Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
| Ilim h
á m jámiyet. №2.2023 37 табиийдир. Буни исботи сифатида мустақиллик йилларида Ўзбекистон ССРнинг асосий бош саноат шаҳарларидан бири Навоий вилояти мисолида ҳам кўришимиз мумкин. Агар ўша йилларга эътибор қаратадиган бўлсак, Ўзбекистонда 100 дан ортиқ саноат тармоқлари ишлаб турган бўлса, шундан айримлари мустақиллик йилларида фаолият олиб бориб турганлиги етакчи саноат тармоқларига хом ашѐ етишмаслиги ѐки бўлмаса ишлаб чиқарилган маҳсулотларни ички ва ташқи бозорда сотилмасдан тўхтаб қолганлигига дуч келамиз. Капиталистик жамият қуриш ишчилар жамоасини шакллантириб, ўрта қатламни кенгайтириш учун ҳаракат қилган совет давлатида ҳам бу масалалар фақатгина мафкуравий плюралистик йўналишда жамиятга татбиқ этилиб, амалда қабул қилинган қарор ва фармонларни марказ Ўзбекистон ССР манфатидан йироқда юритиб итттифоқдош Республикаларнинг бир нечтасига нисбатан ижтимоий ҳимоя иккинчи даража сифатида қаралди. Шунингдек, олиб сотиш, чайқовчилик савдо сотиқнинг баъзи даврлардаги душмани сифатида қаралди ва бундай сиѐсат мамлакатда турғунлик ҳолатини юзага келтирди. Ўзбекистон ССРнинг турмуш фаровонлигини юксалтириш учун барпо этилган Зарафшон воҳасидаги саноат шаҳарлари истиқомат қилаѐтган аҳолининг турмуш даражасини комплекс ҳимояланмаган ҳолатларида ҳам кўринади. XX асрнинг 80-йилларида ижтимоий иқтисодий ҳаѐтдаги муммолар XX асрнинг 90-йилларига келиб каттагина турмуш шароитидаги муаммоларни юзага келтирди. Жумладан ― Республикадаги социал аҳвол, одамларнинг социал таъминоти ва уларни ижтимоий ҳимоя қилиш мутлақо қониқарсиз. Қишлоқ аҳолисининг атиги 5 фоизи канализация ва водопровод билан, салкам 50 фоизи ичимлик сув билан, 17 фоизи табиий газ билан таъминланганини нормал аҳвол, деб ҳисоблаш мумкин эмас” [2] . Муаммоларни олдини олиш учун Республика Олий Кенгаши котибиятига йўлланган хат ва Мурожаатномаларида ҳам Зарафшон шаҳрининг барча тоифадаги аҳолисини турмуш шароитидаги норозичиликлари мақсад иш ҳаққини ошириш [3] ижтимоий турмушни яхшилаш масалалари комиссиянинг ѐзма ҳисоботларида ҳам акс этган. Шунингдек, Коммиссиянинг ўрганиш натижалари шуни кўрсатадики бозорларда нарх-навони қимматлашувига маҳсулотларни етишмовчилиги белгиланган меъѐрлар бўйича сотилмаслиги нафақат Навоий, Зарафшон, Учқудуқ шаҳарларда балки қишлоқ жойларида ҳам норозиликлар кенгайиб бораѐтганлиги иқтисодий ҳолатларни бузилган ҳолатларида ҳам акс этади. Вазирлар Маҳкамасининг қарорига асосан муаммоларни бартараф этиш масалалари стандартлаштирилган озиқ овқат маҳсулотлари билан аҳолини таъминлаш ва назорат ўрнатиш учун истеъмолчилар уюшмасига вазифа сифатида [4] юклатилганлиги архив манбаларида қайд этилган. Дарҳақиқат, XX асрнинг иккинчи ярмида Зарафшон воҳасида улкан саноат шаҳарларига асос солиниши марказ учун арзон хом ашѐ, стратегик тайѐр минерал ресурсларни юзага келтириб қўйган эди. Бу даврда саноат шаҳарларида меҳнат ресурслари аҳоли ишчи кучини шаҳарларга кўчиш миграцияси ҳам ортиб борди. Аҳоли кўчиши нафақат ички томондан балки ташқи миграцияни ҳам ривожлантириб борди. ―1970 йилларнинг биринчи ярмида шаҳар саноат корхоналарининг ишлаб чиқариш ҳажми қарийб икки баравар, меҳнат унумдорлиги 45 фоиз, маҳсулотни реализация қилиш 2 баравар ошди. Меҳнат унумдорлигини ошириш ҳисобига ишлаб чиқариш ҳажми 85 фоизга ўсишини таъминлашга эришилди‖ [5] XX асрнинг 90-йиллари Навоий КМК томонидан бир қанча соҳаларни ривожлантитирилиши натижасида ишлаб чиқариш кучларининг ўсиши аҳолининг ижтимоий ҳаѐтида қисман бўлсада ўзгаришлар ясади. Бунга сабаб маҳаллий ишлаб чиқарилаѐтган маҳсулотларни экспорт учун рухсат берилиши саноат соҳасида ўзгаришлар ясаб берди. Ижтимоий турмуш шароитидаги фаровон янгиланишлар миллий турмуш шароитида янгиланишларни юзага келтирди. Лекин бундай янгича қарашлар маълум бир кучлар учун мафкуравий стратегияни ўйлаб амалга оширилган эди. Маҳаллий оммавий ахборот воситалари, газета ва журналларда ҳам халқнинг ҳаѐтидаги қийинчиликлар ошкора ҳолда ѐритиб ўтила бошланди. Масалан, ―Дўстлик байроғи‖ [6] газетасининг 1990-1991 йиллардаги бир қанча сонларида чайқов бозорини авж олиб кетишига барҳам бериш аҳолига озиқ-овқат, нон нархини арзонлаштириш, шунингдек, тарқатилиш вақти ва ҳудудлардаги чайқов, олиб сотарлик ҳолатларини кенгайиб бораѐтганлиги норозилик ҳолатларга барҳам бериш масалаларига қаратилган қарор ва фармонлар келтириб ўтилади. Ўша йилларда жамиятдаги норозичиликларни юзага келишида, албатта аҳоли ижтимоий турмуш шароитларини давлат сиѐсати даражасида фаровон яратилмаганлиги ва бу соҳани эътибордан четда қолиши ҳудудлардаги норозичиликларга сабаб бўлганлигига дуч келамиз. ―Агар 60-йиллар бошида Ўзбекистон иқтисодий кўрсаткичлар юзасидан СССРда 9-ўринни эгаллади. Иқтисодий ва ишлаб чиқариш имконияти нуқтаи назаридан Ўзбекистон иттифоқдош республикалар орасида учинчи ўринда бўлса-да, аҳолининг турмуш даражаси бўйича 14-ўринда эди‖ [7]. Агар ўша йиллардаги ижтимоий иқтисодий масалалар турмуш шароитини оғир ҳолатларига эътибор берадиган бўлсак нархнаво, озиқ-овқат, кийим кечак, маҳсулотларини етишмовчилиги ѐки бўлмаса ўз вақтида ўзаро тузилган шартномаларга мувофиқ етказиб берилмаслиги иттифоқдош республикалар ўртасидаги ўзаро узилишлар кенгайиб бораѐтганлиги даврий матбуотда ѐритиб ўтилади. Масалан, ―Ўзбекистон буғдой билан ўз халқини 30 фоизгина таъминлай олади. Бу факт хусусида ҳам чуқур ўйламоқ зарур, ―Навоихлеб‖ бирлашмаси эса республика хом ашѐсисиз икки уч ойгина ишлай‖ [8] олиши иқтисодий ижтимоий масалаларга қаратилган саноат хўжалик муносабатларини йўлга қўйиш масалалари илгари сурилади. Мана шундай вазиятда 1991 йил 24 октябрда ―Иқтисодий ҳамжамият тўғрисида шартнома‖ [9]ни мустақил давлатлар ўртасида имзоланиши иқтисодий ҳамкорликдаги дастлабки қадамлардан бири эди. Шунингдек, биринчи Президентимиз И.А.Каримов томонидан 1991 йил 16 ноябрда ―Республиканинг давлат таъминотидаги аҳолиси турмуш даражасига мадад бериш чора тадбирлари тўғрисида‖ги қарорига асосан 1992 йил 1 январдан бошлаб халқ таълими, соғлиқни сақлаш, маданият, ижтимоий таъминот, фан ва уй-жой коммунал тармоқлар ходимларининг иш ҳақини 40-50 фоиз оширилиши, шунингдек, олий ўқув юрти ва ҳунар-техника талабаларини стипендиялари ўрта ҳисобда 30 фоиз оширилиб овқатланиши учун қўшимча имтиѐзлар берилиши ва ойлик иш ҳақи ва нафақаларининг энг кам миқдорини жорий этилиши мустақиллик йилларида мамлакатимиз томонидан амалга оширилган дастлабки ижтимоий ҳимоянинг қонуний ҳужжатларидан бири эди. Ҳеч кимга сир эмаски бу даврда аҳоли эҳтиѐжларини таъминлаш ҳудудлардаги саноат корхоналарининг ўзаро ҳамкорликлари орқали мустақилликкача ва ундан кейинги 1991-1993 йилларда рубль зонасида бартер усулида вилоят 15 та республикадан 13 таси билан товар айрибошлашдаги ҳамкорликлари амалга оширилган. Мана шундай вазиятда мамлакатда |