Научная библиотек

3
. К,аз1рп жагдайдагы улт мэселелер]
Жогарыда этнос елеуметтануынын кейбдр угымдарына катысты улта­
ралык катынастар, олардын турлер1 мен дамуынын нег|зп тенденцияла- 
ры, сонымен катар улттык мудделердщ езара ерекеттер!, оларды улт сая- 
саты барысында тусше бшу мен есепке алу меселелер! тургысындагы те­
ориялык жене методологиялык проблемалар баяндалды. Ендд улт меселеа 
деп аталатын угымнын менше, каз1рп жагдайда оны шешудщ теориялык 
жене практикалык жолдары мен тесщдерше токтала кеткен жен сеюлш.
Улт меселеа — накты-тарихи кубылыс, ейткеж когам дамуынын ербхр 
кезешнде улт меселеа белгш б!р елеуметпк-экономикалык жене саяси 
мазмунга ие болып келш. Улт меселеа б«р улттын еюшш ултты канауын 
жоюды, улттык бостандык ушш куресш, оны женш ал уды, елдеб1р се­
бе птермен белшш кеткен этностын кайта косылуын карастырады десек, 
оган мынандай мысалдар келпруге болады: 
1975
жылга дейшп Онтуспк 
жене Солтуспк Вьетнам, 
1990
жылга дейшп ГДР мен ФРГ, Онтуспк жене 
Солтуспк Корея жене т.б. елдердеп жагдай улттардын, халыктардын 
теназдтн тубегейл! турде жою, улттар мен халыктардын езш-ез1 билеу! 
жене т.с.с. Когам дамуынын ерб<р кезешне сейкес ер халыктын езшдж 
улт саясаты калыптасады. Осы саясат шецбер|нде тез арада шешуд! талам 
ететш келел1 меселелер кетершп, жузеге асырылады.
Улт меселеа кен аукымдагы угым. Олай дейтшш1з, жогарыда айтыл- 
гандармен катар, б1р тектес улттардын арасында, сонымен катар улттар 
мен бшпк жургтзуш! еюмет арасында сешмаздктщ пайда болуы непзшде 
шиелешс туындауы мумюн, едетте улт меселеа кепултты елдерде пайда 
болады, ерекет етед!.
Барлык елдердеп улттардын езара карым-катынастары жалпы адам­
зат прогресш аныктайтын б1р-б1р1мен байланыскан ею объективпк тен- 
денциянын ерекетше багындырылган. Б
1
р жагынан алганда, бул — улттар- 
дын оянуы жене улттык козгалыс, кез келген улттык езпге карсы теуел- 
С1зд1кке умтылган халыктын куреа, улттык мемлекеттер куруга тырысу; 
еюнип жагынан, бул — улттык дамуга карсы койылган тоскауылдарды 
бузу, буюл дуние жуз! халыктарынын тьшыс-ттршшпндеп байланыстар 
мен интернационапдандыруды кушейту. Бул тенденииялар улттык каты­
настар дамуындагы ел! де болса объективтт карама-кайшылыктардын бар 
екецшгш керсетед!, сондыктан когамдык процестерде олардын осыган 
карсы колданатын ерекетш ескеру кажет. Оларга кез-келген багытта кан­
дай да болмасын куш корсету улттык катынастарды шиележспруге екел1п 
соктырады, ягни улт меселесшщ аса етюртурлершщ калыптасуына туртю 
болады. '
190

Элемде ол» де сакталган езп мен канау катынастарын улт мэселесшщ 
достурл! шиелешсу сипаты деуге болады. Улт ншндеп таптык. ангонизм 
мен улттар арасындагы душпандык катынастар жойылады деп саналып 
келген ед1. Алайда, олай болмай шыкты. Элемдеп барлык улттар каз
1
р 
элеуметпк-экономикалык, саяси дамудын шамамен б!р денгейше кете- 
Р1ЛД1 дегешмйзбен, солардын 11шнен ектемдж епп, кеш бастаушылардын 
шыгуына орай улт мэселеа толык шенпм тапты дей ал май мыз. Англияда, 
мысалы, бул Шотландия мен Уэльстщ тел мэдениет! тещрепндеп мэсе­
леа. Бельгияда бул фламандыктар мен валлондар арасындагы плдж езара 
карым-катынас мэселеа. Канадада — агылшын жэне франко плд1 кауым­
дастыктар арасындагы моден и-тшдж проблемалар.
Улттык козгалыстарда бупнде б1ркатар зандылыктар байкалады: улт 
мэселеа элеуметпк-экономикалык даму мэселеа репнде, мэдениет пен 
тш мэселеа репнде, пптен экологияны коргау мэселеа репнде де кер1- 
нед|. Улт мэселеа эрдайым манызды саяси мазмунга ие болады Саяси 
демократиянын мэселеа ретшде улт мэселеа алга шыгып, эр кезде де емф 
сурш отырган саяси жуйенщ кайсыбхр осал жактарынын нуксанын аша- 
ды, тен кукык проблемасын кайта алга тартады. Испанияда бул бес шет 
аймактарда автономия алуда саяси тенднт талап ету тургысында коршд!. 
Бельгияда федерализм меселеа репнде койылды. Канададагы Квебек 
саяси дербеспкке умтылуда. Россияда федерациянын турл! субъектшерш 
канагаттандыратын езара карым-катынастардын жана формалары йздес- 
пршуде.
Демек, улт мэселеа улт (халык, этнос) жэне улттык катынастар да­
муынын езара байланысты проблемалары жуйесшен турады. Улт мэселеа 
бул процесп практикада жузеге асырудын жэне реттеудш непзп про- 
блемаларын езше камтиды, буган аумак, экология, экономика, саясат, 
кукык, тш, мораль-пихология мэселелер! к!ред
1
. Улт мэселеа езгерюке 
туспей коймайды, онын мазмуны тарихи дэу1рдщ сипатына жэне накты 
калыптаскан ултаралык катынастардын мазмунына байланысты езгередь 
Каз1рг1 жагдайда улт мэселесшщ непзп мазмуны барлык халыктардын 
еркш жэне жан-жакты дамуынан, олардын ынтымактастыгын кенейту- 
ден жэне улттык мудделердх уйлеамд! байланыстырудан турады.
Кептеген халыктардын улттык-этникалык тургыдан кайта жандануы 
жене олардын ездершщ емфЛ
1
К проблемаларын ез бепнше шешуге умты- 
лысы казгрп дэу1рд1Н айкын кврш!с тауып отырган ерекшелт болып 
табылады. Бул дуние жузшщ букш аймактарында, ен алдымен Азия, 
Африка жэне Латын Америкасы елдер1нде журш жатыр. КСРО-да бул 
белсенд! журдь ал бупнде Тэуелаз Мемлекеттер Достастыгында (ТМД) 
каркынды юке асырылуда.
191

Халыктардын этникалык кайта жандануынын жэне олардын саяси 
белсендйнп 
артуынын непзп 
себептершщ 
катарында мыналарды айтуга 
болады. Бйржшшен, бурынгы отаршыл империялар мен каз1рп 
кейбор 
федеративтж мемлекеттер шенбершде халыктардын кукыгы мен даму 
мумкщщктерш 
шектеуге 
экелш 
соктырган элеуметтж эдшетазджтщ 
букш элементгерш 
жоюга деген халыктардын умтылысы. 
Екшшщен, букш 
халыктардын эл-аукат жагдайларын тенеснретш жэне олардын улттык 
тел ерекшел1пнщ жойылуына экеп соктыратын казйрп технологиялык 
еркениеттщ, 
урбанизациянын жэне жалпылама мэдениет 
дейтшнщ 
та- 
ралуымен байланысты процесп кептеген этностардын каншалыкты 
кабылдауы. Буган жауап рет1нде халыктар ездершщ улттык медениетш 
кайта жандандырып, дамыгу га мейлшше 
белсендшк 
танытып отыр. У шш- 
шшен, халыктардын ез аумактарында орналаскан жене ем1рл1к кажетп- 
Л!ктерд1 канагаттандыруда манызды рел аткаратын табиги ресурстарды 
ез 
бетшше 
пайдалануга тырысуы.
Аталмыш себептер кайсыб^р дережеде ТМД 
елдёршде, 
эаресе Ресей 
Федерациясында халыктардын этникалык кайта жандану 
процесшде 
бай­
калады. Буган халыктардын ез улттык мемлекетппн ныгайту мен дамы- 
туга деген талабымен байланысты элеуметпк-саяси сипаттагы себептер, 
халыктардын 
каз1рп 
техникалык 
еркениеттщ 
жене жалпылама мэде­
ниетпн 
куйретушшк эрекетерше 
кезкарасы, сонымен катар халыктардын 
ез 
табиги байлыктарын ез 
бетшше 
пайдалануга деген талаптары жатады. 
Олар 
экономикалык жене саяси дербеспк, 
тэуелаздйс 
ушш курес езде­
ршщ букш 
ем!рл1К проблемаларын аса табысты шешуге 
кемектеседо 
деп 
санайды. 
Бхрак 
тэж^рибенщ 
керсеткеюндей, б1ршшщен, 
барлык халыктар 
ез 
саяси кукык-тарын 
ете 
салмактап, ойластырып колдануы кажет, ейткеш 
олардын 
эркайсысы баска халыктардын дел сондай кукыгын ескеру] тию, 
екшшшен, кез-келген халыктын улттык кайта жандануы тарихи кдлыптас- 
кан экономикалык, саяси жэне мэдени байланысы бар езге халыктармен 
тыгыз 
ынтымактастык пен достастык непзшде 
юке 
асатынын умытпау керек.
Кд за кета н этникалык курамы жагынан 61 
регей 
мемлекет. Онда тура­
тын 

жүктеу/скачать 14,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: