Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
| Ilim h
á m jámiyet. №2.2023 34 қалин қамишзор, қўға (лўх), бутазор билан қопланган 800 минг гектар экинзор дунѐсининг томири билан озиқланувчи 2,5 млн, яъни ясси тишли каламуш гектарига 20-30 бошдан тўғри келган [5:26]. Кейинги қурғоқчилик талофати туфайли улар яппасига маданий экинзор зонага кириб, мевали боғларга, буғдойзор боғ, полиз, бедазор, ғўза, майдонлари уй томорқаларга тарқалиб, ҳатто, уй- жойларга кириб хом ғиштдан терилган деворларни тешиб, ин қазиб, тахта полларни ҳам силжитиб катта моддий зарар келтирувчи турга айланади. Қурғоқчилик бутун оазис агроландшафтларида, шунингдек, ер ости сувининг камайиб кетиши оқибатида табиий ландшафт - биотоплари ўсимликларининг сони ва сифатининг пасайишига олиб келиб, уй сичқонининг Mus musculus L табиий популяцияларига ҳам таъсир қилди. 1951-1952 йилларда барча фаслларда ўтказилган ҳисоб - китобга кўра 100 ѐғоч қопқонга келадиган ўртача уй сичқони сони Mus musculus L 10-20% дан кам бўлмаган бўлса, ҳозир уларда дон экинлари майдонига ѐки унга яқин намланиб турадиган биотопларга тўпланганлиги билан фарқ қилади. Бошқа ўрмон ва ҳар турли шўразор билан қопланган биотопларда 100 ѐғоч қопқонга 5-10% бошдан ошмайди [6:503]. Г.А.Асенов маълумотига кўра, Қуйи Aмударѐ оазисида тарқалган 34 тур сутэмизувчиларнинг кемирувчилари 13 турни ташкил қилади ва Қуйи Aмударѐ делтасининг намлик даражаси бўйича 5 ландшафтлик ҳудудда бўлиб, сутэмизувчиларнинг тарқалиши, яъни биологик хилма-хиллиги бўйича туманлаштирилган ва уларни биотопларга ажратиб тур таркиби ва сон кўрсаткичлари бўйича, қимматли материал тўпланган, аммо эпидемиологик- эпизоотологик нуқтаи назардан баҳоли маълумотлар келтирилса ҳам, уларнинг қишлоқ хўжалик ҳосилларига келтирилаѐтган зарари ва миқдори ҳақида сўз юритилмаган [1:19]. Ҳозирги даврда тадқидланган туманлаштириш тизими тубдан ўзгариб, фан ва техниканинг бугунги кунги тараққиѐти Республика ва дунѐ миқѐсида қишлоқ хўжалигини бошқариш ва ривожлантиришнинг янги инновацион, янги технологияларга бой тажрибаларни қўллаш, амалиѐтга жорий қилиш ҳар бир туманнинг экологик ер шароитидан келиб чиққан ҳолда кўп тармоқли фермерлар хўжалигини бошқариш системасида иқтисодий зоналарга, кластер системасига ўтиш мақсадга мувофиқ. Ер ресурсларидан оқилона фойдаланиш, ҳосилдор- ликни орттириш ва кучли ривожланган давлатлар қаторидан ўрин олишга йўналтирилган Президентнинг бир қанча Қарорлари ва Фармонлари чиқди ва уни амалга оширишнинг 5 та устувор йўналиши ва имконияти шиори остида йўл ҳаритаси ишлаб чиқилди ва халқнинг қўллаб қувватлашига эришилмоқда. Бугунги куннинг долзарб вазифаси бўлган экин майдонларини кенгайтириш Қорақалпоғистон Республикасининг ер, (тупроқ) климат шароитига мос хўжалик бошқарувини амалиѐтга тадбиқ қилиш, халқни иш билан таъминлаш, кичик ишбилармонликни ривожлантиришга катта диққат қаратилиб имтиѐзли кредитлар олиш имконияти яратилмоқда. Ушбу даъватда боғчилик, полиз, экин майдонларини кенгайтириш, ва ҳосилдорликни 45 центнер дан 75 центнерга етказиш кўзда тутилган. Тайѐр маҳсулотни зараркунандалардан ҳимоя қилиб дон экинларининг хамир бўлиш давридан тортиб, йиғиш, элеваторга элтиш даврида ҳам муҳофаза қилишга қаратилган самарали кураш усулини ишлаб чиқиш ва уни амалиѐтга тадбиқ қилиш ѐш биолог олимларнинг вазифаси ҳисобланади ва ушбу тадқиқот ишимизнинг мақсади ҳам шундан иборат. Aгроландшафт ҳудуднинг кенг масштабда ўзлаштирилиб бошоқли ва дуккакли дон, айниқса, буғдой, арпа, маккажўхори, шоли, мош ва ҳоказо ўсимликлар учун экин майдонининг 2011 йилнинг ўзида 102583 гектарга етказилиши, ҳозир унинг 2 ҳиссадан ортиб кетганлигининг ўзи бу экосистемада тарқалган кемирувчилар ичида бизлар ўрганаѐтган 3 тур учун энг қулай экологик, озиқ овқат базаси бўлиб хизмат қилиши, уларнинг оммавий кўпайиши, сон миқдорининг ортиши билан зарар миқдорининг ундан ҳам ортишига имконият яратувчи фактор ҳисобланади. Тадқиқот мониторинг кузатишлар учун ўтказилган тажрибада Нукус туманида 2011 йили фақат буғдой экилган майдон 6625 гектарга, ҳосилдорлик гектарига 26,8 центнерга етказилган бўлса, ҳозир шунинг 2 ҳиссадан ортиб кетгани маълум бўлди. Aмударѐ тумани 5086 гектар буғдойдан, гектарига 47,7 центнерден ҳосил олган бўлса ҳозир эҳтиѐжлик 75 центнерга етказиш назарда тутилган. Шу вақтгача бу экосистемада тарқалган ўсимлик дони ва томири, вегетатив органлари билан озиқланиш турларнинг кунлик овқат нормаси (зарар) тадқиқ қилинмаган, уларнинг емай ифлосланишини айтмаганда ачинарли ҳол. Шу нуқтаи назардан тадқиқот объекти 3 турнинг ҳар бирининг экологик ўзгарувчанлигини ҳисобга олиб зарарини кўз олдига келтирсак унинг шу вақтгача ўрганилмаганлиги, ўрганилса ҳам, ҳар кимни ҳам ўйлантиради. Aгроландшафт экосистемаси ҳозирги экологик ҳолатда катта оғир ўзгаришларни: климатнинг ўзгариши, қурғоқчиликнинг қисми, тупроқнинг шўрланиши, атмосфера ҳавосининг ифлосланиши, сув танқислиги, умумий атроф яшаш муҳитининг бузилиши, одамлар, айниқса, хотин-қизлар орасида ҳар хил кам-қонлик, юқори ўлим даражаси, насллик фондининг ҳолсизланишига ўхшаган иллатларни бошидан кечираѐтган оғир экологик ҳолатда, халқни озиқ-овқат билан таъминлашга қаратилган чораларни кўриш эмас, уни ривожлантиришга эришишда агроландшафт экосистемасида ҳосилни зараркунандалардан янада ҳимоялаш масаласини ечиш талаб қилинмоқда. Бунинг учун экосистеманинг табиий бойлигидан бири бўлган биологик ҳилма хилликни сақлаш, ҳимоялаш, зарарлиларига қарши кураш олиб бориш, қишлоқ хўжалик ҳосилдорлигини орттиришга экосистеманинг ривожланишига қўшган ижобий улуши бўлиб ҳисобланарди. Aгроландшафт ҳудудида тарқалган кемирувчи- ларнинг 13 тури, Қорақалпоғистонда учрайдиган тури, умумий кемирувчиларнинг (28) 50% ини ташкил қилади. Шунинг ичида кенг тарқалган кўп сонли ва зарарли уй сичқони - Mus musculus L , юлғун қум сичқони - Meriones tamariscinus.P ва сариқ юмронқозиқ - Spermophilus fulvus L ҳисобланади. Кейинчалик алоҳида диққат марказимиздаги тур- нинг ҳар хил биотопларда тарқалишига, жойлашишига, сон динамикасига, кўпайишига, овқатланиш характерини ўрганиш орқали уларнинг зарар миқдорини аниқлашга ва кураш формасини ишлаб чиқишга қаратилган. жүктеу/скачать 4,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|