«Наука и образование в современных реалиях»

166 
болмайтынын, олардың бір - бірімен тығыз байланыста болатынын ӛздерінің 
ғылыми еңбектерінде атап кӛрсетеді. 
Бірақ қанша уақыт ӛтсе де, сары алтындай жарқырап, тот баспайтын 
халықтық педагогиканың тағылымы мол салт-дәстҥрін тәлім-тәрбие 
жҧмысының тҥп тамырына айналдыру, ендігі жерде біздің негізгі 
мақсатымыз. Сонымен бірге, балалар мен жасӛспірімдерді дене тәрбиесімен, 
спортпен шҧғылдану уақыт мӛлшерін кӛбейтіп, Республикамыздың ҧлттық 
және тҧрғылықты жер жағдайының ерекшеліктерін ескере отырып, 
қозғалыстың тәртібін сол бағытқа бҧруға кең жол ашу және озық та ӛнегелі 
рухани дәстҥрді жалғастыру арқылы ҧрпақтар сабақтастығының тарихи 
процесі жҥріп отыруы тиіс. Сонда ӛркениетті дамыған елдердің деңгейіне 
жете аламыз. Мҧндай ҥйлесімді дамыған жасӛспірімдерді тәрбиелеу тек 
бҥгінгі біздің қозғап отырған кӛкейкесті мәселеміз емес, ӛткен кезеңнің 
ойшылдары Платон, Аристотель, әл-Фараби, бертін келе Абай, М.Жҧмабаев 
сынды дарындарды педагог, ағартушылардың ой толғамдары қатты 
толғандырды. Олар тәрбие жҧмысының жаңаша жҥйелік бағытын кӛрсетіп, 
кӛптеген еңбектер жазды. Мәселен, М.Жҧмабаевтың жазған еңбектеріне 
қарасақ, тәрбиені екіге бӛліп қарастырады:1. Дене тәрбиесі. 2. Жан тәрбиесі. 
«Дене тәрбиесіне жеңіл қарауға болмайды. Дене – жанның қабы , қап 
берік болса, ішіндегі зат та берік болмақ. Сау жан сау денеде ғана берік 
болады» деп, дене мәдениетін қалыптастырып, жетілдіруге аса мән берген.. 
Себебі, балалар мен жасӛспірімдерді қимыл-қозғалыс ойындары мен ӛте 
тығыз байланыс орнатып, сонымен бірге оқу практикасында ҧлттық қимыл – 
қозғалыс және спорт ойындарын мәнді де тиімді пайдалану балалардың дене 
қозғалысының сапасы мен икемділік, кҥштілік, ептілік, иілгіштік, тӛзімділік 
қабілеттерін қалыптастырып, оқу-жаттығу сабақтарына қызығушылығын 
арттыруға едәуір септігін тигізді. Балалар мен жасӛспірімдердің ӛз тілінде 
ҧлттық қимыл-қозғалыс және спорттық ойындарын ойнау арқылы олардың 
қазіргі уақыт талабына сай ҧлттық психологияның қҧрылымдары: ҧлттық 
сана-сезім, ҧлттық салт-дәстҥр, ҧлттық адамгершілік мінез-қҧлқы 
қалыптасады. 
Ҧлттық қимыл-қозғалыс және спорт ойындарымен жҥйелі тҥрде жаттығу 
кезінде балалар мен жасӛспірімдердің ағзасы және мҥше жҥйелерінің 
функциональдық мҥмкіндіктері жоғарылап, бҧлшық-ет жҧмыс қабілетінің 
тиімділігі едәуір артады. 
Спорттық ойындарды балалар мен жасӛспірімдердің дене тәрбиесі, 
жаттығу сабақтарында тиімді қолдану, олардың ағзасындағы морфологиялық 
және функциональдық жағдайларының елеулі ӛзгерістерін тез жақсартады. 
Спорттық ойындармен жҥйелі тҥрде жаттыққан кезде орталық жҥйке 
жҥйесінің функциональдық жағдайлары жақсарады. Оны жетілдіру жаттығу 
барысында қолданылатын дене жаттығуларының тҥрлері мен кӛлеміне және 
спорт ойындарының ҧзақтылығына байланысты. Сондай- ақ, спортпен 
шҧғылданбайтын балаларға қарағанда, спортпен жҥйелі тҥрде кҥнделікті 
жаттығып жҥрген балалардың орталық жҥйке жҥйесінің тҧрақтылығы, 
кҥштілігі, қозғалтқыштығы жақсы байқалады. 

167 
Спорттық ойындармен жҥйелі тҥрде кҥнделікті жаттығу балалар мен 
жасӛспірімдердің денсаулықтарына жақсы әсерін тигізеді. Сабақтан тыс 
уақытта спортпен шҧғылданбайтын балаларға қарағанда, спорттық 
ойындармен шҧғылданатын оқушылардың аурулары едәуір аз. Спорттық 
ойындар ағзаның сыртқы ортадағы қолайсыз әсерлеріне қарсы тҧру 
мҥмкіндіктерін жоғарылатып, ауруды емдеу шаралары мен денсаулықты 
нығайтудың негізігі таптырмайтын қҧралы болып саналады. Ойындар 
ағзаның пропорциональды және ҥйлесімді дамып жетілуіне кӛмектеседі. Бҧл 
әсіресе, қазіргі уақыттағы оқушылардың ӛтпелі кезеңінде маңызды. Ӛйткені, 
даму 
кезіндегі 
антропометриялық 
немесе 
морфофункциональдық 
байланыстардың ҥйлесімділігі кең тараған. 
Дене жаттығуларды орындауда берілетін жҥктемелерге сәйкес, кҥштің 
дайындық деңгейі, сҥйек жҥйесінің дамып жетілуін жақсартып, оның ӛсу 
кезеңінің ҧзартатындығы анықталған. 
Спорттық 
ойындар 
мен 
шҧғылданған 
балаларды, 
спортпен 
шҧғылданбайтын қҧрбыларымен салыстырып қарағанда, жалпы дене даму 
кӛрсеткіштерінің жылдық ӛсу деңгейімен ерекшеленеді. Мысалы, жас 
спортшылардың 
дене 
салмағының 
ӛсуі, 
дене 
жаттығуларымен 
шҧғылданбайтын қҧрбыларымен салыстырып қарағанда едәуір басым болып 
келеді. 
Ал бойдың ӛсу жағдайына спортпен шҧғылдану аз деңгейде әсер етеді. 
Бірақ, осыған қарамастан 3-4 сыныптағы оқушылардың кей кездегі бойының 
ӛсуі қарқыны, спортпен шҧғылданбайтын қҧрбыларымен салыстырып 
қарағанда жақсы ӛсіп жетілетіндігі байқалды. Сондай– ақ, спорттық 
ойындармен жҥйелі тҥрде жаттыққан кезде, ағзаның оттегі мен қамтамасыз 
ететін барлық жҥйелердің жҧмысына тиімді әрі дҧрыс әсерін тигізеді. 
Жҥрек мӛлшерінің ӛсу деңгейі, ойын ҥрдісінің бағытына байланысты, 
ӛйткені, жҥректің тӛзімділігін дамытуды талап ететін ойындарға жиі 
қатысатын балалар мен жасӛспірімдерде, жҥректің тӛзімділігі мен жҧмыс 
жасау жағдайы жоғарылап, бҧлшық еттері жақсы дамиды. 
Адамгершілік қасиеттерді меңгеру адамның осы қасиеттерге деген сезім 
ерекшелігінің қатынасын байыта тҥседі. Бҧл қасиеттер біздің ҧлттық – 
этикалық және психологиялық қҧрылым жағынан қалыптасқан негізгі салт-
дәстҥрді, ҧлттық адамгершілік мінез-қҧлықты бойымызға сіңдіреді. 
Ҧлттық сезім – адамдардың дҥниеге келісімен анасының әлдилеп 
тербеткен бесік жырынан бастап, жасына қарай қҧрбыларымен ҧлттық 
қимыл-қозғалыс және спорттық ойындарды ойнау арқылы қоршаған ортасын 
жан-жақты танып, ӛз тілін толық меңгере тҥседі. Осының арқасында туып-
ӛскен жеріне, туған елі, ана тіліне, ҧлттық салт-дәстҥріне деген 
сҥйіспеншілігі оянып, ол қасиет қанына сіңіп, бойына біртіндеп дари тҥседі. 
Мысалы, адамдардың ӛз ҧлтының ана тіліне деген сҥйіспеншілігі – ҧлттық 
сезімнің басқа ой – қиялға жақын, жҥрегіне жылы, ойға тез оралатын сезімнің 
сыртқа шығар кӛрінісі басқаға білдіретін кҥшті қҧрады. 
Ҧлттық салт- дәстҥр - әрбір қоғамның ондағы әлеуметтік топтардың 
белгілі бір ӛмір сҥру тәсілі. Бҧл ҧғым қоғамның , оның таптары мен 

168 
топтардың ӛздеріне тән жҧмыс, тҧрмыс жағдайларына және мәдениетінің 
дамуы 
мен 
отбасындағы 
сондай-ақ 
тҧрмыстағы 
қарым-қатынас 
ерекшеліктерін бейнелейді. Осы асыл мҧра ӛмірде қолданылмаса, біртіндеп 
шетке ығысып, бара-бара ҧмтылады. Ал, тіл сақталмаса, ол халық ҧлт ретінде 
жойылады.Яғни, тіл бар жерде ел бар, ел бар жерде салт-дәстҥр бар.
Ҧлттық адамгершілік мінез-қҧлық. Бҧл қасиет әр ҧлтқа тән тәжірибелік, 
психологиялық, адагершілік рухани саласымен ерекшеленіп кӛзге тҥседі. 
Әрине бҧндай қасиеттер басқа халықтарға жоқ деген ҧғымы тумауы қажет, 
олар елде, әртҥрлі қырынан кӛрініс табады. 
Адамзат ӛзіне мақсат етіп, белгілі бір азаматтық талап қойған жағдайда 
ӛз тарапынан сезімділік баға беруін , адамгершілік борышын ӛтеуін ар деп 
тҥсінеміз. Яғни, ары таза адам жалпы адамгершілік қасиеттерін аттамай, 
кҥнделікті ӛмірде ӛзінің борышы мен қызметін орындауы. Аталған бҧл 
қасиеттерді меңгеруде тӛменгі сынып оқушылары жоғарғы қарқында 
қабылдап, оны орындауымен ерекшеленетіндігін психологтар анықтап, атап 
кӛрсеткені белгілі. Бҧл қасиеттер балалар мен жасӛспірімдердің дҧрыс 
дамуына, дер кезінде адамгершіліктің негізін қалауға жағдай жасайды. 
Сондықтан балалық кезеңнен бастап, адамгершіліктің дамыту ретінде 
тәрбиенің негізі болып гуманистік қатынастарды және балалардың бір-
бірімен 
ӛзара 
қарым-қатынасындағы 
сезіміне 
эмоциональдық 
қайырымдылықты дамытуда аса кӛңіл бӛледі. 
Ал жасӛспірім кезеңінде ӛзін қоршаған ортада меңгеруде белгілі 
тәжірибе қалыптасады, қҧрбылары мен тҧрақты қарым-қатынас қалыптасады, 
ӛзінің қандай екенін, қабілетінің мҥмкіндігін білгісі келеді. Ол кӛзге тҥсіп, 
жҧртқа танылғысы келіп, ӛзінің батылдығын, ӛжеттілігін, кҥштілігін, тағы 
басқа дене қасиеттері мен қабілеттерін сынап кӛргісі келеді. Бҧл оның 
сезімдік ерекшеліктері мен сезім қасиеттерін қалыптастырып, ӛзіне 
сенімділігін арттырады. 
Жасӛспірімдер ӛздерін қоршаған адамдардың ішінен ӛздеріне ҧнаған 
адамдарды іздеп тауып, ӛзін қалыптастыру кезінде ӛзі қалаған адамына ҧқсап 
бағуға тырысады. Сондықтан осы кезеңде жасӛспірімдерге дҧрыс 
адамгершілік бағытты табу ӛте маңызды. 
Ӛз іс-әрекетінің дҧрыстығын дәлеледеуге тырысу еріктілік пен 
белсенділікті қатар дамытады. Қазіргі таңда балалар мен жасӛспірімдердің 
интеллектуальдық дамуы, кейбір кезде моральдық сезімдер мен адамгершілік 
тәрбиенің дамуын басып озады. Бҧл әсіресе, ӛзін қоршаған ортадағы 
адамдармен бірігіп жҧмыс жасау барысында қарым – қатынасқа тҥсетін 
спорттық ойындарда айқын байқалады. 
Волейболшыларды дайындау жҥйесі жоғарғы спорттық нәтижелерге қол 
жеткізуді кӛздейтін факторлардың бірыңғай кешенін кӛрсетеді. Бҧл кешенге 
келесі ӛзара байланысты компоненттер кіреді: кӛп жылдық дайындық 
мақсаттары мен міндеттері, кӛп жылдық дайындықтың бҥкіл кезеңіне 
спортшылардың топтық-индивидуальдық мінездемелері, кӛп жылдық 
дайындық кезеңдері бойынша белгілі бір кезеңге педагогикалық іс-әрекеттер
кешені, кӛп жылдық жаттықтыру процесінің бағдарламалануы және оның 

169 
тиімділігін 
бағалау 
ҥшін 
нормативтер 
кешені, 
жарыстардың 
бағдарламалануы, қалпына келтіру-профилактикалық шаралар, дайындықтың 
материалды-техникалық 
жарақтануы, 
жаттықтырушылардың 
квалификациясын жоғарылату, спортшының жеке қасиетін қалыптастыру. 
Спорттық жаттықтыру спортшыларды дайындаудың барлық қҧрамдас 
бӛліктері бойынша міндеттер табысты шешілген жағдайда ғана тиімді 
болады. Спортшыны жаттықтыру – бҧл мақсаты техникалық тәсілдерге 
ҥйрету мен оларды жетілдіру, физикалық, моральдық және ерікті қасиеттерді 
дамыту, жоғарғы спорттық нәтижелерге қол жеткізу болып табылатын 
педагогикалық процесс. 
Жаттықтыруда ҥш негізгі жағдайды бӛліп кӛрсетуге болады: 
бағдарламалау, қҧралдар мен тәсілдер, кешенді бақылау. 
Кӛпжылдық жаттықтыру процесін бағдарламалау кӛздейді: 
-ойын тәсілдерінің кӛлемі мен әдіс-тәсілдік мазмҧнының анықталуы; 
-ойын тәсілдері мен тактикалық іс-қимылдарды ҥйретудің кезектілігін 
белгілеу; -волейболшылардың жарыстық іс-қимылының бҥтіндей сипатын 
есепке ала отырып, жаттығулар компоненттерінің ӛзара байланысты 
жҥйелерінің анықталуы; 
-кӛпжылдық аспектіде дайындық тҥрлеріне уақыт арақатынасының 
белгіленуі (спорттық резервтер және жоғарғы разрядты командалар). 
Волейболшылардың табысты дайындығы ҥшін спортшылардың жасы 
мен дайындығына сәйкес келетін физикалық сапаны дамыту, тиімді әдіс пен 
тәсілді ҥйрету, ойын функцияларын және жеке қабілеттіліктерді есепке ала 
отырып, ойын дағдыларын жетілдіру, психологиялық дайындықты жетілдіру, 
жылдық, апталық циклдағы жаттығушылық жҥктеменің қҧрылымы мен 
динамикасының тиімді қҧралдары мен тәсілдерін анықтау маңызды. 
Кешенді бақылау жаттығу процесінің сапасын бағалау, бағдарламаны 
тҥзету және жаттығушылық іс-әрекет жҥйесін бағалау ҥшін ақпарат алуға 
әрдайым мҥмкіндік береді. 
Жҧмыстың негізгі нәтижесі жас спортшылардың дене сапаларын ҧлттық 
және спорттық қимыл-қозғалыс ойындар арқылы жетілдіру барысында 
педагогикалық мәселелерді шешу болып табылады. Проблеманы теориялық 
тҧрғыда зерттеу мен педагогикалық эксперимент жҧмысының нәтижесі 
бойынша мынадай қорытынды жасауға мҥмкіндік берді: 
1. Жас спортшыларды жетілдірудегі негізгі бағыттардың бірі – 
болашақта дене қасиеттерін ҥйлесімді дамыту, әлеуметтік жағдайда 
жігерлікке, елін жерін сҥюге, ел абыройын дҥбірлі бәсекелерде асқақтатуға 
аянбай еңбек етуге тәрбиелеу болып табылады. 
Бҧл мәселелерді шешу барысында оқушылардың жас ерекшеліктерін 
ескере отырып, дене сапаларын тәрбиелеу негізі орын алады. 
2. Балалар мен жасӛспірімдердің дене тәрбиесінің негізгі қҧралы 
қайталанатын және қайталанбайтын спорт тҥрлері, спорттық және ҧлттық 
қимыл-қозғалыс ойындары мен табиғи факторларды қолдану болып отыр. 

170 
Осыған байланысты еліміздің ҧлттық ерекшелігін ескере отырып, 
негізінен ең оңай және әсерлендіруші іспетті спорттық ойындар біршама 
басым. 
3. Оқушылардың кҥштілік, жылдамдық, ептілік, тӛзімділік, икемділік 
сияқты негізгі қимыл-қозғалыс қабілеттерін дамыту арқылы қҧру қажет. 
Себебі бҧл қасиеттер балалық және жасӛспірім кезеңде ҥдемелі, ҥздіксіз және 
әртҥрлі сипатта дамиды. 
4. Балалардың ҥйлесімді дамып жетілуі тілі мен сӛйлеуі арқылы жҥзеге 
асатынын ерекше ескере отырып, жаттығу сабақтарында баланың тҥсінігіне 
жеңіл келетін ана тіліндегі атаулардың, ҧғымдардың дҧрыс қалыптасуына 
айрықша кӛңіл бӛлінуі қажет. 
5. Спорттық ойындармен шҧғылданатын мектепе оқушылары ҥшін 
эксперименттік деректер бойынша тәуліктік қозғалыс белсенділігінің 
оптимальді деңгейі анықталды. 

жүктеу/скачать 2,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: