағы облыстық өлкетану музейінде сақталған. Мұның өзі өте жатық, жалпы кескіні көз тартарлық әдемі мүсінделген. Екі басы түгелдей тік бұрышты сүйек әшекейлермен толық жабылған. Сүйек әшекейлердің бәрі күміс бүркеншікті мыс шегелермен шегеленген. Әр әшекей бетіне дөңгелектер, спиральдар мен стильденген өсімдік тектес өрнектер сызылған. Сүйек бетіне сызылған өрнектер де, әшекейлердің орналасу тәртібі де, күміс бүркеншікті шегелер де төсағаш бетіне ерекше көрік беріп тұрғандай. Ал, мұны жасаған белгісіз шебердің көркемдік талғамының айтарлықтай жоғары болғандығы ақиқат.

Сүйектелген төсағаштың ендігі бір үлгісі 1960 жылы геологиялық барлау экспедициясы кезінде Балқаш көлінің солтүстік жағындағы Қараүңгір тауындағы ескі қыстаулардан табылған. Бұл төсек ағаштың көлемі шағын — ұзын тұрқы 170 сантиметр шамасында.

Төсектің біраз тозыңқырағанына қарамай, кезінде оның өте сәнді болғандығын жазады. Төсек беті түгелдей әр түрлі әшекейлермен безендірілген екен. Сүйек әшекейлерді көркемдеуде дәстүрлі қошқар мүйіз оюы мен өсімдік текті және геометриялық өрнектердің аралас қолданылуы, ағаш төсек бетіне ерекше рең беріп, көздің жауын алады Қазақ ССР Орталық музейінде XX ғасырдың басында қызғылт жеміс ағашынан жұмырланып жасалған өте сәнді төсек ағаш сақтаулы. Ол Жамбыл облысы (қазіргі Тараз - құраст.) шеберлерінің қолынан шыққан. Мұның бет жағы 7 бөлек ағаштан шабылып, әрқайсысы ою-өрнектермен жеке-жеке безендіріліп барып қиыстырылған. Екі басы жұмырланып шабылып, бетіне өсімдік тектес ою нұсқасы жүргізілген, бас жағы мен аяқ жағында бірнеше буынтықтар жасалған, бас жақтарының үсті жалданып, оюлана жонылған да олардың іш жақ беттері өрнектелген жұмыр ағашпен жалғасқан. Мұның асты-үстіне дөңгелекпен сыңар мүйіз бейнелері оюланған. Бұған қоса ойылған тұстарға күміс бүркеншікті шегелер қағылған. Қатты, қызғылт жеміс ағашынан мұқият өңделіп, өзіндік ою-өрнекпен безендірілген осы төсағаштың бет жағы еш бояусыз-ақ көздін жауын алғандай.

Және бір түрінің негізгі белгісі — төсағаштың бас жағы бөлек жасалып, ылғи тік орналасуымен сипатталады. Мәселен, 1956 жылы Шығыс Қазақстанда өңірінен кездескен бірнеше төсағаштың бет жағы сүргіленіп жасалған төрт бұрышты аяқты рамадан тұрады екен, ал оның ортасына бірнеше ағаш табақшалар қиыстырылып жасалып, раманың жоғарғы жағынан шалқайта бекітіпті. Шалқақ сүйеніштер мен раманың қосылатын бұрышына тіреуіш қолтықшалар шегеленіпті. Бұлардың беттері түрлі түсті бояулармен өрнектеліпті.

Төсағаштың екі басы мен бет жағы тұтас ағаштан шабылып, тік аяқтары бөлек дайындалып орнатылған түрлері Қазақстанның солтүстік-батыс аудандарынан кездеседі. Бұл төсағаштың шалқақ бастары қыздың мойнындай иіле шабылыпты. Тұтас ағаштан шабылған бұл төсағаштың бастары мен орта тұсының беттеріне тұтасынан өсімдік текті өрнектер мен геометриялық фигуралар бедерленіп ойылған.

1959 жылы Жамбыл (қазіргі Тараз - құраст.) блысынан сүйеніштері мен сирақтары бөлек жасалып құрастырылған, бет жағы түгелдей нұсқалы ою жүргізіліп көркемделген төсағаштарды жиі кездестірдік. Бұлардың ұзын тұрқы 200—205 сантиметр, биіктігі 60—70 сантиметр шамасында болып келеді. Төсектің ешбір бөлшегін өңдеуге сүргі қолданылмағаны көрініп-ақ тұр. Соның өзінде шеберлер ісі өте жатық, талғамы жоғары екендігі анық байқалады. Сүйеніштері тым шалқақ, сирақтары тік орнатылған. Олардың ор-нықтылығын арттыру үшін тіреуіш-қолтықшалар қойылған. Мұндай төсағаштардың бет жағына түгелдей геометриялық фигуралар, стильденген қошқар мүйіз, сыңар мүйіз, өсімдік тектес ою-өрнектер жүргізілген. Кейбірлерінде түрлі түсті бояулармен әсемдеу де кездеседі.

Жоғарыда айтылған төсағаш түрінің енді бір тамаша үлгісін 1958 жылы Шымкент төңірегінен көптеп кездестірдік деп жазады Х. Арғынбаев өзінің «Қазақ халқының қолөнері» деген еңбегінде. Бұл төсек ағаш үлгісін атақты «Бес ұста» үлгісі дейді халық. «Бес ұста» үлгісінің негізгі ерекшеліктері: біріншіден, шалқақ екі сүйенішінің бөлек жасалып, төсағаштың жоғарғы жағына темір топса арқылы бекітілетіндігінде; екіншіден, бетінің ұзына бойы мен сирақтарының ұзына бойы жұмырланып, бунақтала жонылған білеу ағаштардың жапсырыла шегеленетіндігінде; үшіншіден, екі сирақтың да тіктігі, сирақ араларын қосатын 1—2 қатар жіңішке тақтайлардың асты-үстінен кертпе тістер, үш бұрышты не толқынды иректер жасалуында; төртіншіден, бұл төсектің бет жағы мұқият сүргіленіп, өңделумен бірге әрдайым түрлі түсті майлы бояулармен өте сәнді етіліп сырланатындығында. Ою-өрнектің мотиві де сан алуан. Көбінесе, стильденген өсімдік тектес өрнектер мен геометриялық фигуралар, әсіресе, дөңгелектер, үш бұрыштар, ромбылар, әркелкі иректер төсағаш бетіне жарасымды рең береді. «Бес ұстаның» көп қолданатын бояу түрлері — ақ, қызыл, қара, сары, жасыл, қоңыр түсті бояулар. Әсіресе, алтын түсті сары бояу қызыл, қара бояулармен қатар қолданылғанда бұйымның көркін енгізеді.

Торғай өңірінен кездескен бір тосағаш үлгісі жоғарыда айтылған кереуеттің төртінші түріне жатады. Оның сүйегі жеңіл, ісі жатық келетін тұтас қисық ағаштан шабылады. Мұндай төсағаштардың бет жағы, көбінесе, нұсқалы оюлар жүргізу арқылы безендіріледі. Енді бірде мұндай төсектердің бет жағына түрлі түсті бояулармен әр түрлі ою-өрнектер салынады. Көбінесе, ақ, қызыл, сары, көк, жасыл түсті бояулар жиі қолданылады.

Қазақстанның батыс аудандарында төсағаштың беті түгелдей бедерлі оюлармен көркемделген өте әдемі түрі кездеседі. Мұндай төсағаштардың бет жағы: түзу ағаштан мүсінделе шабылып, сыртына сәл шалқая орналасатын екі басы мен олардың арасын жалғастыратын ұзын, жалпақ тақтайдан тұрады. Ал, екі бас пен бет тақтайдың қиысатын жоғарғы бұрыштарына мүсіндей жонылған милық ағаштар сәндік үшін шегеленеді. Олардың екі басындағы тақтай бетіне ойылатын бедерлі оюлар бірдей болып келеді. Ендігі екі милыққа ойылатын оюлар бірдей болып келеді. Енді мына милыққа ойылатын оюлар сияқты, орта ағаш бетінің оюлары да өз алдына дербес композиция құрайды. Әдетте, төсектің бет тақтайының ортасына үлкен дөңгелек гүл ойылады. Ойылған оюлар мотиві негізінен өсімдік тектес болып келеді де, стильденген қошқар мүйіз, сыңар мүйіз және әр түрлі геометриялық фигуралармен толықтырылады. Оюлы өрнектер қызыл, қара бояумен боялған.

Осы типтес төсағаштың ең бір жетілген тамаша үлгісін 1972 жылы Ақтөбе облыстық өлкетану музейінен кездестірдік. ( Х. Арғынбаев бастаған этнографиялық экспедиция мүшелері –құраст). Төсектің ұзын тұрқы — 2 метр, ені—115 сантиметр, ал басының биіктігі — 60 сантиметр. Мұның екі басындағы тақтайларының ішкі жақтары өте шебер оюланған. Төсектің екі басындағы ағаштың бет жағына өсімдік сабағындай ойылған өрнек, ал оның үш жерінен қысқа сабақты гүл шоқтары өрбіген. Орта ағаш пен екі бастағы сүйеніштердің ішкі беттері төрт басты қошқар мүйіз оюы, ромбы және сегіз бөлекті дөңгелек жұлдыздармен безендіріледі. Ағаштың табиғи түсіне ұқсас ақ сары бояумен боялған мінсіз бедерлі оюлар қара түрдің бетінде тым әсем жарасымдылық табады.

Қазақстанның солтүстік-шығысында кездесетін төсағаштың бесінші түрін дәстүрлі қазақ төсегінің жаңарған үлгісі деуге болады. Олай дейтініміз, оның 2 метрдей келетін үстіңгі тұрқы түгелдей жазық болады да, екі басының жоғарғы жағынан биіктігі 10 сантиметрдей ғана тік сүйеніш жасалады. Төсектің бет жағы сүргіленіп, ұзындықтары әр түрлі, ені —10 сантиметр — төрт тақтайдан оюластырылған төрт бұрышты рама жасалған. Оның ортасына орнатылған жалпақ тақтайдың бетіне нұсқалы оюлар ойылып, түсті бояулармен өте ұнамды безендірілген.

Бізде бар деректерге қарағанда, Ақмола, Семей, Жамбыл, Алматы төңіректерінде төсек ағаштың — кейде ағаш кереует — деп аталатын түрі жасалады екен. Оны ел арасынан осы күнге дейін кездестіруге болады. Бұлардың жалпы кескініне қараған-да, оның үлгісін қазақ шеберлері көрші тұратын орыс ағайындардан үйренген бе деп топшылайымыз. Ал, жасалу тәсілі мен бет жағын безендіру ісінде қазақ шеберлерінің дәстүрлі әдістері анық байқалады. Мұндай ағаш кереуеттердің ұзын тұрқы 2 метрден кем болмайды. Екі басы тік болумен бірге, сүйеніштері толық тақтайланады. Жалпақ тақтайдан жасалып, әр түрлі тәсілдермен безендірілген. Кейде мұндай кереуеттердің екі басын бунақтап, мүсіндеп те жасайды.

Төсек ағаштың осы түріне қосылатын енді бір тамаша үлгісін 1959 жылы Шу өзені бойынан кездестірдік. Мұның ұзын тұрқы —200 сантиметр, екі басының биіктігі — 90 сантиметр, ал ортасының биіктігі — 60 сантиметр, кереуеттің бет жағына ағаштан бөлек жонылған оюлар мен геометриялық фигуралар жапсырыла шегеленген. Екі бастарының жоғарғы және төменгі жағы бунақтала мүсінделген, орта тұстарына жоғарыдан төмен қарай тізбектеле бірнеше стильденген қошқар мүйіз бейнелері шегеленген. Бұл кереует әбден тозған көрінеді, нәтижесінде бұрынғы бояулы өрнектерінің ізі де қалмаған, тек ағаш ою-өрнектері ғана сақталған. Соның өзінде оны жасаған шебердің көркемдік талғамы жоғары, нағыз өнер иесі екені байқалады.

Осындай ағаш кереуеттің бүктемелі үлгісін 1958 жылы Шымкент облысынан ұшырастырдырғандығын айта келіп, Х. Арғынбаев, оған былайша сипаттама береді. . Оның екі басы орыс кереуетінің үлгісіндей тік, арқалары тақтайдан ойылып жасалған. Ал, артқы беті ортасынан ашпалы кесек тәрізденіп жасалған да ортасы бос қалған. Алдыңғы беті ортасынан топса арқылы бүктемелі болып келеді, екі шетіндегі оймышталған ұзын қазықтары топсамен кереует бастарына бекітілген. Ұзын тұрқы —2 метр, көлденеңі мен биіктігі 1 метрдей келетін кереуетті тез арада бүктестіріп жиып, бөлек мүлік есебінде ғана болсын, көлікке болсын артып алып жүре беретін өте қолайлы жасалған дүние. Алдыңғы бетінің екі бөлек жасалған және әрқайсысының таларына екі-екіден шаршы табақшалар жапсырылған. Екі бастың бетіне стильденген қошқар мүйіз оюы ойылса, беттегі табақшалар геометрия фигуралардан қиыстырылған. Арт жағындағы рамалардың да, алдыңғы беттерінің де қосыла тұстарынан сирақтар шығарылғандықтан, кереу құрған уақытта оның алдыңғы және артқы жақтарын үш-үштен аяқ пайда болып, керуерт 6 аяқты болып шыға келеді. Кереует түгел күрең түсті бояумен сырланған. Кереует иесінің айтуына қарағанда, ол XX ғасыр басында жасалса керек. Сонымен, жоғарыда аталған ғалымның пікірінше Қазақстанның өңірінде жасалған төсек ағаштың бірнеше түрі туралы біраз сөз ете келіп, олар, бұлардың басым көпшілігі XIX ғасырдың соңы мен XX ғасыр басында жасалған дүниелер екендігін айтады. Кейінгі 30 жыл ішінде ел арасынан жинаған деректер мен музейлерде көптеген төсек ағаш үлгілері бар, олардың ішінде бір-біріне егіз қозыдай ұқсастары аз емес. Сондықтан, біз сол деректерді көбін жергілікті ерекшеліктерін анықтай отырып, жас және безендіру тәсіліне қарай мұқият сұрып негізінде төсек ағаштың жақсы жасалған түрлері мен үлгілеріне ғана тоқталдық. Осының өзі қазақ шеберлерінің өнер деңгейін жеткілікті түрі көрсетумен бірге, олардың өмір сүрген ортасына қарай қазақ халқының әлеуметтік-экономикал даму дәрежесін де, көрші халықтармен аралас құраластықтың әсерін де анықтай түседі.

Қазақстанның батыс өңірінде қазақ ұсталары жастық ағаштар да жасаған. Құс жастықтың астынан төсейтін жастық ағаштарды, көбінесе, оң жақта отырған қыздарына арнап жасататынды. Сондықтан, олардың сыртын түгелдей сүйенішінің ішкі жағын да оюлап, сырлап көркемдейді. Қолда бар деректерге қарағанда, жастық ағаштың екі түрі болған. Оның ішінде Маңғыстау, Гурьев (Атырау- құраст.), Орал, Ақтөбе облыстарын мекендейтін қазақтар арасында кеңінен тараған түрі ағаш кереуеттің басы тәрізденіп жасалатындар. Оның биіктігі — 60—70, көлденеңі —90—100 сантиметр шамасында болады. Мұндай жастық ағаштың барлық бөлшектерін біріктіріп тұратын екі қазық бар, ал оның араларын 2—3 немесе бір ғана жалпақ арқалық тақтай қосып тұрады, сол жастық ағаштың бас жағы атанады. Оның іш жағынан көлбей орналасқан жастық тақтай мен бас аралығында пайда болған доғал бұрышқа үш бұрышты қолтықша тіреуіштер орнатылады. Осылайша құрастырылатын жастық ағаштардың сыр жағы тұтас және арқа тақтайдың ішкі беті де әр түрлі әдіспен көркемделеді. Нұсқалы оюлар жүргізіліп, оған қосымша әр түсті бояулармен өрнектеледі. Кейбір жастық ағаштың іші-сырты түгелдей бедерлі оюлармен безендіріледі, ол оюлар эмаль тәрізденген қызғылт сары, терең ойылған түрі ақ, қара түсті бояулармен боялады. Ою-өрнек мотиві зооморфтық, геометриялық фигуралар мен өсімдік тектес өрнектердің әдемі тоғысуы арқылы жасалады.

Жастық ағаштың екінші қарапайымдау түрі бізге 1956 жылы Торғай өңірінен кездесті. Мұның жасалу тәсілі дәстүрлі төсағашқа ұқсас. Бас жағы бөлек дөңгеленіп біткен, астына биіктігі 12—13 сантиметрдей аяқ орнатылған. Жастықтың астына келетін тұсы имектеле сүйірленіп жасалған. Мұның ұзындығы 60—70 сантиметрдей, көлденеңі — 80 сантиметр. Екі жақ бетіне ою-өрнек жүргізілген. Ал, қарама-қарсы беттерінің арасы 3—4 көлденең шабақтармен қосылған. Бетіне жүргізілген ою-өрнек мотиві зооморфтық оюлар мен геометриялық фигуралар. Бедерлі оюлар қоңыр, ал түрі қара бояулармен боялған.

Қолда бар деректерге қарағанда, жастық ағаш тек Қазақстанның батыс аймақтарында ғана жасалып, оның өзге өңірінде болмаған сияқты. Мұндай пікірдің дұрыстығын әдеби деректер де растайды. Мәселен, өткен ғасырдың соңында шаруашылық зерттеушісі В. В. Кранихфельд Орал уезінде жастық ағаштардың көптеп кездесетіндігін айтса, үстіміздегі ғасырдың басында Маңқыстау түбегінде болған неміс саяхатшысы Р. Карутц онда төсағаштар мен жастық ағаштардың жиі кездескендігі туралы жазған.

Революцияға дейін Қазақстанның барлық облыстарында көп жасалған қажетті үй жиһаздарының бірі — ж ү к а я қ. Қысы-жазы бірдей, киіз үйде болсын, жер үйде болсын іргеде үйіліп жататын жүк атаулының бәрі аласа жүкаяқтарға жиналады. Жүкаяқ ылғи ағаштан жасалады. Оның ұзындығы, негізінен, 90—130 сантиметр, биіктігі 25—30 сантиметр, ені 45—50 сантиметр шамасында болады. Бізде бар деректерге қарағанда, жүкаяқтың жасалу тәсіліне қарай бірнеше түрі болған. Жүкаяқтың да тек бет жағы ғана көркемделеді. Бірде оның бетіне әр түрлі сүйек әшекейлер ойыстырылып, күміс бүркеншікті шегелермен шегеленеді, ою да ойылады немесе түрлі түсті бояулармен де өрнектелетін түрлері де болған. Ал, Торғай өңірінен үш аяқты сырлы жүкаяқты да кездестірдік деп жазады Х. Арғынбаев. Бұлардың аяқтары әркелкі болып мүсінделген.

Мұндай жүкаяқтың біреуін 1959 жылы Арыс ауданынан кездестірдік. Жүкаяқ 4 бөлшектен құрастырылған. Оның үстіңгі ұзын ағашы да, аяқтары да жалпақ. Аяқтары үстіңгі ағаштың екі шетіне қиыстырылған. Екі аяқтың арасы төменгі жағынан жіңішке тақтаймен қосылған. Жүкаяқтың бет жағы түгелдей түсті бояулармен әдемі өрнектелген. Әр бөлшек бетіне жүргізілген ою-өрнектердің композициялары өз алдына бөлек орындалған. Ою ерекшеліктеріне келсек, екі аяқ беттерінде қошқар мүйіз — геометриялық фигуралар тоғыса орындалған. Үстіңгі жалпақ және астыңғы жіңішке ағаштардың беттеріне өсімдік тектес әдемі ою-өрнек жүргізілген. Ою-өрнектері — жасыл, түрі — көк, жиектері — көк және сары, өсімдік сабағы-ның ұштарынан шығарылған гүлдер — сары, қызыл бояулармен орындалған. Аяқтарының төменгі жақтары тұяқ тәрізденіп мүсінделіп жонылған да қызыл бояумен боялған. Жүкаяқтың ұзын тұрқы 104 сантиметр де, биіктігі 50 сантиметр шамасында жасалған.

Жүкаяқ Қазақстанның барлық облыстарында жасалған. Ағаш ұсталары оны жасауда қыруар еңбек сіңіргең. Әрқайсысы өз әлінше көркемдеп жасауға ұмтылған. Әр шебер оны өрнектеп, әдемілеу мақсатымен өзінің таусылмас қиялына да ерік беріп, өз ісіне көптеген ерекшеліктер бере, жүкаяқтың сан алуан үлгілерін қалдырды. Қазіргі күнде оның басым көпшілігі, әрине, сақталмаған, сақталған үлгілерінің өзіне түгелдей тоқталу да мүмкін емес. Сондықтан, осы арада сөз болған жүкаяқ үлгілерінің өзі қазақ шеберлерінің өнер деңгейін анықтауда жеткілікті мағлұмат бергендей.

Осы тектес тағы бір жағлан қызғылт былғарымен қапталыпты. Сыртқы беті ромбыланып торланған, екі үлкен текшелердің ортасына күміс көздер орнатылған. Әр ромбының қиылысатын бұрыштарына күміс бүркеншікті кішкене шегелер қағылып көркемделген. Осы екі жағлан қақпақтары әбдіре қақпағы сияқты емес, кебеже қақпағы тәрізденіп жасалған. Соған қарағанда, бұлар кемінде бұдан 100—150 жыл бұрын жасалған болу керек.

Жағланның XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында әбдіре-сандық үлгісімен жасалған түрін Мерке, Жамбыл аудандарында кездессе. Дәл осындай жағландар кезіндегі Қазақстанның орталық және Ә. Қастеев атындағы Қазақ ССР-інің Мемлекеттік өнер музейлерінде сақтаулы болғандығын Х. Арғынбаев жазған. Бұлар кезінде Талдықорған, Жамбыл ( қазіргі Тараз – құраст.) облыстарынан табылған бұйымдар. Осы жағландардың жасалу тәсілі, көлемі, материалы мен көркемдеу тәсіліне қарағанда, бәріне тән ортақ ұқсастықтар көп. Сондықтан да, оларды белгілі бір шебердің қолынан шыққан нағыз өнер туындысы деуге әбден болады. Бұл жағландардың сүйегі қарағай тақтай екен, тек қолдан жасалған шегелер арқылы құрастырылған. Сырты түгелдей қалың қоңыр түсті былғарымен қапталып, бет жағына стильденген қошқар мүйіз, қос мүйіз оюлары бедерленген. Оған қосымша үш жерден ортасында қызыл тастары бар үлкен-үлкен үш дөңгелек күміс гүл шоқтары бейнеленген. Жиектері мен бұрыштары әр түрлі күміс әшекейлермен безендірілген. Жағланды құлыптауға арналған темір ілгектің бет жағы күмістеліп, төрт жерден қызыл тас орнатылған. Жағлан жасайтын қазақ шеберлері XVIII— XIX ғасырларда Қазақстанның оңтүстік және Жетісу өңірлерінде көп болған. Жағланға қажет-ті сапалы былғары мен күміс табу оңай бол-маған, оларды тек сән қуған ауқатты адамдар ұзатылатын қыздарына арнап, өз материалдарынан жасатқан деп жазады Х. Арғынбаев.

Қазақстанның барлық аудандарында ежелден бері көп жасалған бұйымның бірі — қол сандық. Қол сандықтарды бой жеткен қыздарға арнап жасататын, ол ұзатылғанда жасау құрамына енеді. Олай болса, қол сандықтар бой жеткен қыздар мен жаңа түскен жас келіншектердің енші-сіндегі өте сәнді бұйымдардың бірі. Оның көлемі де шағын (ұзындығы 45—50 сантиметр, ені 25—30 сантиметр, биіктігі 15—20 саңтиметр шамасында) болатындықтан қыз-келіншектердің ине-жіп, айна-тарақ, әтір, сабын сияқты уақ-түйек бұйымдарын сақтауға арналады.

Көпшілік қауымның жасататын қол сандықтары тек ағаштан ғана мұқият өңделіп, бір түсті бояумен сырланып жасалады. Сән қуған кісілер қол сандық беттеріне нұсқалы, бедерлі оюлар ойғызып, түрлі түсті бояулармен сан қилы ою-өрнектер салғызады. Бұған қоса неше түрлі шұға, асыл тастар, сүйек пен күміс әшекейлерін кеңінен пайдаланатын болған. Әрине, қазіргі күнде қарапайым қол сандықтар сирек ұшырасады. Ел арасында да, музейлерде де қол сандықтың өте әсем көркемделген қымбат үлгілері ғана сақталған. Сондықтаң, бетіне жүргізілген ою-өрнектері, әшекейлері бір-біріне ұқсамайтын нағыз өнер туындысы ретінде танылатын қол сандықтардың бірнеше үлгісіне Х. Арғынбаев былайша қысқаша сипаттама береді.

Қолда бар алты қол сандықты көркемдеу ерекшеліктеріне қарай төрт топқа бөлуге болады. Бұлардың ішіндегі бірінші топқа жататын ең тәуірі — сырты түгелдей сүйектеліп көркемделген Ақтөбе өлкетану музейінде сақталған қол сандық. Оның төрт жағы түгелдей, қақпақтың төрт жиегі мен төбесі толығымен түйе сүйегінен кесілген әр түрлі әшекейлермен өрнектелген. Қол сандық жиектеріне қиыстырған сүйек әшекейлердің бетіне қос мүйіз оюлары жүргізілген. Алдыңғы бетіне үш үлкен шаршы ойыстырылған. Олардың араларында, астыңғы жағында шебер қиюластырылған әшекей беттерінде әдемі оюлар бар және астына жез немесе шұға төселген. Қол сандық ішкі құлыппен ашылып-жабылады. Ондағы әр түрлі сүйек әшекейлердің қиысу тәртібі де, әшекей беттеріне жүргізілген ою-өрнектер де симметрия заңдылығын мұқият сақтай орындалған.

Екінші топқа бет жағы түрлі түсті бояулармен әдемі өрнектелген қол сандық жатады. Мұны біз 1956 жылы Ақтөбе облысының Темір ауданынан кездестірдік. Мұндағы ою ерекшеліктері өсімдік тектес өрнектер мен стильденген зооморфтық оюлардың етене тоғысуымен сипатталады. Қол сан-дық бетіне жүргізілген ою-өрнектер симметриялы екі бөлек суреттен тұрады. Олар бірін-бірі толықтырып, бірлікте жасалған. Ою-өрнектер, олардың ішкі-сыртқы түрлері, айнала жиектері қоңыр, жасыл, көк және қара бояулармен асқан ұқыптылықпен боялған.

Үшінші топқа жататын екі қол сандықтың алдыңғы беттері ғана өте күрделі. Өсімдік тектес және геометриялық фигуралар бейнесінде бедерлі оюлар ойылып, түрлі түсті бояулармен нақышталған. Қол сандықтың айнала жиегіне өсімдік тектес ою нұсқалары ойылған. Ол ақ, қызыл, жасыл бояулармен боялса, ою арасынан көрініп тұратын терең түр қара бояумен боялған.

Төртінші топқа жататын екі қолсандықты алдыңғы беттеріндегі өсімдік тектес және зооморфтық оюлар әр түрлі геометриялық фигуралар бір-бірі-мен айқасып жатады да, ақ, қызыл, жасыл, сары, қоңыр түсті бояулармен бояу арқылы бір жазықтықта ойылған оюларды 2—3 қатар деңгейде ойылғандай етіп көрсетеді. Біреуінің алдыңғы бетінің төменгі және жоғарғы жиектеріне төрт-төрттен өрнектелген сүйек әшекейлер орнатылса, екіншісінің жоғарғы екі бұрышы мен ортасына дөңгелек айна қойылады. Жалпы, бұл қол сандықтардың ұқсастығын аңғартатын ерекшелігі сол — олардың ою-нақышының ортақтығы, оюлардың ірі көлемде орындалуы және жалпы көрінісінің жоғарыда сипатталған басқа қол сандықтарға қарағанда қарапайым келетіндігі.

Осы сипатталған қол сандықтардың бәрі де Батыс Қазақстаннан табылған өнер туындылары. Бұдан, әрине, Қазақстанның өзге аудандарында қол сандықтар жасалмады деген ұғым тумауы керек. Қол сандықтың алуан түрі Қазақстанның барлық аудандарында жасалған, көркемделуінде айтарлықтай ерекшеліктер де болған. Оған Қазақ ССР-інің мемлекеттік Орталық және Ә. Қастеев атындағы Қазақ ССР-інің мемлекеттік өнер музейінде сақталған қол сандық түрлері дәлел бола алады деп жазады Х. Арғынбаев.

Кебеже беттеріне сырмақ, текемет оюларын ойып жасайтын шеберлер де болған. Мұндай кебежелердің ою-өрнегі, негізінен, стильденген қошқар мүйіз, қос мүйіз болып келеді, кейде өсімдік тектес өрнектер де ұшырасады.

Жоғарыда сипатталған сан алуан кебежелердің ішінде дәстүрлі сипаты, жасалу ерекшелігі, көркемдік стилі жағынан болсын өзгеше орын алатын кебеже кезіндегі Қазақ ССР Ғылым академиясының археология музейінің қорында сақталған болғандығын жазады Х. Арғынбаев.. Бұл кебеже 1959 жылы Шу бойындағы ел арасынан табылды. Мұның бет жағы тұтас өрнектелген. Төрт бұрышында күмістелген төрт дөңгелек дөңес жұлдыз бар. Олардың арасы кебеже бетінің жиегін құрайды. Жұмырлана жонылып, тұтас жал шығарылған беттің ортасына үлкен иірімді дөңгелек жұлдыз ойылған. Енді оның ортасына күмістелген дөңес дөңгелек темір жұлдызша орна-тылған. Кебеже беті бедерлі оюлармен өрнектеліп, түсті бояулармен көркемделген. Ою мотиві зооморфтық, өсімдік тектес және символдық өрнектердің араласа, бір-бірін толықтыра орналасуымен сипатталады. Ортадағы үлкен иірімді жұлдыздың екі жағындағы бір-біріне ұқсас оюлар, айнала жүргізілген жиектер, оның бойына жасалған шағын жұлдыздар кебеже бетіндегі ою-өрнектің композициялық тұтастығын қамтамасыз етіп тұр. Кебеже иесінің айтуына қарағанда, бұл кебеже XIX ғасырдың соңында жасалса керек. Оны жасаған ұстаның шеберлігі мен талғамының жоғары болғандығын кебеже ісінің өзі-ақ көрсетіп тұр.

Сөйтіп, жоғарыда сипатталған кебежелердің жалпы жасалуы мен кескін-пішінінде көп ұқсастық бар. Сондай-ақ, олардың көркемделу тәсілдерінде де айтарлықтай жергілікті ерекшеліктердің болғандығы байқалады. Кебеже жасауда да Қазақстанның әр өңірінде қалыптасқан дәстүрлі өнер мектебінің болғандығы шындық.

Ыдыс-аяқ сақтау үшін ағаштан жасалатын бұйымның бірі — а с а д а л (шкаф) Қазақстанның барлық өңірінде кездеседі. Қолда бар деректерге қарағанда, асадалдың дәстүрлі бірнеше түрі болған. Оның ең көнесі қазіргі тумбочка тәрізденіп енінен биіктігі артық болып жасалса, екінші түрінің ені мен биіктігі шамалас келеді. Үшінші түрінің биіктігі кебежедей ғана болады Ал, ені биіктігінен 1,5—2 есеге жуық артық, ұзынша болып жасалады. Енді төртінші түрі қазіргі буфет тәрізденіп жасалатын асадалдар.

Тумбочка тәрізді биіктеу асадалды оның ең көне түрі деуіміздің себебі бар. Біріншіден, олардың көлемі көш-қонға қолайлы келеді, онша үлкен болмайды (100—100 см x 60—70 см), екіншіден, оны көркемдеу тәсілінде нұсқалы ою, күмістеу, сүйектеу дәстүрі жиі кездеседі. Мәселен, кезінде Семей (қазіргі Шығыс Қазақстан облысына қарасты), Павлодар, Қарағанды облыстарында мекендейтін ел арасынан табылып, қазіргі Қазақ ССР-інің Мемлекеттік орталық, Ә. Қастеев атындағы Қазақ ССР-інің Мемлекеттік өнер және Қазақ ССР Ғылым академиясының археология музейлерінде сақталғандығын жаза келіп Х. Арғынбаев асадалдардың беттері түгелдей сүйектеліп, күмістелгендігін сипаттап жазған. Олардың екі не бір ашпалы есігі, көлденең суырмалары болады. Іші бірнеше сөреге бөлінеді. Осындай асадалдардың енді бір үлгісін Оңтүстік Қазақстаннан тапқан едік. Атақты «бес ұста» жасапты. Аталмыш асадалдарға сыртқы кескіні ұқсағанымен, көркемдеу тәсілі, тіпті, өзгеше. Ең алдымен, бұлардың есігі алдыңғы жағында емес, бір жақ жанында. Бір ашпалы. Біркелкі бояумен сырланған. Ал, алдыңғьі беті түгелдей түсті бояулармен өрнектелген. Қос мүйіз, өсімдік тектес, геометриялық фигуралар символдық өрнектеу көз тартады. Қызыл, сары қара, қоңыр бояулар алмасып отырады.

Сыртқы кескіні төрт бұрышты асадалдың көлемі 100х100 сантиметр. Екі ашпалы есігі, жоғарғы жағында суырмасы бар.

Мұндай асадалдардың нұсқалы оюлар ойылып сүйекпен көркемделген үлгілерін Жамбыл облысынан, ал бетіне өсімдік тектес өрнектер салынып, боялған үлгілерін Қазақстанның батыс аудандарынан кездестірдік деп жазады Х. Арғынбаев. Тұрқы ұзын әрі аласа асадал үлгісін Семей, Орал облыстарынан, Қазақ ССР-інің Мемлекеттік орталық музей қорынан көруге болады. Бұлардың арасынан бет жағы бедерлі оюмен оюланған, бірнеше суырмалы түрі де кезігеді. Алдыңғы екі аяғы мүсінделе жонылып, бет жағында қондырма ою-өрнегі бар, темір әшекейлері күмістелген түрін Семей төңірегінде ұшырасқан және мұның бір ашпалы қақпағы бар, топсалы есік сияқты ашылып-жабылады.

XX ғасырдың басында Көкшетау өңірінде жасалған буфет тәріздес асадалды «Сырымбет» совхозынан таптық деп жазады жоғарыда аталған автор. Мұның ені —113, көлденеңі —60, биіктігі—110 сантиметр. Бұл асадал үш бөліктен тұрады деуге болады. Ең асты кебеже сияқты, бар ыдыс-аяқ қоятын жабық сөрелер орналасқан, ал оның үстіне ашық сөре жасалыпты. Түрлі түсті бояумен ою-өрнек жүргізілген. Асадал иесінің айтуынша, астыңғы жағына азық-түлік сақталып, кебеже ролін атқарса, үстіңгі екі бөлігі ыдыс-аяқ сақтау үшін пайдаланылады екен. Асадалдың арқалығы қалындау тақтайдан жасалған. Сол арқалықтың ең үстіңгі — қыр арқасы және асадалдың жоғарғы бөліктерінің екі қаптал ағаштары толқынды өрнекпен бітеді. Ал, асадалдың бет жағы, екі жаны төрткілденген. Және бір зер саларлық жай: төрткіл ішіне қауазын жарған гүл тәріздес ою бедерленіп, айналасына қошқар мүйіз өрнек жүргізілген. Ал, астыңғы және екінші ортаңғы бөліктің екі жанындағы төрткіл ішіндегі шеңберге сегіз бұрышты жұлдызша сабақтары түйістірілген алты жапырақ ақ фонға әр түрлі бояумен салынған.

Асадалдың ең үстіңгі ашық бөлігіндегі ою-өрнектер де көңіл аударарлық. Маңдай бетіндегі қос мүйіз оюлар түрлі түсті бояулармен өз реңкін, өз нақышын тапқан. Асадалдың жасалу формасына қарағанда, қала шеберлерінің әсері, ықпалы анық байқалады. Қазақ киіз үйінің ішінің төсеніш, әрі сәндік және жылу ұстағыш жиһаздарына тоқталатын болсақ.

Қазақ кілемінің шығу тарихы байырғы сақ, ғұн, үйсін өнері мұраларынан басталған деседі. Қазақ кілемдерінің кейбір түрлері түрік кілемдерінің қазіргі үлгілеріне өте ұқсас келеді.

Оларды тоқылу ерекшеліктеріне қарай, түкті кілем, тақыр кілем деп бөледі.

Тоқылған жерлеріне қарай Қызылорда кілемі, Алматы кілемі, Жамбыл кілемі деп айтылады.

Қазақ жеріндегі тоқылатын кілемдердің және бір ерекшелігі ол ру үлгілеріне сәйкестендірілген, мысалы: адай кілемі, керей кілемі, коңырат кілемі, үйсін кілемі, т. б. үлгілер.

Кілемдер қосалқы белгілеріне байланысты шашақты және оқалы кілемдерге жіктеледі. Қазақстанның оңтүстік аймақтарында түкті және тақыр кілемдерін қолдан тоқу дамыған. Қазақ кілемдерінде — басым қолданылып жүрген геометриялық және көгеріс өрнек үлгілері. Бұған айғақ — астанамыздағы Алматы кілем тоқу фабрикасы. Бұл кәсіпорны 1936 жылдан бастап, ұлттық үлгілерге жаңа мазмұңда, көптеген өзгерістер енгізіп, кілем тоқудың жаңа әдістерін игеріп, әрі қарай дамытуда.

Ал, Батыс Қазақстан жерінде көбіне ақ текеметтер дайындайды. Ақ текеметтердің бетіне жіңішкелеп жиектеп талдырмадан ою салады. Талдырма салынған текеметтердің негізгі ақ түсі ерекше ашық болады.

Талдырма салу әдісі Қазақстанның көптеген облыстарында кең тараған. Талдырма салу әдісі сондай-ақ Жетісуда кездеседі. Оның Батыс Қазақстандағыдан айырмашылығы – талдырмада ойылған оюлар жіңішке емес, жалпақ, сырмақ оюлары секілді болып келеді. Бұл тәсіл текеметтің көркемдігін арттыра түседі. Оюдың осы түрін жергілікті жерде «жалайыр текемет» деп атайды. Текемет бетіне өрнек орналастыруда геометриялық өрнек тобына жататын ромбы өрнегін Орталық Қазақстанда айшық, Солтүстік Қазақстан облыстарында, Омбы, Тюмень жерінде екі көзді деп, Қазақтанның оңтүстік және шығыс облыстарында шаршы деп атайды.

Басқұр— киіз үйдің ішін безендіру үшін, әрі уық пен керегенің түйіскен жерін сыртынан бастырып танатын өрнекті жалпақ құр. Басқұрдың ұзындығы киіз үйді айналдыра орап шығатындай болады. Ені 20-30 см. Басқұрды өрмекпен терме тоқу, қақпа тоқу әдістерімен әр түсті жіп, арқау салып, ою-өрнекті етіп тоқиды. Түкті немесе ақ басқұр және түксіз немесе ала басқұр болып екіге бөлінеді. Түкті (ақ) басқұрды түрлі-түсті жіптерді негізгі жіптерге түйіндеп, түкті ою-өрнек салып тоқиды. Түксіз (ала) басқұр әр түсті жіптерден алаша секілді тоқылады. Басқұрды түйе, қой және жылқы қылы қосылған ешкі жүнінен тоқиды.

Ши – киіз үйдің ішін әсемдеуде шидің алатын орны ерекше. Неше түрлі сырмен боялып, сағанақтары күмістендірілген кереге көздері мен құлпырған құр таңғыштарға, термелеп өріп, жібекпен шашақтаған уық бауларға, зермен кестелеп шұғамен оюлаған туырлық пен үзіктің ішкі өрнектеріне ши жалпы түр беру ретінде өте үйлесіп-ақ тұрады. Ши бұйымын жалпы сырт көрінісіне қарай үш түрге бөледі: ақ ши, ораулы ши, шым ши (шымораулы ши). Қазақ арасында осы түрлерінің әрқайсысы орын-орнымен қолданылады. Мәселен, ақ шиді оралмай, құр өзі тоқылатын болғандықтан көбінесе киіз басуға, өре жаюға, сүзгіге, шыптаға мал сойғанда еттің астына салуға, сырғауыл салынған үйдің төбесін жабуға ұстайды. Ал өн бойы түгел оралған өрнекті шиді шым ши дейді. Оны киіз үйге, ас-су, ыдыс-аяқ тұратын жерге қоршау етеді. Кейде оны түскиіз орнында ұстайды. Өнбойы тұтас емес, әр жерінен оралған шиді ораулы ши дейді. Тоқылатын ши мал аяғы баспаған соны жерден жаздың орта шенінде әбден бойлап өскен кезде тартылады. Шиді таңертен, кешке немесе жаңбырдан кейінгі шық кетпей тарту керек. Мұндай кезде жер жұмсақ ши суырылғыш келеді. Әзірленген шиді шыбығын аршып, бумалап көлеңкеге кептіреді де, өрнектеп орайды.

Бөстек — түйенің не қойдың жабағы жүнінен бір адамға арналып жасалған көрпеше не төсеніш. Оны жылқы, түйе, сиыр терілерінің жүнін алмай, от басына пайдаланатын төсек ретінде де дайындайды. Ал ертеректе түйе терісінен жасалған бөстек құрметті қонақтарға төселген.

Құс төсек — арасына құстың қауырсыны салынып тігілетін көрпе. Құс төсекті көшпелі халықтар киіз үйде сыз өтпес үшін төсеген, негізінен дәулетті адамдар пайдаланған. Құс төсек сырып тігілмейді, өйткені ішіндегі құстың мамығы қолмен тегістеуге ыңғайлы болады. Құс төсекті тауық, қаз, үйрек сияқты үй құстарының мамық қауырсындарынан жасайды.

Құрақ – төрге төсейтін көрпеше. Мата қиындыларын қиюластырып, тұмарша, сегіз жапырақ, ромб тәрізді өрнектерден құралған көрпені құрақ немесе құрақ көрпе деп атайды. Ежелден қонақжай қазақ халқы төрін қонаққа араналған «қасиетті орын» санаған. Ерте кезде баласы өліп, тоқтамайтын үй «тіл-көзден аман болсын» деген ырыммен қырық құрақ құрап, баласын соған ораған. Құрақ көрпені арасына мақта немесе қойдың, түйенің жүнін салып, сырып тігеді.