Негізгі сұрақтар
жүктеу/скачать 1,94 Mb. Pdf көрінісі
|
19-20
| Қысқаша мазмұны:
1. Ақмолла (шын аты Муфтахетдин) - қазақ, башқұрт, татар әдебиеттеріндегі ірі тұлғалардың бірі, ағартушы. Ақын 14 желтоқсанда бұрынғы Уфа губерниясы, Белебай уезі, Тоқсанбай ауылында дүниеге келген. Әкесі қазақ, шешесі башқұрт. Шешесі — Бибігүлсім Сәлімқызы. Әкесі — қазақ, бірақ ерте қайтыс болған. Ақмолла жеті жасынан бастап тәрбиелеген өгей әкесі Камалетдиннің баласы болып кетеді. Өгей әкесі Камалетдиннің қолында тәрбиеленген.Орынбор, Троицк маңындағы татар мектеп- медреселерінде оқыған .Кейін қазақ ауылдарында молда болып, бала оқытқан. Қашқын солдат деген жала жабылып, 1863-1871 жылдары Троицкіде түрмеде отырады, тұтқындар қатарында жұмыс істейді. Көп өлеңдерін қазақ халқына арнағанын айтып: «Қазаққа өлең жаздым ашық қылып...» дейді. Ақынның «Жоқтау» (1892), «Ақмолла» (1904), «Ақмолла өлеңдері» (1935) атты кітаптары шықты. Өлеңдерінің көпшілігі замана ағымы жайында, қазақтың тұрмысы, хал- жайы, оқу-өнер, ел арасындағы рулық-ақсақалдық,бектік-феодалдық қоғам туралы.Ол халықты «оянуға», ілгері ұмтылуға үндейді. Табиғат, жыл мезгілдері көріністерін береді.Солардан философиялық қорытындылар жасайды.Шығармаларының дені қазақтың он бір буынды өлең үлгісімен жазылған. Ақмолла бауырлас башқұрт, қазақ, татар халықтарына тең ортақ, үш елдің де әдебиет тарихынан тиісті орнын алған ақын. Туысқан үш ұлттың да тіл мәйегін тел еміп, терең біліп, үш тілде де жыр жазған. Алайда татар әдебиетінің классигі Ғабдолла Тоқай оны өлеңдерін татарша да, башқұрша да жазғанымен, табиғаты қазақы, қазақтың төл ақыны деген. Осы айтқанның жаны да бар. Ақмолла қазақ үшін жаны қатты ауырып, қалың ұйқыдағы қайран елін өнер-білімге үндеген алғашқы ағартушылардың бірі.Көшпелі қазақпыз ғой күрке астында, Өнер жоқ, ұйқтаған тек көрпе астында. Бейқам боп жата берсең қор боларсың, Жау жоқ деп ойламаңыз бөрік астында, – деп қынжыла отырып, кейуана қазақты бей- жайлықтан арылап, бейқам ұйқыдан оянып, жан-жағына зер салуға, өрге өрлеген өзге елдерден өнеге алып, білім дариясына қолын малып, көзін шайып, көкірегін ашуға шақырады. Жігіттер, хабардар бол заманадан, Сиырдан артық емес, надан адам. Неге біз қор боламыз басқа жұрттан, Біз-дағы туып-өстік ата-анадан, – деп жастардың намысын жанып, әркім өз керегін өзі іздеп, алмағайып заманның ағымынан қалмауға үндеп, жыламаған балаға ешкімнің емшек бермейтінін ескертеді. Әлбетте, Ақмолланың ағайындас үш халықтың тілін тең біліп, терең меңгеруі тегін де емес. Башқұрстанның бұрынғы Белебай оязына қарасты Тоқсанбай ауылында дүниеге келген оның әкесі Мұхамедияр қазақ та, анасы башқұрт қызы, ал өзінің шын аты Мұфтахетдин. Орынбор мен Троицк маңындағы татар медресе-мектептерінде оқып, татарша білім алған. Оқуын бітіргеннен кейін Қарабалық қыпшақтарының арасында, қазақ ауылдарында бала оқытып, ұстаздық құрған. Ақынжанды өнерпаз ұстазды ұдайы кіршіксіз таза жүретін қылаптығы үшін жұрт Ақмолла атап, сол оның әдеби лақап атына айналып кеткен секілді. Ақмолла ұстаздық еткен тұста қазақ ауылдарында рулық қарым-қатынастың қаймағы бұзылмай, рубасылар не айтса сол болып, билік үшін талас-тартыс үдеп, болыс сайлауы деген сорға айналып тұрған-ды. Өмір құбылыстраына ақын көзімен, оқыған азамат тұрғысынан қарайтын ұстаз ондай қисық-қыңыр қылықтарды сынап, жыр тезіне салмай тұра алмады. Ол жазғандары және жұртқа тез жайылып кетті. «Қазаққа өлең жаздым ашық қылып» деп ашығын айтқан ақын атқамінерлерге қайдан ұнасын. Ақыры, оны болыс-билер қазақ арасында бой тасалап жүрген қашқын солдат деп жала жауып, абақтыға қаматты. Сыншыл да сыршыл ақын өмірінің сегіз жылын Троицк түрмесінде өткізіп, қара жұмысқа жегілген тұтқындардың ауыр тағдырын бастан кешірді. Сонда да ол қолынан қаламын тастамай, кейінгіге үлгі болар талай дүниелер жазды. 2. Жалпы, Ақмолла Мұхамедиярұлы қазақ қаламгерлерінің арасынан жырлары жеке жинақ боп алғаш жарияланған ақын деуге болады. Оның алғашқы кітаптары «Мәрсия», «Жоқтау» деген атпен 1892 жылы жарық көрді. Одан «Ақмолла» атты бір кітабы 1904 жылы басылып, 1907 жылы «Мәшһүр шағир Ақмолланың өлеңдері» деген жинағңы шықты. Орыс тілін де жақсы біліп, орыс әдебиетінен еркін сусындағаны оның өлеңдерінен айқын көрініп тұрады. Ол өз өлеңдерінде табиғат көріністерін, жыл мезгілдерін, халық тұрмысын айшықты суреттей отырып, олардан пәлсапалық ой түйеді. Ақын жырлары сонысымен құнды һәм ғұмырлы болса керек. Жақсыны көре алмайды надан адам, Рәсім бұл қалған талай заманадан. «Әр Мұсаға – бір перғауын» деген тәпсіл Қалыпты бұйрық болып ғұламадан. Өзін “жәдитшілдік” ағымның бастаушысы Ш.Маржанидің шәкіртімін деп есептеп, оның ағартушылық жолын дәріптейді. Ақынның көзі тірісінде 1892 жылы “Дамулла Шиһыбеддин хазіреттің мәрсиясы” (қазақша “мәрсия” — жоқтау) деген жалғыз кітабы жарық көрген. Бұл кітап Ақмолла есімін қазақ , татар , башқұрт арасына кеңінен таратты. Ақынның бірсыпыра өлеңдері 1904 жылы “Ақмолла” деген атпен, біршама толық жинағы 1907 жылы “Мәшһүр шиғыр Ақмолланың өлеңдері” деген атпен жарық көрді. Ақын өз өлеңдерінде жаңа ағымның басшысы Маржаниді мадақтады, жаңашылдықты, өнер-білімді, қоғамдық пәндер мен орыс тілін медресе жүйесіне енгізу туралы мәселелерді жырлады. Ақмолла өлеңдерінде араб, парсы, кітаби сөздер жиі кездессе де, ойы орамды, тілі бейнелі, көркем кестелі келеді. жүктеу/скачать 1,94 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|