Наймантайұлы байғозы

Наймантайұлы Байғозы (1705-1803) - қазақ халқының елдігі мен еркіндігін қорғау жолында жоңғар шапқыншылығына қарсы жүргізілген Ұлы Отан соғысында ерен ерліктер жасап, исі қазаққа даңқы жайылған батырлардың бірі. Байғозы батырдың туып өскен жері Арқаның Ортау, Қызылтау деп аталатын сілемді тауларының арасы. Топырақ бұйырған жері Қарағанды облысының Жаңарқа және шет аудандарының жапсырындағы Жаман Сарысу өзенінің бойы. Батырдың бейіті тұрған жер «Батыр басы» деп аталады. Байғозы батырдың шыққан тегі Орта жүздің ноқта ағасы Тарақты руынан. Шежіре дерегі бойынша 12 ата тарақтының бір атасы Қыдыр болса, одан Қаржау , одан Есенкелді, одан Сүтемген, одан Наймантай батыр, одан Байғозы батыр туған. Байғозы батырдың шешесі Шолпан Кіші жүздің жеті руын билеген тархан Есет батырдың (1667-1749) туған қарындасы. Тәуке ханның бас батырларының бірі болған Наймантай (сүйегі Ахмет Яссауи кесенесіндегі қорымда) баласы Байғозыны жауынгерлікке өзі баулып, әкелі – балалы батырлардың даңқы жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресінде қатар шыққан. Халық жырларында: 

ХVІІІ ғасырдағы көп батырлардың арасынан көзге түскен жас Байғозының жауды барлап, қалмақтың ту ұстаған басшы батырын садақпен атып түсіріп, жаудың бетін қайтарғаны, сөйтіп Абылай хан мен Шақшақ Жәнібек батыр бастаған қазақ қолын жеңілістен сақтап, күтпеген жеңіске жеткізеді. Содан бастап Байғозының атағы жұртқа мәлім болады.

Хантауындағы бекінген Үсен-Серен деген қалмақ қонтайшысының шапқыншылары Арқадағы қазақ ауылдарының адамдарын байлап, малдарын айдап әкетіп маза бермейді. Соңсоң Байғозы батыр мен Керей Жарылғап батыр Көкшетаудағы Абылайға барып, жағдайды айтыпты. «Хантауында қалмақтың күшті қарулы әскері жатыр. Оған тиісу үлкен соғысқа ұласады. Одан гөрі шағын қолмен қалмақтардың ордасын қамап алайық. Қолды дұшпанның көзіне түсірмей, соған кім бастап барады?» — депті Абылай хан.

-Көзге түсірмей мен бастап барамын, — дейді Байғозы.

Абылай хан үш жүз кісілік қолымен Арқадан аттаныпты. Әскері бірінің артынан бірі түнде жүріп, күндіз жатады. Жарылғап батыр әскердің алдында барлаушы. Байғозы батыр артында бақылаушы болып, қолды Хантауында бейқам отырған қалмақ ордасының үстінен түсіріпті. Абылай хан қалмақтың қол басшысы қонташының үрейін ұшырып, айдап әкеткен адамдарын, малдарын қайырып, хонтайшы айыбына ханға қызын береді. Бұдан былай бір-біріне тиіспеуге бітім жасап қайтады.

Қазақ ордасы Ұлытауға қалмақтар келді деген хабар Байғозыға жетеді. 1743 жылы Байғозы батыр сауыт киімдерін киіп, қолына шашақты найзасын алып, жасақтармен Ұлытауға аттанып, қалмақтарды жеңіп қайтқан. Ел арасында Байғозы батыр туралы:

Тарақтыда Байғозы,

Бұ да асқан ер еді.

Ел шетіне жау келсе,

Мен барайын дер еді

Ауызша, жазбаша жеткен тарихи деректерге сүйене отырып академик Р.Б. Сүлейменов пен тарихшы ғалым Р.В. Мойсеев былай дейді: «Алғашқыда жоңғарлармен, кейін манжүр-қытай жаулаушыларымен күрес барысында Бөгенбай, Малайсары, Жәнібек, Баян, Байғозы, Жанатай, Оразымбет, Тұрсынбай сияқты ержүрек батырлардың, білікті әскербасылардың қалын легі ел ішінен суырылып шықты» (Из истории Казахстана ХVІІІ века. Ал., 1988 136-бет).

Аталы-балалы батырлардың даңқы жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресте шықты. Батырдың атамекені Сарысу өзенінің басы – Ақтау, Ортау, Көктің көлі. Ол 90-нан асып қайтыс болған. Сүйегі Жаңаарқа ауданындағы “Қызыл ту” совхозының жерінде. Бейіті тұрған жерді “Батырдың басы” деп атайды.(“Қазақ Совет Энциклопедиясы”, 2-т., 84-бет, 1973 ж.)

Тоталитарлық билік кезінде қазақтың өткен тарихын бұрмалау, елдің бостандығы мен тәуелсіздігін қорғаған хас батырлардың есімдерін халық жадынан ұмыттыру, оларды елемеу құйтырқы саясаттың арам пиғылды әрекеттерінің бірі болатын. Соның салқыны Байғозы батырға да тиді. Байғозы Наймантайұлына әр томының қалыңдығы сынық сүйем келетін Қазақ Совет Энциклопедиясында небәрі 15 жолдық мәлімет беріліпті. 

Батырлардың бірі емес, бірегейі Байғозы Наймантайұлы. Ол 1705 жылы туып, 1803 жылы дүние салған. 

Байғозының соғыстағы ерлігі мен батыр атағының жас кезінен шыққанын айғақтайтын тарихи жазба деректер баршылық. Бұған ең алдымен көңіл аударған Шоқан Уәлиханов.

Ш.Уәлиханов очеркінде Байғозының ерлігімен қатар оның табандылығын, ұс­там­дылығын көрсететін тағы бір дерек келтірген. Бұл жолы шайқас қырғыз бен қазақ арасында бо­лады. Қанжығалы Есет батыр манап Теміржанды өлтірген. Қырғыздар ашына соғысып, қазақтың үш батырын: Жаулыбайды, Үсенді және Байғозыны тұтқынға алады. Манабының кегін алу үшін қырғыздар қолға түскен қазақ батырларының бірін өлтірмек болады. Жеребе Байғозыға түседі. Одан манапты кім өлтіргенін сұрайды, Байғозы батыр қатқыл үнмен: “Мен ешкімге айғақ болғым келмейді”, – дейді.