«Наука и образование в современных реалиях»

171 
Тӛменгі разрядтағы балуандар жоғары разрядты балуандардан 
айырмашылығы, олар белдесуде тәсілді аз қолданады: 5,82 қарсы 8,89. Бҧл 
кӛрсеткіш белдесуде жеке тәсілдерді қолдану жиілігінен шығады. 
Сондықтан да, жоғары және тӛменгі разрядты балуандармен белдесуде жеке 
тәсілдерді қолдану женіндегі сҧрақ кӛпшілікті қызықтырады. Жоғары 
разрядты балуандар белдесуде орташа тепе-теңдігінен шығарылып, 
лақтыруды орындау талабын 0,32 ға орындайды. Тӛменгі разрядты 
балуандарда бҧл кӛрсеткіш 0,21 қҧрайды. Білікті балуандар белдесуде ҧстап 
лақтыру талабын 1,94 орындайды; тӛменгі разрядты балуандар - 0,58 ге 
орындайды. 
Қапсыра ҧстап лақтыру жоғары разрядты балуандарда 0,41, тӛменгі 
разрядты балуандарда 0,07. Бастан асырып лақтыру жоғары разрядты 
палуандарға - 1,08 рет, тӛменгі разрядты балуандарда - 0,97. Арқадан 
асырып лақтыру тәсілін жоғары разрядты палуандар - 1,47 рет, тӛменгі 
разрядты балуандар - 0,18 рет. 
Екі білікті балуандардың тәсілді орындау жиілігін білу жӛніндегі 
сҧрақ қарастырылады . 5 кестеде кӛрсетілген мәліметтердің қолдану жиілігі 
бойынша тәсілдерді бӛлу тәртібі жоніндегі жалпы кӛрсеткіші берілген. Бҧл 
мәліметтерден тәсілдерді бӛлу тәртібінің дҧрыстығын нақтылауға 
болмайды. 
Әдіс-айла әрекетін орындау тиімділігінің кӛрсеткіші тәсілдерді 
орындаудың табысты талабының санына пайыздык қатынасымен 
анықталады .
 
Қарсыласпаған серікке әдіс-айла тәсілдерін орындау кезінде оларды 
қолдану тиімділігі 100% ға жетеді, ӛйткені әрбір талпыну табысты 
орындалуы мҥмкін. Белдесуде балуанның алдында екі негізгі міндет тҥрады: 
Тәсілдерді табысты орындау; қарсыласқа тәсілді табысты орындауға 
мҥмкіндік бермеу. 
Екінші міндеттің пайда болуы белдесуде тәсілдерді орындау 
тиімділігінің тӛмендеуімен тҥсіндіріледі. Бҧл кӛрсеткіш қарсыластың 
қарсыласу дәрежесіне байланысты. Жоғары және тӛменгі разрядты 
балуандар тәсілдерді орындау тиімділігінің кӛрсеткішін талдау кезінде, 
білікті балуандар белдесуде тәсілдерді 25,4% тиімділікпен қабылдады, 
тӛменгі разрядты балуандарда бҧл кӛрсеткіш 41,6%о ға теңелгені 
анықталды. Егер, басқа балуандардың қорғаныс әрекеті техникасын 
орындау тиімділігіне қарасақ, онда аталған кӛрсеткіш жоғары разрядты 
балуандарда жоғары, яғни жоғары разрядты балуандар жақсы қорғана біледі 
деген қорытынды жасауға болады. Білікті палуандар қапсыра ҧстап 
лақтыруды (56%), шалқайып лақтыруды (57%), жығылмай қалуды (42%) 
жоғары тиімділікпен орындайды. Сол уақытта осы тәсілдерден қорғану 
әрекетін тиімді орындау тӛмен болды (44%, 43%, 58%). 
Тӛменгі разрядты балуандар тепе-теңдіктен шығып лақтыру (56%), 
шалқайып лақтыру (57% ), жығылмай қалуды (55%) ҥлкен тиімділікпен 
орындайды. Сол уақытта бҧл тәсілдерден қорғану әрекетін тиімді пайдалану 
тӛмен болды.(44%, 43%, 
45%). 
Белдесуде сирек қолданылатын тәсілдердің 

172 
бір бӛлігі тиімді болғанын атап кету керек. Тӛменгі разрядты балуандарда 
жоғары тиімділікте жығылмай қалуды ӛткізу жиілігі жоғары. Бҧндай сурет 
қапсыра ҧстап лақтыруды орындау кезінде білікті балуандарда байқалды. 
Нәтижелер кӛрсеткіші тәсілдерді орындаудың сапасына әсер етеді. 
Белдесу кезінде әрбір балуан кӛп балл жинауға тырысады, ӛйткені балы 
кӛптер жеңіске жетеді. Әрбір балуан жекпе-жек жасап, қарсыласып жеңуге 
тырысады. Жарыс ережесімен сәйкес әрбір лақтыру I балл, 2 балл, 3 балға 
бағаланады және таза жеңісті тіркейді. Тәсілді орындау сапасы жоғары 
болған сайын, бағалау жоғары болады. Зерттеуде жоғары және тӛменгі 
разрядты балуандардың тәсілдерді орындау нәтижесі карастырылды. 
Жоғары разрядты балуандар белдесуде тӛменгі разрядты балуандарға 
қарағанда балды аз жинады. ( 6,84 және 7,932 сәйкес), айырмашылығы 5%. 
Тепе -теңдіктен шығарып лақтыру тәсілін орындауда жоғары разрядты 
балуан 0,42 балл жинаса, тӛменгі разрядты балуан - 0,22 балл жинады, 
айырмашылығы 5%. Қапсыра ҧстап лақтыруды орындауда жоғары разрядты 
балуандар 1,13 балл, ал тӛменгі разрядты балуандар 0,44 балл жинайды, 
айырмашылығы 5%. Артқа шығып лақтыруды орындауда жоғары разрядты 
балуандар I балл, тӛменгі разрядты балуандар 0,56 балл жинайды, 
айырмашылыгы 5%. Алдынан лақтыруды орындауда жоғары разрядты 
балуандар 0,49 балл, ал тӛменгі разрядты балуандар 0,34 балл 
жинайды. Іліп лақтыруды орындауда жоғары дәрежелі балуандар 0,41 балл, 
тӛменгі разрядты балуандар 0,30 балл жинайды. 
Қапсыра ҧстап лақтыруды орындауда жоғары разрядты балуандар 
0,31 балл, тӛменгі разрядты балуандар 0,05 балл жинайды. Бастан асырып 
лақтыруды орындауда жоғары разрядты балуандар 0,52 балл, тӛменгі 
разрядты балуандар 0,67 балл жинайды. Арқадан лақтыруды орындауда 
жоғары дәрежелі балуандар 0,69 балл, тӛменгі дәрежелі балуандар 0,16 
балл жинайды. Шалқайып лақтыруды орындауда жоғары разрядты 
балуандар 0,16 балл, тӛменгі разрядты балуандар 0,03 балл жинады.
Палуандардың арсеналына кіретін тәсілдер, белдесуде әртҥрлі нәтижемен 
орындалды. Жоғары разрядты балуандар белдесуде жығылмай қалуды 
ҥлкен нәтижемен орындады. Әрі қарай тәртіппен ҧстап, арқадан, бастан 
асырып, іліп алып, шалып, қапсыра ҧстап т.б. лақтырулар ӛтеді. Тӛменгі 
разрядты балуандар белдесуде қолға ауырлық тҥсіру тәсілдерін ҥлкен 
нәтижемен орындады. Әрі қарай жығылмай қалу, бастан асыра, іліп иіліп 
лақтырулар және т.б. ӛтеді. 
Тәсілдерді орындау талабының орташа бағасы жоғары разрядты 
балуандарда 0,69 балға, ал тӛменгі разрядты балуандарда 0,97 балға тең. 
Тепе - теңдіктен шығарып лақтыруды ӛткізу талабы жоғары дәрежелі 
балуанға 0,80 балл, тӛменгі разрядты палуанға - 0,78 балл әкелді. Ҧстап 
лақтыруды ӛткізу талабы жоғары разрядты балуанға 0,56 балл, тӛменгі 
разрядты балуанға - 0,67 балл әкелді. Артқа лақтыруды ӛткізу талабы 
жоғары разрядты балуанға 0,28 балл, тӛменгі разрядты балуанға - 0,92 балл 
әкелді. Ӛткізу талабы ЖРП 0,37 балл, ТРП -0,84 балл әкелді. Аяқтан қағып 
қҧлатуды орындау талабы ЖРП - 0,26 балл, ТРП - 0,60 балл әкелді. Іліп 

173 
лақтыруды орындау талабы ЖРП - 0,71балл, ТРП - 0,87 балл әкелді. 
Қапсыра ҧстап лақтыруды орындау талабы ЖРП - 0,69 балл, ТРП - 0,26 балл 
әкелді. Қолға ауырлық тҥсіру тәсілдерін ӛткізу талабы ЖРП - 1,79 балл, ТРП 
- 2,88 балл әкелді. ЖРП - да аяққа ауырлық тҥсіру тәсілдерін ӛткізудің 
табысты талабы болмады. ТРП-ға 1,39 балл әкелді. 
Жоғары және тӛменгі разрядты балуандар белдесуде қҧрылым 
тобының барлық тәсілдерін орындайды. Жоғары разрядты балуандар, 
тӛменгі тәсілдерді орындау талабын белдесуде кӛп орындайды. (8,89 кӛне 
5,83). Мықынынан ҧстап лақтыру, қапсыра ҧстап лақтыру, арқадан 
лақтыруды жиілігінің кӛрсеткіші ЖРП ТРП- ға қарағанда жоғары, ЖРП 
және ГРП алдынан лақтыру, іліп лақтыру, бастан асырып лақтыруды 
қолданудың 
кӛптілігі 
кӛрсеткішінің 
арасындағы 
статистикалык 
дҧрыстығының айырмашылығы жоқ. ТРП бастан асырып лақтыру, қолға 
ауырлық тҥсіріп лақтыру, қағып қҧлату тәсілдерін жиі қолданады. 
Тәсілдерді тиімді қолдану ГРП, ЖРП қарағанда жоғары (41,8% және 25,4% 
). Бҧл ТРП - дың қорғаныс әрекетін тӛменгі сапада орындалуымен 
тҥсіндіріледі. Қорғаныс әрекетін тиімді орындау оларда 58,4% , ал ЖРП - да 
бҧл кӛрсеткіш 74,6% тең. 
ЖП және ТП арасында белдесуде жинаған балдар саны бойынша 
айырмашылығы жоқ. Арттан лақтыру, жығылмай қалу, қолға ауырлық салу 
тәсілдерін орындау кезінде ТРП белдесуде ЖРП қарағанда жоғары балл 
жинады. Осылай ТРП ҥлкен нәтижемен бір тәсілдерді қабылдаса, ЖРП 
басқаны қабылдайды. Белдесуде оларды орындау нәтижесі бойынша 
тәсілдерді болу тәртібі ЖРП мен ТРП арасында айырмашылық бар. 
Конкордация коэффициентінің кӛлемі ЖРП да ТРП ға қарағанда аз. (0,21 
және 0,46). Тәсілдерді орындау талабы ТРП - да ЖРП ға қарағанда жоғары 
бағаланады ( 0,97және 0,69 балл). Бҧл қорғаныс әрекетін орындау санасында 
ГРП ЖРП ға жол бергені туралы мәліметтерді мақҧлдайды. Арттан лақтыру, 
алдынан, іліп және ауырлық тәсілдерін орындауда ТРП ЖРП ға қарағанда 
ҥлкен бағамен шықты. Қапсыра қҧшақтап лақтыруды ЖРП, ТРП ға 
қарағанда ҥлкен бағамен орындайды. Қалған тәсілдерді тарату тәртібі ЖР 
және TP балуандарда бірдей емес, жеке тәсілдерді орындауда техника-
тактикалық дайындығы кӛрсеткішін ӛзгертумен спорттық шеберлікті 
ӛсіруге болады. Барлық қҧрылым топтарының жаттығу нәтижесінде 
балуандар, ӛзінің жеке мҥмкіншіліктеріне сәйкес келетін тәсілдерді ӛзінің 
арсеналына жинайды. 
Спорттың кҥрес мамандары спорттық шеберлікке жету ҥшін кҥш 
дайындығы болып табылатынын бір ауыздан қолдайды. Спорттық іс-әрекет 
қорытындысы мен кҥш дайындығы деңгейінің байланысы жеткілікті тҥрде 
зерттелген. Кейбір жалпы дене дайындығы бойынша жоғарғы 
кӛрсеткіштерге жету кҥрестегі жетістікті анықтайды. Басқалары тәсілдерді 
орындау кезінде жеке бҧлшык ет топтары кҥшінің пайда болу ерекшеліктері 
жӛнінде айтады. Бҧл сҧрақты Волков В.П. [26] шешті, жарыс жеңімпаздары 
жаңадан келгендерден жалпы кҥш дайындығынан асып кетеді. 

174 
Білікті балуандардың жалпы кҥш дайындығында жарыс жеңімпаздары 
және жарыс аутсайдерлері арасында айырмашылық байқалмайды, тек жарыс 
жсңімпаздарының жеке бҧлшық ет тобы кҥштері жоғары болып табылады. 
Кҥресте тәсілдерді орындау кҥшті қолданумен ғана емес, аз уақытта 
қимылды орындау қабілеттілігін талап етеді. Бҧл қасиет жылдамдық деп 
аталады. «Аз уақытта қимылды тез орындау адам қабілеттілігі» екенін 
Зациорский анықтады. [27] 
А.Н. Ленц палуанның әдістік шеберлігінде жылдамдық ҥлкен орын 
атқарады дейді. Сондықтан әдісті жетілдіруде балуан әдістік қимылдарды 
барынша тез орындай білуі керек. Жылдамдыққа тәрбиелеу мәселелерінің 
маңыздығын ескере отырып, кӛптеген зерттеулер ӛзінің жҧмыстарын осы 
мәселені шешуге арнады [28, 29, 30, 31]. 
Авторлар жылдамдықтың шығуының негізгі ҥш тҥрін бӛліп алып 
қарастырады: 
А) Қозғалыс реакциясындағы жасырын уақыт; 
Ә) Жалғыз қозғалыстағы жылдамдық; 
Б) Қозғалыс жиілігі. 
А. Е. Воловик спорттық кҥресте жоғарыда айтылған жылдамдықтың 
тҥрлерінің ӛз орындары бар деп есептейді. Автор дзю-до кҥресіндегі 
жылдамдықты қарастырады, біріншіден әдістік қимылды орындау 
жылдамдығы ретінде, екіншіден реакция жылдамдығы, яғни балуанның 
қарсыластың әрекетіне қарсы қимыл жылдамдығы. 
Жылдамдыққа тәрбиелеу басқа да дене қасиеті мен әдісті жетілдіруге 
тәрбиелеумен тығыз байланысты [32]. Сонымен бірге балуан тҥрлі 
жылдамдық 
жаттығуларымен 
қарапайым 
реакция 
жылдамдығын 
жақсартады. Реакция жылдамдығына жаттығу қимыл жылдамдығына әсер 
етпейді. Клевенко В.М. білікті спортшымен қарапайым және кҥрделі 
аксомоторлы реакцияның ӛзара қатыстылығы әлсіз екенін кӛрсетті. 
Спорттық кҥресте жылдамдык және кҥш қасиеттері ӛзара байланысты, 
ӛйткені тәсілді орындауда екеуі де қажет. Сондықтан да спорттык кҥресте 
жылдамдық — кҥш дайындығы жӛнінде кӛп айтылады. Қарсыластың 
қарсылығын жеңуде кҥш қажет болса, ал қарсылас қорғаныс қимылын іске 
асырмау ҥшін жылдамдық қажет. Қорғаныс қимылдарды орындау кезінде 
қарсыластың шабуылын тоқтату ҥшін тез арада кҥшті қолдану керек. Кҥш 
пен жылдамдықтың ҥйлесуі балуан дайындығының негізгісі болып 
табылады. Балуандардың арнайы жылдамдығы - кҥш дайындығын жақсарту 
тәсілдерін орындау сапасына ықпал етеді. Балуандардың әдістік 
дайындығын жақсартуға ықпал ететін жылдамдық-кҥш сипаттағы 
жаттығулар 
жиынтығын 
жасайды. 
Спортшының 
жылдамдық-кҥш 
дайындығын сипаттайтын жарқын кӛрсеткіші жарылғыш кҥшін дамыту 
деңгейі болып табылады. Рудницский О.П. полихронодинамометрияны 
пайдаланып, палуандардың бҧлшық етінің негізгі тобының жарылғыш кҥш 
топографиясын зерттеді. Ол жарылғыш кҥшті дамыту деңгейі шексіз кҥшті 
дамыту деңгейіне байланысты еместігі жайлы баяндайды. Автор 
жылдамдық-кҥш қасиетін тәрбиелеуде арнайы жҧмыстың қажеттілігін 

175 
кӛрсетті. Балуанның жылдамдық-кҥш қасиетін дамытуға арналған 
жаттығулар ойлап тапты. 
Егиазарян А.Д. балуандардың арнайы жылдамдық-кҥш дайындығын 
жетілдіру ҥшін: а) шабуылдаушы қимылды орындау кезіндегі негізгі 
жҥктеменің, бҧлшық еттің жеке топтарының жарылғыш қасиеттілігін 
жетілдіру; б) шабуылдаушы әрекеттегі жеке фазадағы жарылғыш кҥшті 
кӛтеру; И) толықтай алғанда шабуылдаушы қимыл кҥші мен жылдамдығын 
жетілдіру қажет. Мамандар балуанның жылдамдық-кҥш қасиетін дамыту 
ҥшін жаттығулар мен қҧралдардың арнайы жиынтығын ҧсынады. 
«Спортшының кҥш, жылдамдық және басқа да қозғалыс 
қабілеттілігіне қарағанда, икемділік қимыл факторының себебіне жатпайды, 
ал оның ҥзбелеп қозғалысының дәрежесін игеретін тірек-қимыл 
ақпараттарының морфо-функционалды қасиетіне жатады" [33, с.184]. 
Икемділікті дамытудың басқа да тҥрлерінің талаптары бірдей емес. 
Гимнастикада бҧл талаптарды орындауға қойылатын талаптар ӛте жоғары, 
ӛйткені бҧл гимнастикалық элементтерді орындауда икемділік ӛте қажет. 
Спорттық кҥрестегі кӛптеген тәсілдерде икемділікті дамытуды қажет етеді. 
Волков В.П. [34] кҥресте шҥғылданушы спорт шебері мен жаңадан 
келгендердің икемділігін зерттеді. Спорт шебері -жарыс жеңімпаздары және 
аутсайдерлердің буындарын дамыту деңгейінің бір-бірінен айырмашылығы 
кӛп емес. 
Жеңімпаздардың буындарының белсенді кимылдар кӛрсеткіші 
аутсайдерлерге қарағанда 31% ға кӛп. Жаңадан келген балуандар жарыс 
жеңімпаздары буындарының белсенді қимылы амплитуда кӛрсеткіштерінен, 
яғни аутсайдерлерден асып тҥсті. Мҧның бәрі балуандардың икемділігін 
дамыту деңгейіне деген талаптың жоғарылығын кӛрсетеді. 
Спорттық кҥрестегі мамандардың кӛпшілігі балуандардың икемділігін 
дамыту қажет деп есептейді. Тәсілдерді орындау кезінде негізгі жҥктемені 
алатын буындардың белсенді қимылдарына ерекше кӛңіл бӛлінеді. 
Балуандардың спорттық дайындығында тӛзімділікке ерекше кӛңіл 
бӛлінеді. Кҥрестегі тӛзімділіктің арнайы әдебиеттері негізінде практикалық 
тәжірибе жоспары да қарастырылады. Балуан тӛзімділікті белдесуде жеңіске 
жету ҥшін ең маңызды дайындықтың бӛлігі деп қарастырады. Тӛзімділік 
жӛніндегі тәжірибе жҧмысы мәселесіне Н.Л.Кулика ӛзінің еңбегін арнады, 
бҧл еңбегіндегі автор арнайы тӛзімділікті дамытуға ҧсыныс айтады. 
Тӛзімділік белдесудің барлық уақытында дағдының беріктігін сақтау 
факторларының бірі болып табылады.
Барлық палуандар жарысқа белгілі салмақ дәрежесімен шығады. 
Кҥрестің мамандары кӛптеген бақылаушыларының жеке тәжірибесі 
негізінде палуандардың салмақ айырмашылығы белдесудің нәтижесіне 
маңызды әсер ететінін айтады. Жаттығуда балуан салмағының 
маңыздылығын Сагиян Б.З. атап кӛрсетті. Ол балуандарды ҥш топқа бӛлді: 
жеңіл, орташа, ауыр салмақ дәрсжесі. Автор әртҥрлі салмақтағы балуандар 
дайындығының айырмашылығы және жаттығу ҥрдісінде балуандардың 
салмақ есебін алу қажеттілігін кӛрсетті. (70-80 кг) орташа салмақ 

176 
дәрежесіндегі балуандар жан-жақты дамитыны белгілі. Оның негізінде ол 
дене тәрбиесінен мамандардың кәсіби дайындық әдістемесі орташа салмақ 
дәрежесіндегі балуандарды дайындауға есептемелік кӛрсетіп берді. Автор 
әртҥрлі салмақ дәрежесіндегі балуандар ҥшін жаттығу ҥрдісін жекелеп 
ӛткізуді 
ҧсынды. 
Соңғы 
жылдары 
спортшыларды 
дайындауда 
антропоморфологиялық белгілеріне кӛп кӛңіл бӛледі. Т.С Туманян, Э.Г. 
Мартиросованың (137) пікірлерінше, бҧл белгілер кҥштің, жылдамдык, 
тӛзімділік, ептіліктің шығуына, әртҥрлі орта жағдайына бейімделуге, 
еңбекке қабілеттілікті, қайта қалпына келу және спорттық жстістіктердің 
шығуына ықпал етеді.

жүктеу/скачать 2,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: