Наймантайұлы байғозы



Дата31.12.2019
өлшемі86 Kb.
#54828
НАЙМАНТАЙҰЛЫ БАЙҒОЗЫ

Наймантайұлы Байғозы (1705-1803) - қазақ халқының елдігі мен еркіндігін қорғау жолында жоңғар шапқыншылығына қарсы жүргізілген Ұлы Отан соғысында ерен ерліктер жасап, исі қазаққа даңқы жайылған батырлардың бірі. Байғозы батырдың туып өскен жері Арқаның Ортау, Қызылтау деп аталатын сілемді тауларының арасы. Топырақ бұйырған жері Қарағанды облысының Жаңарқа және шет аудандарының жапсырындағы Жаман Сарысу өзенінің бойы. Батырдың бейіті тұрған жер «Батыр басы» деп аталады. Байғозы батырдың шыққан тегі Орта жүздің ноқта ағасы Тарақты руынан. Шежіре дерегі бойынша 12 ата тарақтының бір атасы Қыдыр болса, одан Қаржау , одан Есенкелді, одан Сүтемген, одан Наймантай батыр, одан Байғозы батыр туған. Байғозы батырдың шешесі Шолпан Кіші жүздің жеті руын билеген тархан Есет батырдың (1667-1749) туған қарындасы. Тәуке ханның бас батырларының бірі болған Наймантай (сүйегі Ахмет Яссауи кесенесіндегі қорымда) баласы Байғозыны жауынгерлікке өзі баулып, әкелі – балалы батырлардың даңқы жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресінде қатар шыққан. Халық жырларында: 


«Қолында қамшысы бар айбалтадай, 
Батыл бол батыр болсаң Наймантайдай» 
«Тарақты да Байғозы
Бұ да асқан ер еді. 
Ел шетіне жау кесе, 
Мен барайын дер еді» - деп айтылады. 
Қазақ пен қалмақ жасақтарының арасында болған Бұланты, Қарасире, Талқы, Қозымаңырақ, Қалба, Терісаққан, Аңырақай, Хантау, Қызылтау, Ерейментау,Түркістан, Қарқаралы, Ыстық көл шайқастарының Байғозы батыр бел ортасында болып, ерен ерліктер көрсеткен. Ол ерліктердің небір ғажайып оқиғалары Шоқан Уәлихановтың, Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің еңбектерінде, Жанақ, Шөже сияқты ақын-жыраулардың жыр – толғауларында кездеседі. Қан майданда талай-талай сыннан өткен Байғозы батыр Абылай ханның ту ұстаушы батырларының бірі болған. Шоқан Уәлиханов XVIII ғасырдың батырларына арналған очеркінде Жәнібек, Баян, Жанатай сияқты әйгілі батырлармен бірге Байғозы батырдың да ерліктерін қызықты баяндайды. Ауызша, жазбаша жеткен тарихи деректерге сүйене отырып, академик Р.Б.Сүлейменов пен тарихшы ғалым Р.В.Мойсеев былай дейді: «Алғашқыда жоңғарлармен, кейін манжүр-қытай жаушылармен күрес барысында Бөгенбай, Малайсары, Жәнібек, Баян,Байғозы, Жанатай, Оразымбет, Тұрсынай сияқты ержүрек батырлардың , білікті әскер басылардың қалың легі ел ішінен суырылып шықты». Байғозы батыр өз кезінде Болат, Әбілмәмбет, Әбілқайыр, Абылай сияқты хандардың алдын көрді; Төле, Қазыбек, Едіге, Бұхар сияқты би жыраулардың ұлағатты сөзін естіді; Бөгенбай, Қабанбай, Жәнібек, Жанатай сияқты батырлардан тәлім алды; Керней, Жарылғап, Әлтеке Жидебай, Шанышқылы Бердіқожа, Шапырашты Наурызбай сияқты батырлармен төс тигізген дос болды. Байғозы батырдың Баяу деп аталатын жақын әпкесінен Қанжығалы Бөгенбай батыр туады. Сондай-ақ Байғозы батырдың Шәкі деген немере қызынан әйгілі қобызшы Ықылас Дүкенұлы туса, батырдың өз кіндігінен туған Қойсана деген қызы Шұбыртпалы Ағыбай батырдың туған анасы. Белгілі тұлғалардың өміріне қатысты мұндай деректер де елдік тарихтың қызықты беттері болып табылады. Байғозы батырдың ұрпағы өсіп-өнген, қазір Қарағанды, Ақмола, Жамбыл, Шымкент облыстарында көптеп кездеседі. Солардың бірі батырдың алтыншы ұрпағы, белгілі жазушы, филология ғылымының докторы Ақселеу Сейдімбек. 

ХVІІІ ғасырдағы көп батырлардың арасынан көзге түскен жас Байғозының жауды барлап, қалмақтың ту ұстаған басшы батырын садақпен атып түсіріп, жаудың бетін қайтарғаны, сөйтіп Абылай хан мен Шақшақ Жәнібек батыр бастаған қазақ қолын жеңілістен сақтап, күтпеген жеңіске жеткізеді. Содан бастап Байғозының атағы жұртқа мәлім болады.

Хантауындағы бекінген Үсен-Серен деген қалмақ қонтайшысының шапқыншылары Арқадағы қазақ ауылдарының адамдарын байлап, малдарын айдап әкетіп маза бермейді. Соңсоң Байғозы батыр мен Керей Жарылғап батыр Көкшетаудағы Абылайға барып, жағдайды айтыпты. «Хантауында қалмақтың күшті қарулы әскері жатыр. Оған тиісу үлкен соғысқа ұласады. Одан гөрі шағын қолмен қалмақтардың ордасын қамап алайық. Қолды дұшпанның көзіне түсірмей, соған кім бастап барады?» — депті Абылай хан.

-Көзге түсірмей мен бастап барамын, — дейді Байғозы.

Абылай хан үш жүз кісілік қолымен Арқадан аттаныпты. Әскері бірінің артынан бірі түнде жүріп, күндіз жатады. Жарылғап батыр әскердің алдында барлаушы. Байғозы батыр артында бақылаушы болып, қолды Хантауында бейқам отырған қалмақ ордасының үстінен түсіріпті. Абылай хан қалмақтың қол басшысы қонташының үрейін ұшырып, айдап әкеткен адамдарын, малдарын қайырып, хонтайшы айыбына ханға қызын береді. Бұдан былай бір-біріне тиіспеуге бітім жасап қайтады.

Қазақ ордасы Ұлытауға қалмақтар келді деген хабар Байғозыға жетеді. 1743 жылы Байғозы батыр сауыт киімдерін киіп, қолына шашақты найзасын алып, жасақтармен Ұлытауға аттанып, қалмақтарды жеңіп қайтқан. Ел арасында Байғозы батыр туралы:

Тарақтыда Байғозы,

Бұ да асқан ер еді.

Ел шетіне жау келсе,

Мен барайын дер еді

Ауызша, жазбаша жеткен тарихи деректерге сүйене отырып академик Р.Б. Сүлейменов пен тарихшы ғалым Р.В. Мойсеев былай дейді: «Алғашқыда жоңғарлармен, кейін манжүр-қытай жаулаушыларымен күрес барысында Бөгенбай, Малайсары, Жәнібек, Баян, Байғозы, Жанатай, Оразымбет, Тұрсынбай сияқты ержүрек батырлардың, білікті әскербасылардың қалын легі ел ішінен суырылып шықты» (Из истории Казахстана ХVІІІ века. Ал., 1988 136-бет).

Аталы-балалы батырлардың даңқы жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресте шықты. Батырдың атамекені Сарысу өзенінің басы – Ақтау, Ортау, Көктің көлі. Ол 90-нан асып қайтыс болған. Сүйегі Жаңаарқа ауданындағы “Қызыл ту” совхозының жерінде. Бейіті тұрған жерді “Батырдың басы” деп атайды.(“Қазақ Совет Энциклопедиясы”, 2-т., 84-бет, 1973 ж.)

Тоталитарлық билік кезінде қазақтың өткен тарихын бұрмалау, елдің бостандығы мен тәуелсіздігін қорғаған хас батырлардың есімдерін халық жадынан ұмыттыру, оларды елемеу құйтырқы саясаттың арам пиғылды әрекеттерінің бірі болатын. Соның салқыны Байғозы батырға да тиді. Байғозы Наймантайұлына әр томының қалыңдығы сынық сүйем келетін Қазақ Совет Энциклопедиясында небәрі 15 жолдық мәлімет беріліпті. 

Батырлардың бірі емес, бірегейі Байғозы Наймантайұлы. Ол 1705 жылы туып, 1803 жылы дүние салған. 

Байғозының соғыстағы ерлігі мен батыр атағының жас кезінен шыққанын айғақтайтын тарихи жазба деректер баршылық. Бұған ең алдымен көңіл аударған Шоқан Уәлиханов.

Ш.Уәлиханов очеркінде Байғозының ерлігімен қатар оның табандылығын, ұс­там­дылығын көрсететін тағы бір дерек келтірген. Бұл жолы шайқас қырғыз бен қазақ арасында бо­лады. Қанжығалы Есет батыр манап Теміржанды өлтірген. Қырғыздар ашына соғысып, қазақтың үш батырын: Жаулыбайды, Үсенді және Байғозыны тұтқынға алады. Манабының кегін алу үшін қырғыздар қолға түскен қазақ батырларының бірін өлтірмек болады. Жеребе Байғозыға түседі. Одан манапты кім өлтіргенін сұрайды, Байғозы батыр қатқыл үнмен: “Мен ешкімге айғақ болғым келмейді”, – дейді.



Батырдың бетін шығысқа қаратып, қырық қадам жерге барып қырғыз мергені көздей бастайды. Байғозы шарт жүгінген қалпынан қозғалмай, ажал күтеді. Мынадай қас қақпаған ерлігіне сүйсінді ме немесе қазақтардың қолында пүшәйман болған қырғыздарды айырбастап алғысы келді ме, әйтеуір мылтық атылмады. “Мен ешнәрсе ойлаған да, қорыққан да жоқпын. Басымды мықтап таңып алдым да, мылтықтың атылуын күтіп отыра бердім”, –депті кейін Байғозы.

Батырдың өмір жолын, қазақ елінің тәуелсіздік жолындағы күресіне сіңірген қыруар еңбегін зерттеумен кеңес заманында жұртқа танымал ғалым, ақын Балтабай Адамбаев марқұм айналысқан болатын. Балтекең талай жылдар ел аралап жинаған кұнды материалдарын уақытында жарыққа шығара алмады. Бұдан соң бұл маңызды іспен үзбей, жан-жақты шұғылданған белгілі жазушы-этнограф, филология ғылымының докторы, профессор марқұм Ақселеу Сейдімбек. 
Каталог: uploads -> doc -> 0785
doc -> Сабақ тақырыбы: Шерхан Мұртаза «Ай мен Айша» романы Сабақ мақсаты: ҚР «Білім туралы»
doc -> Сабақтың тақырыбы Бала Мәншүк ( Мәриям Хакімжанова) Сілтеме
doc -> Ана тілі №2. Тақырыбы: Кел, балалар, оқылық Мақсаты
doc -> Сабақ жоспары «Сәулет және дизайн» кафедрасының арнаулы пән оқытушысы, ҚР «Еуразиялық Дизайнерлер Одағының» мүшесі: Досжанова Галия Есенгелдиевна Пәні: Сурет және сұңғат өнері
doc -> Сабақ Сабақтың тақырыбы : Кіріспе Сабақтың мақсаты : «Алаштану» курсының мектеп бағдарламасында алатын орны, Алаш қозғалысы мен Алашорда үкіметі тарихының тарихнамасы мен дерекнамасына қысқаша шолу
doc -> Тәрбие сағаттың тақырыбы: Желтоқсан жаңғырығы
doc -> Сабақтың тақырыбы : Әбунасыр Әл- фараби Сабақтың мақсаты
doc -> Сабақ жоспары Тақырыбы: Үкілі Ыбырай Мектеп:№21ом мерзімі
0785 -> Сабақ тақырыбы: Жаңғыш пайдалы қазбалар
0785 -> Пәні: Биология Сыныбы: 9«А» С/тақырыбы: Жасушалардың көбеюі (митоз)


Достарыңызбен бөлісу:




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет