Н. У. Шаяхметов, тарих ғылымдарының докторы

2. Геродот История. В 9-ти книгах.- Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1972.-600с.

3. ХХ век глазами женщин Узбекистана/собиратель первич. материала, авт. предисл., заключения, глоссария и примеч. Марфуа Тохтаходжаева.-М.: Наталис, 2008.-312с.

4. Лоскутова М.В. Устная история: методические рекомендации по проведению исследования.- СПб.: Европейский Дом, 2002.-56с.

5. Маклин П. Бэрг Устная история в США // Новая и новейшая история.- 1976.-№ 6.-С.

6. Мокрова М.Н. Устная история науки: от историографии традиций к комплексному источниковедению.-Диссер. на солиск. уч. степ. к.и.н.- М., 2004

7. Никитина Д. Проблемы устной истории на VII Международной конференции // История СССР.- 1990.- № 6.

8. Пономоренко Д., Франк Райнигер и Барбара Тимм Жизнь с воспоминанием. Немецкие и русские молодые люди интервьюируют оставшихся в живых бывших узников национал-социалистских концентрационных лагерей. Веймарские материалы по политическому и культурному образованию молодежи (серия EJBW, том 1). Издательство Glaux: Йена, 2003-http://www.oralhistory.org/,http://www.ohs.org.uk/resources.php, http://www.natlib.govt.nz/collections/a-z-of-all-collections/oral-history-centre, http://www.h-net.org/~oralhist/projects.html, http://francoamericanarchives.org/,

9. Портелли А. Введение в устную историю и гендерный анализ: теория// Женская устная история: гендерные исследования: в двух частях. Отв. ред. Э. Шишкарева; Женская сетевая программа Института открытого общества. - Бишкек: Центр издательского развития.-Часть I. - 2004. - 339 с. -С. 15-30

10. Проекты «Национальные историографии в постсоветской Центральной Азии» 2007-2010 гг., «Написание истории снизу: новая социальная история Центральной Азии» 2010-2012 гг. в рамках программы «Региональные семинары по улучшению качества преподавания» (Regional Seminars for excellence in Teaching ReSET) Института Открытого Общества, Будапешт, Венгрия

11. Томсон П. Голос прошлого. Устная история/ Пер. с англ. М.: Издательство «Весь Мир», 2003.-310с.

12. Урсу Д.П. Методологические проблемы устной истории//Источниковедение отечественной истории, 1989.- М.: Наука, 1989.

13. Фукидид История. - М.: Ладомир, 1999.-729с.

14. Хальбвакс М. Коллективная и историческая память

15. Хрестоматия по устной истории.- СПб.: Изд-во Европейского университета, 2003.-396с.

16. Guha, Ranajit, ed. Subaltern Studies I: Writings on South Asian History and Society. New Delhi: Oxford University Press India, 1982. 231 p., http://www.jstor.org/pss/2168385,http://www.lib.virginia.edu/area-studies/subaltern/ss04.htm, http://www.sscnet.ucla.edu/history/lal/subalter.html

17. Kamp M. The new Woman in Uzbekistan. Islam, Modernity. And unveiling under communism.-Seattle-London:University of Washington Press, 2006.-332p.;

18. Pierre Nora Between Memory and History: Les Lieux de Mémoire.- http://www.uwo.ca/theory/Course%20Descriptions/Pierre%20Nora.pdf

19. Tompson P. The Voice of the Past: Oral History.-Oxford: Oxford University Press, 2000;

20. Truesdell B. Oral History Techniques - http://people.cohums.ohio-state.edu/selfe2/daln/Resources/Readings/truesdell.pdf;

У.А. Әлменбетова

Астана қ., Қазақстан
АҚСЕЛЕУ СЕЙДІМБЕК

ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҒЫ

Орыстың белгілі жазушысы М. Горький «Халық әдебиетін білмейінше, халықтың нағыз тарихын білу мүмкін емес» дегендей өткен тарихымызды ұмытпау қажет. Қай халықтың ғылымында болса да, ауыз әдебиет тарихы ерекше орын алады. Солай бола тұрса да, қазақтың ауызша тарихының мәселесі күні бүгінге дейін ғылыми шешімін таппай, өзінің ғылым ретінде табиғи даму дәрежесін күтуде. Оның басты себептері: ауызша тарихымыз туралы өз тіліміздегі жазба деректердің аздығы тарихшыларымызға қол байлау болды. Тарихымызға қатысты деректердің көбі көрші елдердің жазбаларында сақталып қалған, сол елдің зерттеушілерінің ұлттық және саяси мүдделеріне орай өзгертулер мен «түзетулерге» ұшырағандығы ескерілмей, шала қорытылды. Қазақтың шежіре деректері алып қашты сенімсіз нәрсе ретінде қаралып, тарихи дәлел ретінде пайдаланылмады.

Күні кешегі кеңіс заманының идеологиясы темір тегеуірін қадап, қазақ зиялыларының халқымыздың рухани мұраларына халықтық талғаммен қарап, баға беруіне мүмкіндік бермегені баршамымызға аян. Өйткені, халықтың өз болмыс-бітімін тура тануға ұмтылуы – бағынышты халықтың тарихи жадын үзіп, өткенін ұмыттырып отыруды мақсат тұтқан кеңес билеушілерінің түп мүддесіне қайшы еді.

Ұзақ уақыт дәурендеген отаршылдық езгі мен үстем саясат халқымыздың ұлттық ойлау жүйесін орасан талқандап, жасқаншақ, құлдық психологияны ұлт санасына терең сіңірді. Ол ата-бабаларымыздан қалған, кейінгі ұрпаққа қалдырар рухани мұраны, ұлттық тұрғыдан, халық тарихымен бірлестіре зерделегенде ғана туған ауыз әдебиетіміздің тарихы мен табиғатын тануда шындыққа жақындай түсетіндігімізді ойлатпады. Бұл түйін жалпылық мән алатын, баршаға ортақ шындық. Ұлттық ауызша тарихымыз бен әдебиетіміздің тарихы көнескілеу болып, халқымыздың төл тарихымен сабақтастыра отырып зерттеп, әр дәуірдегі әдебиетті тексергенде, сол дәуірдегі барлық немесе басым көп санды әдеби нұсқалардағы ортақ «сарынды» тауып, оның сол сипатын анықтаудың өлшемі ету керек деп пікір білдірген ғалымдарымыз болды. Ал қазақтың ауызша тарихын зерделеп, біздің санамызға нақты орнықтыра отырып, болашақтағы қарымды істерге жол сілтейтін, бағыт-бағдар беретін Ақселеу Сейдімбектің «Қазақтың ауызша тарихы. Шежірелік деректерді пайымдау» атты еңбегі болып табылады. Оны оқығанда қазақтың кез-келген азаматы, ғалым, ұстаз, ізденуші, студент болсын барлығына да ерекше ой туғызады, өткенді бүгінмен жалғайды, естен шыққанды еске салады, исі қазақтың көзін ашып, нұр сәуле төгеді, рухани азыққа шексіз тойдырады. Жас ізденуші немесе әдебиет, тарих, этнограф т.б. саласында ғылыммен айналысып жүрген ғалымдарымыз үшін бұл бағдаршам секілді, шешуі күмәнді болып жүрген көптеген сұрақтарға, мәселелердің шешімін табуға, жауап беруге тұратын құнды еңбек. Белгілі жазушы-ғалым, түрколог ағамыз Қойшығара Салғараұлы «Ақселеудің бұл кітабынан талай адам диссертация, докторлық қорғап шығуға болатын еңбек» - деп тамсана айтқаны бар. Шынында осыншама деректер мен мағлұматтарды, айғақтар мен дәлелдерді жинақтаудың өзі, оны жазу, теру, кітап етіп шығару қаншама уақытты қажет ететіні белгілі. Қиындығын айтпай-ақ да қойсақ болады. Бұл - Ақаңның өз ұлты үшін, халқы үшін, қазағы үшін қаншама жылдар тапжылмай, талмай айналысқан еңбегі, оның бағасын халқы дер кезінде бере жатар. Кітаптың басынан аяғына дейін о шеті бұ шеті, ұшы-қиыры, еліміздің түрпір-түкпірінен мол шежірелік деректер, ауызша мәліметтер, аңыздар осылардың бәрін молынан пайдалана отырып, көшпелі өмір-салттағы ру-тайпалық құрылымның дәстүрлі қазақ қоғамына әлеуметтік-саяси негіз болғанын дәлелдейтінін көріп отырмыз. Жалпы қазақ өміріндегі көшпелі өмір-салттағы дәстүрлі қазақ қоғамында мемлекет құрудың жаңа түр сипатын ашып берді. Қазақтың заңғар жазушысы Әбіш Кекілбаев: «Қайткенде де Ақселеу өзінің болмыс тірлігімен байырғы қазақ дүниесін алшаң басып асықпай аралап, байыппен бажайлап, сабырмен саралап келе жатқан екі аяқты «этнография академиясы» сияқтанып елестейді» - деп бағасын береді

Ақселеу Сейдімбектің «Қазақтың ауыша тарихы» атты кітабы өзінің ішкі құрылымы, жазылу стилі және көтерген мәселелері, сондай-ақ ғылыми бағыттары жөнінен өзінен бұрынғы этнографиялық мазмұнда жарық көрген зерттеулер ден мүлдем басқаша. Кітап қазақ этнографиясына және этнологиясына байланысты, тікелей қатысты, кең ауқымды, өзекті мәселелерді қозғаған. Сондықтан да болар, о баста, зерттеуді қолға алғанда ондағы кейбір тақырыптардың зерттеудің атына сай келетініне күмәнмен қарайсыз. Өйткені олар кейбір тұстарда қазақтың ауызша тарихының арнасынан асып кетеді. Ия, бұл зерттеудегі таза этникалық тарих мәселелерін қозғайтын кейбір тараушалар қазақтың ауызша тарихының аясына сыймай, қазақ этнографиясының және этнологиясының кең тынысты мәселелерін еркін қамтиды. Сонымен қатар бұл еңбектің ауызша тарихқа байланысты этнографиялық және этникалық пікірлерді молынан қарастырғаныны да белгілі.

Мақаламда Ақселеу Сейдімбектің ғалым ретіндегі және ғылыми еңбектеріндегі ерекшеліктері соншалықты, оның бәрін зерделеп, тұспалдау үлкен жұмыс. Өзінің жеке шығармашылығында балалар тәрбиесіне аса ыждаһаттықпен қарағаны, балаларды керемет жақсы көргені, балажан екендігін оның замандастары, әріптестері, дүйім жұртта біледі. Осы балаларға деген ыстық ықыласын, сүйіспеншілігін ол оларға арнап ертегілер де жазған. Олар былай аталады: «Бақыт», «Бақ, Дәулет және Аман», «Әйел – Ана», «Махаббат», «Бөлтірігін алдаған бөрі», «Батпан құйрық», «Қосаяқ», «Төрелік», «Емші», «Серілер мен перілер», «Бай, байғұс және би», «Бетпақдала», «Бір түп жусан», «Үш ағайынды», «Ақ ешкінің шағымы» және «Ағыбай батыр».

Ертек, бесік жыры, жұмбақ айтысу, сыңсу, жоқтау секілді көнеден келе жатқан ғұрыптардың ақтығы, тазалығы, шынайылығы жөнінде Ақселеу Сейдімбек өз күнделігіне 1982 жылдың 24 маусымында былай деп жазыпты:

«Ертекке, сыңсуға, жоқтауға, жұмбаққа, бесік жырына қарағанда повесть, роман, драма, опера, балет, симфония әлде қайда жасанды сияқты. Мұның сыры адамзат дамуының жасандылыққа, қулық-сұмдыққа, зорлық-зомбылыққа көбірек бет бұруымен тамырлас болуы керек».

Соның бірі - біздің ауыз әдебиетіміздің қорында көне дәуірден қалған, кейінгі дәуірдің таңбасы басылып өзгеріп, өзінен соңғы дәуірдің мұраларымен араласып жүрген әдебиет үлгілері бар А. Қыраубаеваның «Ежелгі әдебиет» атты еңбегінде: «Тарғытай» туралы аңыздың заманымыздан бұрынғы әдеби ескерткіш ретіндегі маңызын атап көрсетеді. Аңыздың мазмұнын:
Жапанда жайнап тұрған бір бәйтерек,

Заты бар бұтақ сайын жанға керек.

Балта, шөміш, түрен мен мойынтұрық,

Төртеуін таңдап алдым ерекшелеп [1;7],-

Ақселеу Сейдімбек қазақ этнологиясының ғылыми терминологиясын қалыптастырды. Ақаң «Қазақтың ауызша тарихы» арқылы қазақ мемлекеттілігінің құрылымын, бұрынғы кезеңдерде ел басқарудың тұрпатын, қазақ халқының жүз, тайпа, ру арқылы бірлесуін, әр жүздің елдік белгілері, таңбалары т.б. толып жатқан белгілерін нақтылап жүйеге келтіре отырып, ғылыми түрде негіздеді. Хандық басқару кезінде қырық руды біріктіріп, оны үшке бөліп, елді бір орталыққа біріктерген, басқарудың сол кездегі демократиялық жақтарын ашып берген. Ақселеу Сейдімбек қазақ даласындағы соңғы үш-төрт мың жылдың аясында тұрақты қалпын сақтаған рулық жүйенің қалыптасуының өзі біздің артта қалғандығымыздың немесе озықтығымыздың белгісі емес, рулық жүйені – ұжымдасып өмір сүру қажеттігі дүниеге келтіргенін нақты көрсетеді.

Бар саналы ғұмырын көшпелілер өмірін зерттеуге арнаған орыс ғалымы Л.Н. Гумилев: «ХІХ ғасыр дамыған өркениетті тек отырықшы халықтар жасаған, ал Орталық Азияны бейне тоқыраушылық болмаса жабайылық пен тағылық жайлады деген тұжырымдаманы бізге мұра етіп қалдырды. Бұл тұжырымдамадағы ең сорақылық - оның қателігінде ғана емес, сонымен бірге оның ешқандай сынауға жатпайтын ғылым жетістігі ретінде ұсынылуында» [4;266] - деп, сол кездің өзінде-ақ жалтақсыз ашып көрсеткен еді. Алайда ХІХ ғасырдың осы зиянды «мұрасын» қабылдап алып, сол күйі әрі жалғастырған ХХ ғасыр да бұл шындықты қаперіне алған жоқ. Сол себепті осындай қате тұжырымдардың ғұмыры ұзайып, ғылымда осыларды негіз еткен біржақты көзқарастар өз үстемдігін жүргізе берді. Ерте замандарда өмір сүрген көшпелілерді «жабайылар», «тағылар» деп мойындатқан еуропалықтардың ғылымдағы өктемдігі осылай ой сананы құрсаулап, барды көруден, жоқты іздеуден қалдырып, зерттеушілерді сол баяғы ескі сүрлеуді шиырлай беруге мәжбүр етіп қойды. Ақселеу Сейдімбек «Мен білетін Л.Н. Гумилев» атты еңбегінде еуропоцентризмнің қатесін дәлелдеп, кемшіліктерін басып көрсете қатты сынап, жазды. Осы жерде айта кететін жәйт Л.Н.Гумилевтен көзі тірісінде сұхбат алып, оны таспаға да түсіріп алған болатын, бұл дүние қазір Л.Н.Гумилевтің музей-кабинетінде жәдігер ретінде сақталып тұр.

Ал, Мерғали Ыбыраевтың мына сөздері де Ақселеудің ештеңені ірі-ұсақ деп қарамайтын ізденгіштігін баяндайды:

«Автор кей тұстарда этнолог, кей тұста археолог, кей тұста этнограф, кей тұста спелеолог (үңгір танушы ғалым), кей тұста топономик ретінде сөйлей отыра бүгінгі көсегесі көгерген халқымыздың бұдан жүздеген, тіпті мыңдаған жылдар бұрынғы наным-түсінігіндегі, тіршілік салтындағы, әдет-ғұрпындағы, ой-санасындағы ньюанстық жарастықты, жалғастықты үнемі айырып, ажыратып, көрсетіп отырады:

«Адамзат баласының алғашқы сезім-түйсігіне, алғашқы ұғым-түсінігіне, алғашқы қабілет-дарынына айғақ болар ғаламат белгілердің үңгірлерден табылып отыр.

...Байтақ дала төсіндегі үңгірлердің тарихи оқиғаларымен, тарихи тұлғалармен сабақтасып жатыр». [5;122]

Ғылым докторы Мырзабек Дүйсенов те «Күмбездерге» пікір қосқан екен: «Халқымыздың тұрмыс-салтындағы әдет-ғұрып сипаттары, ұлан байтақ жеріміздің арғы-бергі тарихына байланысты туған топонимикалық деректер, аңыздар, ою-өрнектердің, күмбірлеген күмбезді мазарлар мен кешендер, қобыз, домбыра сияқты көне аспаптардың шегінде сақталған көл-көсір күйлердің сиқырлай сылдыраған сырлары тағы да басқа халық мәдениетін танытар хикая шертіледі.

Адамзат қоғамы мәдениетінің дамуын тек отырықшы елдер ғана жасады, көшпелілер оған ештеңе де қоса алған жоқ деген ғылыми теріс тұжырымдар жасағысы келген тенденция бой көрсеткен кездер болды. Жалпы адамзат қоғамының даму жолы бар жерде бірдей болмағаны белгілі. Бірақ соның өзінде де осы дамуға отырықшылар мен бірге көшпелілердің де өз үлестерін қосқаны даусыз еді. Бұны бір-біріне қарсы қою түбірінен қате, керісінше солардың әр қайсысының өз үлестерін анықтай танып, бағалап қажетімізге жарата білуіміз керек қой.

Бала күннен бергі досы Ғабдолла Құлқыбаев Ақселеудің шығармашылығының белгілі бір сәттері жайлы пікір білдіріпті:

«Көркем шығармалардан бастау алған этнографиялық, тарихи-философиялық толғаныстар Ақселеудің кейінгі далалық тарихи танымды арқау еткен ғылыми-көпшілік еңбектерінде жүйелі жалғасын тапты. Осындай шығармалар жазып, жариялаумен Ақселеу саналы түрде айналысты. Себебі, советтік социалистік идеология уландырған, орыстандыру бағытындағы ақпарат тасқынының астында қалған қайран халқын осы пәледен арашалап алуға ұмтылған кезде ең оңтайлы құрал, ең шаппа-шап қару осы тарихи танымды орнықтыратын, ұлттық сезімдерді оятатын ғылыми-көпшілік мақалалар, кітаптар еді. Осы парадағы еңбектерінің ең әйгілісі «Күңгір-күңгір күмбездер» кітабымен басталып «Қазақ әлемі» (этномәдени пайымдау, орысшасы «Мир казахов») деген фундаментальді кітаппен тұжырымдалған. Қазақ оқырманы үшін бұл кітаптардың орны ерекше деуге болады. Ел оларды іздеп жүріп оқыды, білім кәусарынан сусындады, өз халқының осыншама тарихи, рухани, мәдени, дәстүр байлығына қанығып, таң-тамаша қуанышқа бөленді. Міне, Ақаң туралы оның ғылыми еңбектері туралы пікірлер жалғасып кете береді.

Шынында да, «Қазақтың ауызша тарихы» еңбегі белгілі ғалым, этнолог, профессор Ж.Артықбаев айтқандай, тақырыпқа «тікелей немесе жанама кіретін ондаған-жүздеген мәселелерді кітапқа артып алған». Онда этнографияны және этнологияны, тарихи географияны, этникалық тарихты қамтитын көптеген жаңа мәселелер көрініс тапқан. Ақаңның ерекшелігі – оның қазақтың қызыл сөзінің «майын тамызатын» шебері болуында ғана емес, осы тілді этнографияның және этнологияның ғылыми тілімен байланыстыра, мәселені халыққа түсінікті, жатық тілмен баяндауында болса керек. Сондықтан да бұл кітаптың оқырмандары ғалым-этнологтар ғана емес, жалпы, қазақ қауымы болып шығуы да әбден мүмкін. Бәлкім, бұл бәріміз айтып жүргендей, консервативті ғылыми қасаң тілден құтылудың бірден-бір дұрыс үлгісі болар.

Ақаңның қазақ деген халықтың дәстүр-салтын, күллі рухани болмысын өзіндік этнографиялық ерекшеліктерін байыптылықпен халқына дер кезінде жеткізген. Ағамен он жылдай бірге қызмет еткенде қаншама өнеге-үлгі, өсиет, салиқалы әңгіме, ақыл-кеңес, ұлттық дәріс, ұлттық бағыт-бағдар бергенін айтып та, жазып та жеткізу қиын. Өз халқының жерге біткен шөбінен бастап, шапса тұяқ жетпейтін, ұшса құс қанаты талатын, ұлан-ғайыр даласын шексіз сүйіп, оны артында келе жатқан ұрпаққа мұра етіп қалдырғаны керемет. Ақселеу ағамыздың бұл кітабы қазақша ойлайтын, ұлттық қадір-қасиеттерді тірнектеп жинақтаған өзіндік нақты қолтаңбасы бар, ешкімге ұқсамайтын өзгеше зерттеуші етіп шығарды. «Жер бетінде данышпан, философиялық ойлауы терең, көріпкелділігі мықты, генетикалық жағынан кіршіксіз таза, өзге ұлттан биік болып тұратын ол – менің халқым, қазақ халқы» - деп талай рет зор мақтанышпен, үлкен толғаныспен айтқаны бәріміздің жүрегімізде мәңгі сақталып қалды. Өзінің ұлтын көркем тілімен, мол-қазыналық әдет-ғұрпымен, бай салт-дәстүрімен тығыз байланыстырып, этнографиялық ғылымға жаңа бағыт әкелген ғалым, этнограф, жазушы – Ақселеу Сейдімбек еді. Бұл күнде тірі болса ағамыз мүмкін тағы да жаңа бір қырынан көрінер ме еді, кім білсін, әйткенмен артында өшпес қалдырған ғылыми мұрасы талай ғалымдарға, ізденушілерге азық болары сөзсіз.

3. Гумилев Л.Н. Хунну в Китае. -С.-Пб. 1994. стр. 6.

4. Герольд Белгер. Казахское слово. Гармония духа. - М.: Русская книга, 2003. -288 стр.

5. Сейдімбек А. «Қазақтың ауызша тарихы». -Астана: Фолиант, 2008.

В наш век координальных экономических и социальных перемен, глобальных противостояний различных общественных структур, когда рационализм и выгода становятся основным мотивом движения, ученые должны обращаться к мощным общим истокам, например, к такой основополагающей субстанции как земля и попытаться проанализировать отношение к ней у наших предков.

Земля в традиционных представлениях казахского народа являлась неизменной основой всего существующего. При этом земля рассматривалась как живая материя и ей приписывали черты духовности,. Как первоначальный стихийный материализм человеческой мысли, так и духовность разумела в явлениях природы естественным многообразие и единство. Так, появились представления о том, как из воздуха, огня, воды возникают реальные предметы природы, частью которой автоматически считалось человечество. Одной из основных субстанций в категориях первоосновы служила Земля, и деятельность духа вскоре одухотворила и создала из нее Богов и людей.

Божество земли и воды упоминается в древнетюркских рунических надписях: «Вверху небо» и Йер-суб «так сказали»: «Да не погибнет народ тюркский, народом пусть будет»; Небо, Умай, Йер-суб «даровали победу». В данных надписях название Йер-суб употребляется не в значении конкретной территории или местности, а как совокупности земли (йер) и воды (суб), но уже без эпитета ыдык¹: «Пусть не будет без хозяина страна (земля и вода), принадлежавшая нашим предкам» [15, с. 37-39, 65, 68]. Многочисленные реликты верований, связанных с древнетюркским божеством Йер-суб, сохранилось у казахов в виде представления о Жер-Су. В.В.Радлов отмечает существование подобных сакральных представлений и у других тюркских народов, аргументируя ссылкой на свои полевые исследования, сделанные за 30 лет до расшифровки орхонских надписей. Он писал: «Выражение japcу или jaрсуб, в значении обозначения божества употребляется теперь еще и у алтайцев и телеутов, которые придерживаются шаманства». Он привел следующую запись: «Мы камлаем 70 горам, и йерсу, всеобщему отцу Бай-Ульгеню и еще Ермеку» [18, с. 275]. Таким образом, алтайцы Йер су почитали как отдельное божество, наряду с духами гор, а у других тюрков сосуществовал с поклонением Тенгри. Томсен Йер-суб признал божеством Земли и Воды, а в исследованиях и переводах П.М.Мелиоранского характеризуется как шаманское божество [18, с. 275].

В переводе С.Е.Малова Йер-суб стал обозначать «родину древних тюрков» [15, с. 29]. В словаре, приложенном к переводу «Памятников древнетюркской письменности», данный автор дал буквальное значение – «Земля, вода» [15, с. 37]. В древнетюркском словаре Цер-Суб также переводится как «Земля-вода» [6, с. 257]. Как пологают ученые тюркологи, только позднее образ получает значение духа: «…по верованиям алтайцев, вся природа заселена духами; данная категория духов у них носит общее название «йерсу» духи земли и воды» [7, с. 80]. У казахов выражение «Қара жер хабар бермесін» (Пусть не передаст информацию черная земля) употребляется в исключительных случаях по отношению к духам умерших. В данном контексте «Кара жер - черная земля», возможно, существо, передающее информацию.

В религиозном плане вопрос о Йер-суб затронут в работе И.В.Стеблевой. Это понятие данный автор относит к категории духов земли и воды аналогичный с культами духов-хозяев у современных алтайцев [19, с. 216]. М.А.Сейидов возникновение Йер-суб считает возникшей из синтеза культов земли и воды, превратившемся затем в понятие о родине [20, с. 61-62].

У казахов божество Жер-су почитали наряду с культом хозяев отдельных рек, озер, гор и т.д. Подтверждение находим в казахских фольклорных источниках. Так, в поэме Козы Корпеш-Баян Сулу говорится:

Жер мен су, тау мен тасқа қоштасқалы,

Көшінен сонда екі тұрып қалды…

(Желая попрощяться с землей, водой и горами

По сведениям наших информаторов, до середины XIX века большинство кыстау у казахов Центрального Казахстана находилось вблизи гор. Казахи обычно занимали восточные отроги и ущелья гор, защищенные от преобладающих западных ветров. Поздней осенью казахи возвращались в свой кыстау. При этом большинство казахских аулов приносило жертвоприношение «духам гор», это мероприятие называлось «тау майлар» «умилостивление гор» [23].

Для глубокого понимания отношения казахов к земле необходим ретроспективный исторический обзор. В первую очередь, необходимо выяснить традиционные представления кочевников о земле в древний и средневековый период, определить отношение к земле и обычаи, связанные с землепользованием. Судя по источникам, земля являлась с древнейших времён общим достоянием народа. Безусловно, для кочевника не чужды владение землёю, и они не лишены привязанности к территории, которые, на первый взгляд, и выглядят как реализация отношения собственности. Отсутствие частной собственности на землю объясняется отношением кочевников к земле, как основополагающей субстанции «Құдайдын жері» - «Земля Божья». Всё, что произрастает на ней, считается даром божьим, «Құдайдын берген ризығы» [2, с. 70]. Согласно мусульманским законам все земли принадлежат Богу, как творцу всего существующего. В своих спорах и пререканиях кочевники говорили: «Созданная Господом Богом земля служила прежде одинаково для всех нас…а теперь вы (русские.–Н.М.) называете ее своей. Земля не ваша: она во-первых – Божья…» [21, с. 22].

На первый взгляд, казахи как истинно кочевой этнос вроде бы далеки от привязанности к определенной территории, участку земли. Примерно так понимали отношение казахов к земле некоторые дореволюционные и советские авторы. Так, С.Броневский писал: «Киргизы (казахи-Н.М.) не только не имеют оседлости, но почитая неволею оставаться на одном месте, презирают жизнь постоянную; они вообще кочевые…» [5, с. 72].

Явно противоречивый характер общественного и экономического принципов обустройства казахского общества ставило в тупик немало исследователей. А.И.Левшин в разделе «Образ жизни» писал, что казахи «почитают себя счастливыми, что не привязаны к земле». Далее однако, он замечает: «…они довольно постоянно возвращаются на первые (зимние кочевья. – Н.М.)». Также он в своих этнографических наблюдениях описал интересное наблюдение относительно привязанности казахов к своей земле: «…все (казахи.–Н.М.) хотят лучше терпеть, нежели оставить те места, на которых родились и взросли…несколько тысяч кибиток вынуждены были на всегда перейти из степей своих в пределы России…но большая часть их, не взирая на спокойствие, которым теперь пользуется, и на богатства, которые приобрели в России, желают возвратиться на родину. Из 7 или 8000 кибиток, водворившихся в Астраханской губернии, почти третья доля в 1820 году возвратились в прежние кочевья» – отмечал А.И.Левшин. Далее он же продолжает: «…мы не могли без особого удовлетворения смотреть на сих последних, когда они, перешедши через Урал и ступив на отечественный берег свой, прыгали от радости и целовали землю». Отсюда и существуют издревле у казахов такие пословицы как «Ер туған жеріне, ит тойған жеріне» - «Человек стремится к родной земле, собака к насытившемуся месту», «өзге елде сұлтан болғанша, өз елінде ұлтан бол» - «Чем быть султаном на чужбине, лучше быть стелькой на родной земле» и др. [16].

Таким образом, земля у казахов рассматривалась как высшая ценность, доминирующее звено в перечне данных Богом субстанций. Основную причину своей борьбы за землю сами казахи определяют довольно точно и ясно. Они говорят: «Халық өседі, жер өспейді» – народ растет, земля не растет, т.е. народ размножается, а земля остается та же» [19, с. 11].

Теперь перейдем к анализу базовых понятий, характеризующих и раскрывающих традиционное отношение казахов к земле. У казахского народа издревле существуют сложные понятия и термины, требующие внимательного семантического анализа. Среди широко употребляемых терминов в казахском языке в плане освещения территориальных, социальных, национальных отношений являются понятия «жұрт», «жер-су», «ата-мекен», «ата-қоныс», «қоныс». Наиболее употребляемое в этом аспекте понятие «жұрт» можно анализировать в двух контекстах: в широком и узком смыслах. В словарях отсутствуют четко очерченные границы употребления этого понятия. В «Казахской советской энциклопедии» дается следующее его определение: «Жұрт – халық; ертедегі мағынасы – патшалық, мемлекет, ел, VI-VII ғасырда бұрынғы тайпалық бірлестіктер ыдырап, жаңа бірлестіктер туып жатты. Тайпалар араласып, бұрын туыстас емес тайпалардың, рулардың адамдары жаңа жағдайда бірлесіп, топтаса бастады. Малшылық пен егіншілік ыңғайына қарай ол бірлестіктер біріңғай межелі қоныстарға, мекендерге орналасты; отырықшылық пен тұрақты қоныстар пайда болды. Осындай аралас әрі біріңғай орналасқан ел бір жұрт деп аталады. Жұрт кейін мемлекет, ел, соңынан халық деген маңынаға ие болды», т.е. это общность людей, объединившихся по принципу общих экономических интересов (скотоводство или земледелие), располагавшихся на одной территории. Позже этот термин стал обозначать: государство, народ, нация [9, с. 518]. В данном случае термин «журт» больше связан с оседлым образом жизни, т.е. «журт» обозначает оседлое поселение или же определенную оседлость, привязку к территории. Здесь же дается и другое определение: «Жұрт – адамдардың бірнеше жыл немесе бірнеше ғасыр бойы тұрып кейін тастап кеткен жері» [9, с. 518]. Имеется ввиду территория, в котором в течение продолжительного времени жили представители одного народа, которая впоследствии была покинута ими. На наш взгляд, в фольклорных текстах преобладает именно это значение. Такое понимание характерно в целом и для современного носителя казахского языка.

В словаре пояснения казахского языка (Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі), также выделяется многозначность этого термина. Например: «Жұрт – ел, әлеумет, жаран, халық, туыс» - «государство, социум, народ, родня». Во втором значении: «көшіп кеткен елдің орны» - «место откуда откочевал народ» [10, с. 245]. Здесь мы также сталкиваемся с противоречивой интерпретацией понятия «журт».

Противоречия в понимании смысла этого понятия в современном казахском языке заставляет нас обращаться к истокам, т.е. к базовым языковым материалам. Так, в древнетюркском словаре определения термина «жұрт» следующее: Jurt – дом, владение, место жительства, земля, страна, т.е. объясняла привязанность и любовь народа к конкретному месту расселения (дом, владение, место жительства); и к родине (земля, страна) этноса в целом [6, с. 676]. В работе великого языковеда древнетюркской эпохи М.Кашгари говорится: «Жұрт - Иұрт: Ескі ғимарат орындары, ескі жұрттың іздері», т.е. развалины старого сооружения, следы древнего народа [13, с.14], а известный ориенталист В.В.Радлов пишет: jyrt - место жительства, стоянка, жилище [22, с. 585].

В этимологическом словаре тюркских языков термин «журт» дается в нескольких значениях. В первом случае, он означает «место пастьбы скота, стоянка, место жительства, поселения, владение, оставленное стойбище, место покинутое кочевниками, место, где стоял аул, следы жилья, пепелище аула, остатки от старых жилищ, руины, развалины». Во втором значении означает родину, родовое подразделение; в третьем селение, деревня; в четвертом: землю с населением, народ, население, община людей, общественность, собрание, родня, а также юрта, кибитка, шатер, жилище и т.д. Пространство земли, достаточное для содержания той или другой кочевой единицы, участок земли на кочевье [24, с. 255].

Таким образом, все рассмотренные нами словари дают довольно расплывчатое и нелаконичное определение этого понятия. В них присутствует чисто лингвистическое отношение к данному термину. Следовательно, историко-этнологическая характеристика этого термина очень актуальна.

Для выяснения семантического поля понятия «журт» чрезвычайно важно обратиться к сочинениям Машхур-Жусуп Копеева, в которых нашло отражение как традиционно-классическое определение, в особенности, в исторических сочинениях (XVIII- первая половина XIX в.в.), так и претерпевшая определенных изменений (в конце XIX - начала XX в.в.) в его поэзии. М.-Ж.Копеев термин “жұрт” употребляет как в широком так и в узком смысле. Например: «…бұрын қазақ ел болып, жұрт болып көзге көрініп, ауызға ілінген емес. Өз алдына отау тіккен емес. Әр жұртқа қонсы болып жүрген…». «Қазақ деген жұрт болады екен…», «Табылды қазақ деген жұрт», или в другом высказывании – «Жұртқа аты шыққан» - известный в народе [8, 1 т, с. 58]. В данных высказываниях Машхур Жусуп Копеева термин «жұрт» употребляется в широком смысле, обозначая казахский народ в целом, т.е. говорится о существовании такой нации. «Жұрт» в контексте сложнейших социально-бытовых традиции играет немаловажную роль в описании быта, что видно из следующего изречения: «Қазанды жұртқа тастап кет» [8, 1т, с. 67]. Или же «Жиделі - өз аты, Байсын – тау аты. Тау болғанда тамаша тау. Ел қай жерінде мал қай жерінде жүргенін жан білмейді. Ел – жұртының көбі қазақ» [8, 1 т, с. 75] - в приведенном отрывке говорится о поселении определенной территории. Таким образом, в большинстве случаев понятие «журт» встречается в сочетании с не менее важным и сложным «ел». В то же время непонятно, что в данном контексте выражает «ел-журт»–общество, государство, нацию. Но определенное представление у слушателя данная информация фольклорного текста все же вырабатывает.

Другие примеры: «Еліне – жұртына апарған соң…» в данном сочетании - ел, жұрт – на наш взгляд, употребляется как синоним и обозначает определенный род и его территорию. «…Бөркілтай жұртты бүтін тұтып, жақсы қылып тұра алмады. Жұртында ұры көп болды, тентек көп болды. Өтірік көп болды. Оның тілін адам алмады. Өзі әділ болмады, парақор болды. Сонан соң сол жұрты азып – тозды. Жұрты бір жерге жиылып кеңес құрды. Біздің патшамыз әділ болмады, жаман болды, ол жұртты тұтып тұра алмады. Шыңғыс хан патшамыз тұрған уақытта жұртымызда ұрлық, өтірік, зорлық жоқ еді. Жұртымыз көп еді. Аз болып қалды. Жұртымыз таусылатұғын болды» [8, 2 т, с. 94]. В данных строках шежире отражается более широкое понимание термина, речь идет о плохом правителе, страна, народ претерпевает трудности, обнищание, идет сокращение численности нации, государства.

В собраниях казахского фольклора М.-Ж. Копеева есть немало образцов казахских айтысов. Так, в айтысе Шоже и Балты термин «жұрт» употребляется в узком смысле, обозначавший два разных рода: «…Екеуміз екі жұрттың жүйрігі едік…Төре жияды жұртын қол болсын деп» [8, 2 т, с. 134] - торе собирает своих людей (улуса) для войны.

«…Шәhардан қыздың жұртын сұрайды» [8, 1 т, с. 142]- в данном случае слово «жұрт» указывает определенную территориально-административную единицу. В большом цикле казахских преданий «журт» - обозначает деление сватов (келін жұрты, жігіт жұрты).

В узком смысле «жұрт» означает территориальную общность одного или нескольких родов, аулов, округ.

«Аямай малын қырды,

Жұрт жиылып келгенде…» [8, 1 т, с. 154]- говорится об оказании почета к собравшимся представителям разных родов.

«…Бір жаман алжыған шал, қақиған кемпір қызығын көрді не, көрмеді не? Тірі болса, қызығын халық, жұрт көрсін - дейді» т.е. пусть ребёнок растет во благо своему народу. «Журт» как синомим понятия «халык».

«Тұр, бай сой да, қыр малыңды. Жи жұртынды, қырық ту бие салып, қырық саба алып, жүр жетейік, аман тірі күнінде. Аштан өліп қалар деген соң, Сарыбай жоғарғы елін шақыртты, жорға бие сойдырды. Төменгі елін шақыртты, төбел бие сойдырды. Қырық саба алып келіп, бәрін қымызға толтырып, елі-жұртын жинады…». В данном контексте термины «жұрт» понимается как круг родственников, определенный род. Здесь «ел-журт» выступают в семантическом тождестве.

«Жұрт» употребляется также в несколько узком смысле и означает конкретные близкородственные отношения.

«…Жұрт келседе тұрмады,

Көтеріп басын алмады...

…Жұртын жиып алады…» [8, 2т, с. 173]. В обоих случаях речь идет о небольших количествах людей связанных родством. «Народ» в данных образцах фольклора является высшей инстанцией и выражением власти. Например, слова «народ пришел», «собирает народ» одновременно характеризует отношение к власти и роль властной системы в кочевом обществе.

Особый пласт широкого употребления «журт» связан с системой власти и управления. В текстах мы нередко видим «журт» в качестве населения, государства, страны, рода. «Кісі жоқ - қой дейтұғын жұртты басқан» [8, 1, с. 29] - имеется ввиду отсутствие такого человека будь то султан, хан, который мог вести народ, повелеваться им.

«…Қарадан хан боп өткен бабаң Поштай,

Қолына жұрт билігін туған ұстай.

Халқына бақташы боп болған қорған,

Шарықтан ағып түскен қыран құстай.

Поштаймен қатар шығып Шоң мен Шорман,

Сонда бір тузу заман болып тұрған.

Наурызбай Кенесары толқынында,

Поштай еді көп жұртқа болған қорған.