Научная библиотек

алады. Уйымнын белхмдер функционалдык бхрлж, шашн топ жэне жуйе- 
ше болып бхр-бхрхнен ажыратылады.
Уйымдык формалардын тшмдшп синергия (гректхн зупегцха — ын- 
тымактастык) тихмдшпнщ пайда болуы аркылы тусхндхрхледх. Элеуметтж 
уйымдарда оган катысушы индивидуалдык куштершщ жиынтыгынан 
артык энергия байкалса, онда бул косымша энергиянын артык жумсал- 
ганын б1лд1ред1. Жэне де бул кубылыс уйымдардын езшде баскарылады 
жэне оны кушейтуге, турш эзгертуге де болады.
Элеуметтж уйымдар энергиясынын арту процесх бхрнеше сатыдан 
турады. Кдлыц букаранын, ягни аса кеп куштщ бхр мезгщде, бхр багытта 
жумыс ютеух елеулх тшмдшжке жеткхзедх. Бул дегенхмхз — адамдардын 
жумыста бхрлесхп куш жумсауынын тихмдх екендхгхнщ айгагы. Осы жер- 
де адамдар бхрлесушщ екшшх тшмдхс! деп аталатын — катысушылардын 
психологиялык езара эрекетх, «бхздх» сезхнух, езара салыстыру, жарысу, 
топтык бакылау пайда болады.
Ортак жумысты карапайым турде белшектеу формасынын езх тихмдх- 
лжт! арттырады, мысалы, карбызды жагадан баржыга тиеу жумысын сол 
затты колдан колга беру аркылы журпзу эркхмнхн жагадан баржыга дейхн 
ез1 тасыганынан елдекайда тихмдх. Ынтымакгастыктын мундай турш К. Маркс 
аралас енбек деп атаган. Алайда, бул жерде де алдынгы жагдайдагы секхлдх 
букхл кызметкерлер бхр гана операцияны жузеге асырады.
Тихмдхлхктхн жана, биж децгейш мамандык бойынша уйымдастыры- 
латын енбек белшюх арттырады. К,ызметкер мамандану аркылы езхнхц 
дагдыларын жетшдхрхй, кайсыбхр ендхрхстхк операцияны орындауда аса 
зор нэтижелерге кол жеткхзедх. Енбек белшюх енбектщ белщектенухне 
жол ашады, мэселен, ине жасауга арналган сым ендхрхсте бхрнеше жумыс- 
шылардын колынан етедх. Техниканын дамуына байланысты мамандану 
одан эрх терендеп, операцияларды орындау кыскарады, ягни б1р операция 
ушхн бхр гана козгалыс жасалынады, мысалы, баскару пультхнде оператор 
тек кнопканы гана басумен айналысады. Сейтш, барлык жумыспен ма- 
шинанын айналысуы аркылы процесс те, жумыс та аякталады. Бул, туптеп 
келгенде, техникалык жэне технологиялык бхрлжтщ сенхмдхлхгх мен 
езшдж кунынын темендеухн жэне дайын тауардын арзандыгын камтама­
сыз етедх. Алайда, осы тораптагы жумыс аякталып, тихмдхлхкке кол 
жеткенхмен, ендх жана торап курылып, емхрге жолдама алады (тейлоризм, 
мейоизм жэне т.б.). Сонымен, уйымдыктишдхлж купиясынынтуп-теркхнх 
индивидуалдык жэне топтык куштх бхрхктхру принципхнде жатыр: мак- 
сатгын ортактыгы, енбек белшхсх жене т.б.
У йымдар сонымен б
1
рге кеп елшемдеп жогары дэрежелх жумыс децгейх 
жэне курылысыныц элх де жеке-дара аныкталмауы жэне каншалыкты
311

0М1ршенд1 екендт аркылы ерекшеленедк Булар ете курделх жуйелер ката- 
рына жатады. Олардын курделшп соншалык, ппи ол уйымдык процес- 
терге бакылауды баскару мумк1нд1пнен де асып тусу» ыктимал. Мэсележ 
онтайлы шешу жешндеп усыныстар баскару келемш кыскартуга, уйым­
нын курылысын онайлатуга немесе баскару жуйесшщ шеиим кабылдау 
кабцетгерш арттыруга багытталуы мумкш.
Жуйенщ курделйпп абсолюта (объективпк, объекпге салынган) жэне 
салыстырмалы (субъектйвпк, баскару кабшетш сипаттайтын) болып еюге 
бедшедь Курделшктщ бул турлер) эр кезде бхр-бцяне сэйкес келе бермейщ.
Уйымдык курделшк кептеген элементтердщ артуы аркылы басталады. 
Мундай жагдайда салыстырмалы курделшктщ кушекм абсолюта курдел»- 
Л1ктщ езгерушаз-ак юке асады. Алайда, абсолютпк курделшктщ ерб
1
р 
артуы салыстырмалы курделшктщ есуш тудырады, сонгысы б1ршилсшщ 
ыкпалынсыз-ак, мысалы, жуйе туралы бшмнщ дамуы аркылы езгере алады.
Курделшктщ келес! денгеш алуан турлх элементтер пайда болган са- 
тыда, ойресе алуан турлхдак тек функцияларга гана (техникалык, биоло- 
гиялык жуйелерге) катысты болмай, элементтердщ (элеуметпк-техника- 
лык жуйе) табиги сапасына катысты сатыда басталады. Будан эр! егер 
жуйеде белхмдер мен денгейлер аныкталып табылатын болса, онда эле­
менттер арасындагы кеп турл1 байланыстар жузеге асады. Бул сатьща 
курделшктщ кершю! жуйенр элементгер1, белхмдер) мен децгейлер1 ара­
сындагы карама-кайшылыктардан (функциялардьщ карама-карсылыгы, 
свйкесс1зд1Г1) кержед!. Жуйе курделшпнщ ен жогаргы дережес! оны 
курайтын денгейлердщ, бел1мдердщ, элементтердщ автономдыгын, жеке- 
дара екещцпн бвдцредд. Элеуметпк уйымдарда бул — олардын непзп 
«материалдарыньщ» субъективтшп, ягни адамдарда жеке максатгардьщ, 
журю-турыс бостандыгынын болуы.
Уйымдарда курделшктщ букш дэрежелер1 — кептурлшп мен анык 
емеспп камтылган. Абсолютпк курделшктщ жогаргы сатысында салыс­
тырмалы, субъектйвпк курделшк аса улкен болмайды. Баскару уйым- 
дагы курделшктен эр турлх тэсьлдер аркылы шыгып кетеда, мысалы, ынта- 
ландыру эд!С1нде: орталык буын ез бепншёдйсн бел1мнщ, филиалдын емхр 
сурулершщ немесе кызметкердщделелдемелершщ ерекшел1ктерше кешл 
аудармайды, ынталандыру аркылы ыкпал жасайды.
Курделшктен аластау максатында баска да эдгстер колданылады: 
жуйеленддру, декомпозиция, т.б. Элеуметпк уйымдарда курделшкн жою- 
да, жендлдетуде кебшесе элеуметак формалдандыру. ягни уйымдык бай­
ланыстар мен нормаларды стандартгау эдюх жш колданылады. Уйымдас­
тыру тэсш репндеп элеуметпк формалдандыру — стандартты, кукык- 
тык, уйымдык жэне социомэдени формада б

жүктеу/скачать 14,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: