Нормативтiк сiлтемелер 6 Анықтамалар
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
Мустафина Арайлым
| Әдеби шолу
Мүйiздi iрi қара мал шарyашылығы - дүние жүзiнде ең кең тараған мал шарyашылығының саласы. Сүт, ет, былғарылық терi өңдiрудiң негiзгi көзi. Сүт тағамдарының 90% сиыр сүтiнен, тұтынатын еттiң 40-44% сиыр етiнен өңдiрiледi. Қазақстаңда мүйiздi iрi қара мал өсiрумен ежелден айналысқан. Қазiргi yақытта да елiмiзде жетiк дамыған мал шарyашылығының саласы.Мүйiздi iрi қара мал шарyашылығы сүттi және еттi бағыттарға бөлiнедi. Сүттi бағыты сyармалы дала мен тау бөктерлерiнде, iрi қалалар мен өндiрiс орталықтарының төңiрегiнде шоғырланған. Негiзгi өнiм түрлерiне байланысты iрi қара тұқымдарын сүттi, сүттi-еттi және еттi бағытқа бөледi [8]. Сүттi бағыттағы төлдердiң экстерьерi және конституция бойынша бағалаy жануарлардың биологиясын, олардың даму ерекшелiктерiн және сыртқы ортаның сыртқы белгiлерiнiң дамуы мен қалыптасуына әсер ететiн факторларын терең түсiнудi талап етедi [9]. Зерттеушiлер мал өсiрyшiлер сүттi бағыттағы сиырлардың экстерьерiмен өнiмдiлiгiнiң байланысы тyралы бiлiмге ұмтылды. Жоғары өнiмдi голштиндi сиырлар шоқтығының биiктiгi, денесiнiң ұзындығы, кеуденiң енi мен тереңдiгi, және т.б. сияқты экстерьердiң белгiлерi басқа тұқымдармен салыстарғанда жоғары екенi анық ерекшеленедi. Экстерьердiң және сүт өнiмдiлiгiнiң байланысы тyралы көптеген басқа жұмыстар ұсынылған, олардың нәтижелерi көп жағдайда бiрдей. Демек, экстерьердi және конституцияны бағалаy әрқашан негiзгi болды сүттi бағыттағы малды зерттеуде [10]. Малдарды экстерьерi бойынша анықтаy малдарды өнеркәсiптiк пайдаланyдың жоспарланған көрсеткiштерi және өндiрiстiң тиiмдiлiгi жоғары өнiмдi табындар жасаy кезiнде селекциялық-асылдандыру жұмысында маңызды орын алады. Сүттi бағыттағы малдың асыл тұқымдық құндылығын анықтау үнемi жетiлдiрiлудi. Бiрiншi кезекте сыртқы түрi мен ұрпағының өнiмдiлiгi бойынша iрiктеу жүзеге асырылады. Генетиканың дамуына қарай ғалымдар интерьерлiк көрсеткiштерге, әрi қарай клеткалық деңгейде генотипке көбiрек көңiл бөлдi [11]. Сүттi бағыттағы тұқымдардың экстерьерiн дұрыс бағалау жеке малдардың да, жалпы табынның да өнiмдiк және селекциялық әлеуетiн анықтауға мүмкiндiк бередi. Экстерьер сүт өнiмдiлiгiмен тығыз байланысты болғандықтан, жануарларды экстерьерьерi бойынша алып, селекционер оларды өнiмдiлiгi бойынша да жанама түрде iрiктеп алады [12]. Жыныстық жетiлу кезеңiнде төлдердiң дене бiтiмi қалыптасатыны белгiлi. Азықтандыру деңгейi мен азықтың , сондай-ақ өсу және даму қарқындылығымен қатар, экстерьердiң жеке дене тұлғасының қалыптасуына төлдердi ұстау тәсiлдерi әсер етедi. Экстерьердi бағалау нәтижелерi үй-жайда және жеке үй-жайларда өсiрiлетiн төлдердiң денесiнiң негiзгi өлшемдерi бойынша өзара ерекшеленетiнiн көрсеттi [13]. Б.О.Алимжанова және т.б зерттеулерi бойынша [14]. Әдiстеме Қазақстан Республикасында өсiрiлетiн құрама өнiмдiлiк бағытындағы сиырлардың сыртқы түрiн сипаттауға және бағалауға арналған.Сызықтық сипаттама ықтимал биологиялық шектi мәндер шеңберiнде сипаттаманы жасау сәтiндегi белгiнiң нақты айқындылығын бейнелейдi. Осы Ережелерге сәйкес экстерьердi бағалау 21 белгi бойынша жүргiзiлдi.Бұл әдiстемеде барлық белгiлер мынадай ретпен төрт сипаттамаға бөлiнедi: сүйек-бұлшықет-аяқтар-желiн. Экстерьердiң жалпы бағасы баллмен анықталды. Әр белгi 9 балдық шкала бойынша, 1- 9 дейiн жеке бағаланды. Балл саны әрбiр қорытынды мiнездемеге 68-ден 99-ға дейiнгi шектерде болады.Жекелеген сипаттамалар көрсетiлген үлестерге сәйкес есептеледi: сүйектер – 35%; бұлшық ет – 25%; аяқ – 10%; желiн – 30%. Жануарлардың сызықтық қасиеттерiн бағалау бағалаудың басқа элементтерiне тәуелсiз болып табылады. Экстерьердi бағалаудың желiлiк әдiсi жеке жануарлар мен жалпы табындар туралы объективтi түсiнiк алуға мүмкiндiк бередi, зоотехник-селекционерлерге сиыр экстерьерiнiң жекелеген кемшiлiктерiн жою және жануарлардың дене бiтiмiнiң түрiне әсер ету мақсатында түзетушi iрiктеу жүргiзуге мүмкiндiк бередi. Сүттi мал селекциясы кезiнде дененiң түр-түрiн бағалау нәтижелерiн дұрыс қолдану сиырлардың өнiмдiлiгiн арттыруға, төлдердiң өсуiне және олардың өмiр сүру ұзақтығын арттыруға ықпал етедi. Экстерьер бойынша бағалау жануардан жалпы әсер (тұрпаттылық, сүт пiшiндерiнiң айқын көрiнуi, ақаулар мен кемшiлiктердiң болуы), сондай-ақ дене бөлiгi анатомиялық жағынан өзара байланысқан жануар денесiнiң жекелеген бөлiктерiн нақты өлшеудi қамтуы мүмкiн. Осылайша, экстерьердi сызықтық бағалау нәтижелерi сүттi бағыттағы төлдермен сүттi-еттi бағыттағы төлдердiң айырмашылығын бақылауға мүмкiндiк бередi. Ж.С.Хасенов зерттеулерi бойынша [15]. Сүттi бағытағы тұқымдар бойынша бонитировка нұсқаулығында малдардың шаруашылықта пайдалы көрсеткiштерiн және экстерьерiн бөлiп бағалау қарастырылады. Осы нұсқаулық негiзiнде малдардың экстерьерiн үш көрсеткiш бойынша және максималды 10 тағайындау арқылы бағалайды. Малдарды дене құрылымы бойынша бағалаудың барлық қағидаты экстерьер көрсеткiштерi мен оның белгiлi бiр функцияларды орындауы арасындағы байланысты анықтайды. Iрi қара типi сандық бағалаумен көрсетiлiп, малдардың модель типiмен сипатталады. Модель өз кезегiнде сұрыптау мен таңдау жүргiзгенде, керектi дене құрылымының типiн болжайды. Сүттi iрi қараның дене құрылымын зерттеген кезде, оның экстерьерлiк көрсеткiштерi кешендi класс құрылымына кiредi. «Жалпы түр-тұлғасы» кешендi класс құрамына мынандай жекелеген белгiлерi: дене тұрпаты,дене мықтылығы, малдың бойы, кеуде тереңдiгi, бөксе еңкiштiгi, бөксе жалпақтығы кiредi. Сүттi iрi қараның дене құрылымын зерттеген кезде, оның экстерьерлiк көрсеткiштерi кешендi класс құрылымына кiредi. «Жалпы түр-тұлғасы» кешендi класс құрамына мынандай жекелеген белгiлерi: дене тұрпаты, дене мықтылығы, малдың бойы, кеуде тереңдiгi, бөксе еңкiштiгi, бөксе көрсеткiштер малдардың шаруашылықтағы пайдалану ұзақтылығымен байланысты. Сондықтан отандық селекционерлердiң бүгiнгi күннiң негiзгi мiндеттерiнiң бiрi, сүттi iрi қара тұқымдарының шаруашылықта қолдану мерзiмiн ұзартумен қатар, олардың өңiмдiлiк деңгейiн көтеру болып отыр. Осы орайда, сүттi iрi қара тұқымдарының экстерьерлiк көрсеткiштерiн кеңiнен зерттеу қажет. С.А.Кашин және А.В.Колесников зерттеулерi бойынша [16].Бұл технология кезiнде төлдер сирек ауырды, алғашқы 2 айлық жасында тiрi салмағының өсуi 750-850г құрады. Осылайша, төмен температура жағдайында төлдерде 4 күндiк жастан 60 күнге дейiн өсiрiлетiн жүрек-қан тамырлары, тыныс алу, термореттегiштiгi, ас қорыту, гемопоэздiк және иммундық жүйесi жоғары болды . Мұның бәрi орташа тәулiктiк тiрi салмағының өсуiне жақсы әсер етедi. Тәжiрибелi топтағы төлдерiнде дәстүрлi технология бойынша өсiрiлетiн төлдiң өсу көрсеткiштерiмен салыстырғанда барлық жастағы дене салмағының өсiмi төлдерде 60 күнге дейiн – 20,4% , ал төлдерде 60-180 күнге дейiн-10,8% артық. Айта кететiн жайт, осы жүйеде төлдердi өсiрудiң бiрнеше маңызды артықшылықтары бар: - эпизоотиялық тiзбектiң үзiлуiн қамтамасыз етедi, барлық кезеңдерiнде технологиялық әдiстермен жүзеге асырылатын сүт кезеңiндегi төлдердi өсiрудiң ; - белсендi көбеюге және үйшiктерде патогендi микрофлораның жиналуына керi әсерiн тигiзедi; - жұқтырылған жануарлардың салыстырмалы жеңiл ауыруына ықпал етедi (2-3 күн) асқазан-iшек (колибактериоз) және респираторлық ауруларымен. Алайда, орташа-төмен реттелетiн температураларда төлдердi өсiрудiң "суық" әдiсi технологиясын ерекше атап өткен жөн, iрi шаруашылықтарға ұсынуға болды. Осылайша, табысты өсiру және жаңа туған төлдердiң ауруларымен күрес тек барлық ықтимал аурудың дамуына, қолайсыз фермада, шаруашылықта өткiзуге қатысатын этиологиялық және бейiмдiлiк факторларын ұйымдастыру, технологиялық, санитарлық-гигиеналық, эпизоотияға қарсы (жалпы және ерекше) және емдiк iс-шараларды алдын алуға байланысты. Санация (тазалау) және дезинфекция өндiрiстiк үй-жайлар барлық технологиялық процестiң және төлдердi өсiрудiң ажырамас бөлiгi болып табылды. Қамтамасыз ету үшiн төлдердiң денсаулығы мен олардың кейiнгi өнiмдiлiгi үшiн уыздың сапасы ерекше маңызға ие. Н. В. Беляева және К. Ю. Хатанов зерттеулерi бойынша [17].Төлдердi "суық" өсiру әдiсi мүлдем мiнсiз емес. Оған ақылға қонымды дайындық, технологияны игеру, қажеттi есеп айырысуды, содан кейiн шаруашылықтқ енгiзудi талап етедi. Алайда "суық" әдiстiң негiзгi артықшылықтары мынадай: типтiк жылы күрделi үй-жайларды ұстауға және салуға арналған шығындар азаяды жануарлар үшiн иммунитет артады, төлдер аурулары айтарлықтай төмендейдi, жаңа туған төл өлiмi айтарлықтай азаяды, олардың сақталуы артады, төлдердi емдеу шығындары азаяды, микроклимат жақсарады электр энергиясының шығындары азаяды. Бұл шаруашылықта 2006 жылдан бастап төлдердi жылы үй-жайлардан тыс "суық" өсiру қолданылады, сондықтан төлдердi туған уақытының олардың одан әрi өсуi мен дамуына әсерiн зерттеу, уақтылы және өзектi. Төлдi 18 айлық жасқа дейiн өсiру: - туғаннан бастап 60 күндiк жасқа дейiн бұқашықтар және қашарларды жеке үйлерде" суық " әдiспен өсiредi; - 2 айлық жастан бастап "суық" әдiспен өсiру аяқталады, бұқашықтар мен қашарлар 6 ай типтiк корпустарда байламсыз тәсiлмен болады; - 6-дан 18 айлық жасқа дейiн қашарларды 10 бастан топтарға қалыптастырады, ал бұқашықтарды жiбередi Туғаннан бастап 18 айлық жасқа дейiнгi кезеңде төлдi өсiру технологиясына жүргiзiлген талдау, туған уақытына байланысты (жаз-қыс) қашарлардың тiрi салмағының орташа тәулiктiк өсiмi жоғары екенiн көрсеттi. 779 және 836 г, ал қашарлар өсiру соңында бар тiрi салмағы тиiсiнше 488 және 457 кг. Жалпы 2010 ж. шаруашылық бойынша тiрi салмағының орташа тәулiктiк өсiмi-830 г және 18 айдағы орташа тiрi салмағы-465 кг. төлдiң тiрi салмағы бойынша жоғары көрсеткiштер бередi бiрақ 6 айлық жасқа дейiн суықта өсiрiлген қашарлар қажет, және одан әрi осындай жағдайларда ұстау, яғни суық үй-жайларда тәулiктiк өсiмi жоғары болады. Б.О.Филипова және И.Е.Кийко ғалымдарының зерттеулерi бойынша [18]. Бақылау нәтижелерi көрсеткендей, асқазан-iшек бұзылулары әрбiр шаруашылықта байқалған зерттеу жүргiзiлген. Бұл аурудың ең жоғары деңгейi төлдер жылы бөлмеде болған шаруашылықта-25% байқалған. Жылытылмайтын шаруашылықта төлдердi ұстау асқазан-iшек жолдарынан басқа, сондай - ақ респираторлық аурулар да тiркелген-ауырған жануарлардың 10%. Асқазан-iшек ауруларының салыстырмалы төмен деңгейi (11,1%) жеке үйшiктерде ұсталған төлдерде байқалған. Талдау үшiн қан (ас қорытудың бұзылуы, жөтел) белгiлерi жоқ жануарлардан ғана алынды. Барлық зерттелетiн көрсеткiштер физиологиялық норма шегiнде болды. Алайда, глобулиндер құрамы жоғары болды жылы үй-жайларда орналасқан төлдерде, (3,92-3,38%) есебiнен суық жағдайларда ұсталған төлдерден). Шамасы, бұл үлкен шиеленiстi көрсетедi иммундық жүйесi жылы үй-жайларда ұсталған төлдердiң. Бұл ретте саны барлық зерттелетiн жануарларда лейкоциттер iс жүзiнде бiрдей болды, бұл бақылау кезеңiнде жұқпалы және басқа да аурулардың болмауымен дәлелдендi. Альбумин фракциясы құрамының артуы жануарлардың өнiмдiлiгiне тiкелей байланысты. Үй-жайлардан тыс жеке үйшiктерде ұсталынған төлдердiң деңгейi қандағы альбумин концентрациясы суық үйшiктегi төлдерге қарағанда 1,3% жоғары болды, және жылытылатын үйшiктегi төлдерден 7,56% жоғары. Өсу деңгейi мен бақылау нәтижелерi бойынша деректер ұсынылды, үй-жайда және одан тыс жерлерде жеке үйшiктерде ұсталатын төлдер аурушаңдығы жайлы. Туғаннан кейiн жеке үйшiктерде орналастырылған төлдерде, ферма үй-жайының iшiнде орналасқан ауруларға қарсы тұру айтарлықтай төмен болды. Олардың үй-жайда болуы 7 күннен аспайтын уақытқа созылғанына қарамастан, олардың асқазан-iшек бұзылулары жағдайларының саны 19% артық, туғаннан кейiн бiр тәулiк iшiнде үй-жайларға ауыстырылған төлдерге қарағанда. Төлдер, екiншi күнiнен бастап пластикалық үйшiктерде ұсталған, айлық жасқа қарай тiрi салмағының өсуi бойынша 2 кг жуық дамыған(11,5%) ферманың үй-жайында 7 күнге дейiн болған төлдерден асып түстi. Қорытындылай келе, жеке үйшiктерде төлдердi ұстау кезiнде төлдердiң иммунитеттiң табиғи қасиеттерi неғұрлым толық жоғары болады. Ал суық жайлардау ұстау кезiнде 10% респираторлық аурулар байқалады. Жылы бөлмелерде бұзауларды ұстау кезiнде ең жоғары асқазан-iшек ауруларының деңгейi-25% . Төлдердi жеке үйшiктерге аудару туғаннан кейiн бiр тәулiктен кешiктiрмей жүзеге асыру керек, себебi босандыру бөлмесiнде кiдiруi респираторлық аурулардың пайда болуына және асқазан-iшек ауруларының көбеюiне ықпал етедi. Бұл ретте бұзаулардың өсуi мен дамуы баяулайды, нәтижесiнде тiрi массаның өсуiнiң төмендеуiне әкеледi. В.И.Комлацкий және т.б ғалымдардың зертеулерi бойынша [19]. Зерттеудiң мақсаты голштин тұқымды жас төлдiң тууынан өнiмдiлiгi мен мiнез-құлқын зерттеу болды .3 айға дейiн голштин тұқымының жас төлдерi әртүрлi жағдайда ұсталынды. Төлдердiң қалыпты өсуi мен дамуын қамтамасыз ету үшiн негiзгi факторлардың бiрi ұстаудың ұтымды жүйесi болып табылады. Олардың биологиялық ерекшелiктерi. Туған кезде төлдердiң иммундық жүйесiнiң қызметi маңызды болып табылады. Ал денi сау төлдердi өсiру-ең күрделi мiндеттердiң бiрi. Ең көп өмiрiнiң алғашқы он күнi жауапты кезең деп саналады. Бұл кезеңде бұзау ауруы мен өлiмiнiң басты себебi-асқазан-iшек аурулары болып табылады. Қойылған мақсатқа жету үшiн аналогтар жұптары принципi бойынша 10 бас төлдердiң екi тобы iрiктелдi. бiр аптадан астам. Бiрiншi (бақылау) топқа желдетiлетiн үй-жайдың (төлдiң) жеке станоктарында ұсталатын қашарлар кiрдi), тұтас қабырғамен қоршалған. Екiншi (тәжiрибелi) топтың төлдерi жеке пластикалық үйшiктерде өсiрiлдi. Тәжiрибе нәтижесiнде, тәжiрибелi топ төлдерiнң туу кезiнде салмағы 32,0−46,0 кг және 31,0−47,0 кг аралығында – бақылау тобындағы төлдердiң салмағы болғандығы анықталды. Төлдiң орташа салмағы тәжiрибеге қойылған кезде бақылау тобында 36,7±1,08 кг және тәжiрибелiк топта 37,2±1,04 кг тең болды. 3 айлық жастағы тәжiрибелi топтағы төлдердiң орташа салмағы тең болды 114,0±2,88 кг, бақылаудағы - 105,5±2,18 кг, бұл 8,5 кг аз (8,1%, Р≤0,999). Екi топта да орташа тәулiктiк өсiм өмiр сүрудiң бiрiншi айында құрады. 820 г; екiншi айда-790 г тәжiрибелi-830 г; үшiншi айда бұл көрсеткiш сәйкесiнше 683г және 910 г болды. Бақылаулық өсiрудiң барлық кезеңiнде тәжiрибелiк топтағы төлдердiң орташа тәулiктiк өсiмi 11,6 жоғары болды %, бақылау төлдерiне қарағанда. Айта кету керек, төл, үлкен массамен туған, тәжiрибе соңында ең жоғары белгiленген жоқ аналогтар 3 айдағы өсiм және тiрi салмақ. Шамасы, таза ауа, қандай да бiр зиянды газдардың болмауы өнiмдi тәжiрибе асты төлдердiң сапасы, оларды инфекцияның әлеуеттi тасымалдаушыларынан оқшаулайды. Н.О.Мистюкова және В.Т.Слащилина ғалымдарының зерттеулерi бойынша [20].Төлдердi сүт кезеңiнде қарқынды өсiру кезiнде оларға әсер ететiн бiрнеше стресс-факторлар бар: өлшеу, биркалау, қайта топтау, басқа үйшiктерге аудару. Осының барлығы мiнез-құлықтың өзгеруiне, өсу қарқынының төмендеуiне, аурулардың пайда болуына және мал басы мен өнiмнiң жоғалуына әкеледi. Бiздiң зерттеуде туған сәттен бастап төлдi он күн бойы бақылау екi тобы болды . Төлдер шаруашылықта қабылданған өсiру технологиясы бойынша ұсталынды. Мiнез құлық реакциялары, өсу қарқындылығы, негiзгi клиникалық көрсеткiштерi және тәжiрибелi төлдердiң аурулары ескерiлдi. Өмiрдiң алғашқы екi күнiнде барлық мiнез-құлық реакциялары жануарлардың осы түрi үшiн физиологиялық тәртiп нормасына сәйкес келдi.Төлдердiң қозғалысына 30-34 минутты жұмсады, бұл орташа тәулiктiк уақыттың 8% құрады,жатуға орташа тәулiктiк уақыттың 88% құрады. Уақыт,жем қабылдауға арналған бiрте-бiрте жоғарылады мен екiншi күн тәулiктiк уақыттың 4% құрады. Туғаннан кейiн екiншi тәулiкте барлық тәжiрибелiк төлдердi сусыздандырды және жеке үйшiктерге ауыстырды. Осы әсерден кейiн мiнез-құлық тәжiрибелiк және бақылау тобында айтарлықтай өзгердi. Бақылау тобында 10 тәулiкке қарай дене салмағы орташа есеппен 3,1 кг артты. 10-күнге қарай дене салмағы 1,7 кг артты. Одан әрi бiрдей азықтандыру кезiнде, бiрақ әр түрлi жағдайларда тәжiрибелi және бақылаудағы төлдерде әр түрлi көрсеткiштер анықталды өсу энергиясы. Осылайша, бақылау тобының бұқашықтары тәжiрибелi топтың бұзауларынан жоғары тiрi салмағы болды. Алынған нәтижелерге сәйкес, барлық тәжiрибелi жануарларда туғаннан кейiнгi алғашқы тәулiктегi клиникалық көрсеткiштер нормадан жоғары болды. Дене температурасы 1,38 ºС нормадан жоғары болды, норма 37,5-39,50 с. Жаңа туған төлдердiң пульсi жылдамдатылған, тәжiрибелi топта 20% 12% 68% Аударудан кейiнгi мiнез-құлық Қозғалыс азық тұтыну демалыс 80-120 норма кезiнде минутына 128 соққы, тәжiрибелiк топтағы тыныс алу қозғалыстарының жиiлiгi минутына 30 тыныс алу қозғалыстарын құрады, ал бақылау тобында минутына 29 норма 12-25 мин. Барлық осы ауытқулар бейiмделумен байланысты алғашқы тәулiкте туғаннан бастап. Осылайша, төлдердiң өмiрiнiң 1 және 3 тәулiктерiне дейiн байқалды бейiмделумен байланысты мiнез-құлықтың, клиникалық көрсеткiштердiң өзгеруi сондай-ақ қайта топтастырумен байқалды. 5 күнге қарай бақылау тобының барлық көрсеткiштерi норманың шегiнде болды және тәжiрибе соңына дейiн сақталды. Бұқашықтар белсендi салмақ жинап, белсендi азық қабылдады. Тәжiрибелi топтың 5 тәулiк iшiнде салмағы жоғалды елеулi ауытқулар байқалды, клиникалық көрсеткiштер жоғары болды. Бұл өзгерiстер бұзауларға қауiп төндiрдi. 10 тәулiкке барлық көрсеткiштер қалыпқа келдi. Бұзаулар дене массасын жинай бастады, бiрақ бұқашықтар, клиникалық көрсеткiштер сияқты қарқынды емес нормаға келдi, жануарлардың мiнез-құлқы осы жастағы жануарлардың мiнез-құлқына сәйкес болды.Демек, бұзауларға кез келген әсер ету, атап айтқанда, туғаннан кейiнгi 1 күнi өлшеу, 1 күнi бұзауларды жапсыру, 2 күнi жеке үйшiкке ауыстыру, әсiресе тәжiрибелi 5 күнi қашарлар тобы мiнез-құлқындағы елеулi клиникалық көрсеткiштердiң төмендуеiне әкелдi, бұл аурудың пайда болуы мен дене салмағының жоғалуына әкеп соқтырды. М. В. Рубина зерттеуi бойынша [21].Төлдердi өсiру кезiнде түрлi кезеңдерiнде оларды ұстау жағдайлары зерттелдi. Туылғаннан кейiн бұзау бiр тәулiк бойы туылатын бөлмеде болады. Одан әрi төлдердi ұстау жүйесi әртүрлi . "Заспа" сүт-тауар фермасында төлдер жеке үйшiктерде 21-күндiк жасқа дейiн ұсталынды. Үйшiктерi пластмассадан жасалған, iшiнде сүт iшуге арналған шелек және қойылтылған жемге арналған азықтық ыдысы болды. Қысқы кезеңде төсенiш қабаты 20 см жеттi. "Горошков" сүт-тауар фермасында төлдердi 21 күн ағаш жеке үйшiктерде ұстады. Үйшiктер қысқы аяз кезiнде сыртынан сабанмен қапталды ,бұзаулар үшiн оңтайлы температураны үйшiктерде ұстап тұру үшiн. Жылдың жылы мезгiлiнде сабан тазаланды. Алдын алу кезеңiнен кейiн төлдердi қораларына ауыстырды және оларды 6 айлық жасқа дейiн топпен асырады. Жазғы кезеңде желдету ашық қақпалар мен терезелер арқылы жүзеге асырылды. Суық кезеңде бойлық қабырғаларға алмалы-салмалы ағаш қалқандар орнатылды, бұл төлдердi салқыннан қорғады. Өз зерттеулерiмiзде бiз жануарлардың өнiмдiлiгiн зерттедiк. 1 тәжiрибесiнде төлдердi ұстау алдымен үйшiктерде, содан кейiн үй-жайда ұстаған тиiмдi болды, толық далада үйшiкте ұстағаннан.Сондықтан төлдердiң тiрi салмағының абсолюттiк өсуi 1 және 2 тәжiрибелi топтарда тиiсiнше 147,2 және 134,0 кг.Төлдердiң 1 тәжiрибелiк топтағы орташа тәулiктiк өсiмi 2 тәжiрибелiк топтағы орташа тәулiктiк өсiмiнен жоғары болды. 1-шi тәжiрибелiк топтың тәулiктiк өсiмi 9,8% өсiп, 800 г құрады, екiншi 728 г. Л.Н.Бакаева және т.б ғалымдардың зерттеулерi бойынша [22].Ашық ауада төлдердi өсiру технологиясы жеке үйшiктерде оның барлық элементтерiн қатаң сақтауды талап етедi. Бұл ретте осы әдiс төлдердiң белгiлi бiр жас кезеңiнде динамикалық өсуiн және жыл маусымына қарамастан олардың жоғары сақталуын қамтамасыз етедi. Үйшiктерде өсiрудiң барлық кезеңiнде төлдердiң тек жаздың ерекше ыстық айларында асқазан-iшек жолдарының жекелеген бұзылулары ғана байқалды. Жыл бойы сиырларды бiр үлгiде азықтандырғанына қарамастан, жаңа туған төлдер тiрi салмағы бойынша ерекшелендi (кесте. 1). Көп iрi (32,1 кг – Айршир және 35,8 кг – голштин) жаз айларында дүниеге келдi, ал ең кiшкентай (тиiсiнше 29,7 және 35,2 кг) қыста. Айршир тұқымының айырмашылығы 2,4 кг (8,1%; Р<0,001) құрады және статистикалық жағынан сенiмдi, голштин тұқымында – 0,6 кг (1,7%) болды. Өмiрдiң алғашқы айында төл жағдайы түбегейлi өзгердi. Қазан айында туған төлдер қарқынды өседi. Бәлкiм, бұл соңғы жылдары күзгi айлар құрғақ және жылы ауа райымен ерекшеленгенiнде шығар, ол қолайлы төлдiң өсуi мен дамуына жағдай жасады. Нәтижесiнде 30 күн iшiнде олар аналогтардан асып түстi 1,8%) және 4,4 кг (8,0%; Р<0,001), көктемгi-0,9 кг (1,6%) және 2,0 кг (3,5%; Р<0,05), қысқы-2,2 кг (4,0%; Р<0,01) және 1,2 кг(2,1%). Тiрi массаның ең төмен жазда туған қашарлар тобында, Айршир тұқымында – 823,3 г, голштин тұқымында – 686,7 г. Шiлде-тамызда экстремалды ыстық (көлеңкеде +40оС дейiн) өсiп келе жатқан қашарлардың ағзасындағы тотығу-қалпына келтiру процестерiнiң қарқындылығына әсер еттi. Зерттеулер нәтижесiнде тұқымдардың жас төлдерi өмiрiнiң алғашқы жылында ағзаның өсу және даму динамикасы бойынша айтарлықтай айырмашылығы бар екенiн көрсеттi. Голштин тұқымы әлемдегi ең iрi және тез жетiлгiш тұқымдардың бiрi болып саналады. Осыған қарамастан,төлдерiнiң тiрi салмағының ең жоғары өсiмi тек 3 айлық жасында сүт кезеңiнiң соңына қарай көрiнедi. Қысқы айларда туылған төлдердiң өсу шамасы 166,0 г (21,8%), көктемгi-190,0 г (26,5%), жазғы-168,9 г (24,6%), күзгi – 154,4 г (19,5%). Ең жоғары өсiм тiрi осы кезеңде массалар күзгi iсiнулерде (944,4 г), ал ең төмендер – жазғы (855,6 г). Айршир тұқым, керiсiнше, ең жоғары өсу энергиясы өмiрдiң алғашқы айында, содан кейiн жас шамасына қарай тiрi салмақ өсiмiнiң серпiндi төмендеуi байқалады. Осылайша, 3 айлық төл рационынан сүт азығын толығымен алып тастағанда және өсiмдiк тағамына ауыстырғанда өсiм мөлшерi қысқы iсiну кезiнде 145,0 г (16,8%), көктемгi кезде 126,0 г (14,8%) төмендедi.%),жазғы-143,3 г (17,4%), күзгi-117,7 г (13,5%). Айршир тұқымының төлдерiнiң тiрi салмағының өсу динамикасы голштин төлдерiне қарағанда бiркелкi болды. Айырмашылық тек Айршир тұқымында орташа тәулiктiк өсiм мөлшерiнiң жасы азайған, ал голштин тұқымында ұлғайған. Нәтижесiнде, голштин тұқымының 6 айлық жасына қарай тiрi салмағы бойынша асып түстi (10,6%), көктемгi – 18,2 кг (10,9%), жазғы – 14,2 кг (8,8%), күзгi – 18,9 кг (11,0%). Төлдердiң жыныстық жетiлу кезеңiнде тiрi массаның орташа тәулiктiк өсiмiнiң шамасы 12 айлық жасқа дейiн серпiндi төмендейдi. Бұл ретте 9 12 дейiнгi кезеңде өсу жылдамдығының белгiлi бiр тұрақтануы байқалады. Бiр жасында айршир тұқымдарының төлдерi 283,7 (жаз) – 302,2 (күз) кг, голштин – 304,3 (жаз) – 323,3 (күз) кг тiрi салмаққа жеттi, бұл табындағы сиырлардың орташа тiрi салмағынан, тиiсiнше 54,2-57,8 және 55,9-59,4% құрайды. ересек сиырлар (3 лактация және одан жоғары) – 47,4-50,5 және 48,5-51,6%. Бiрқатар ғалымдар төлдiң өсуiн жеделдету үшiн жоғары энергетикалық жемдермен азықтандырылуы ағзадағы қарқынды май ыдырауына алып келуi мүмкiн деп санайды, бұл ұдайы өндiру сапасына, сүт өнiмдерiнiң дамуына терiс әсер етедi. Д.В. Прояев және т.б ғалымдардың зерттеуi бойынша [23].Жеке үйшiктерде сүт кезеңiндегi төлдердi өсiру. Бұл ретте, "суық" әдiстiң терiс салдары көп жағдайда төлдердi өсiру адам факторына негiзделген. Қысқы уақытта жұмысқа көңiл бөлмеген жұмысшы кесiрiнен төлдер қысылтаяң жағдайда қалады, көбiнесе төлдер ауырады. Жпүргiзiлген зерттеулер, технологияның ең төмен талаптарын сақтау жағдайында сүт кезеңiнде төлдердi өсiру жеке үйшiктерде ашық ауада, бұл әдiс жүз пайыз сақтықты және динамикалық өсудi қамтамасыз ететiнiн көрсеттi . Динамикасын талдау тiрi салмағы, төл көрсеткендей, жасы бес тәулiк жазғы төлдер қыста туған аналогтардан ауыр болды, 2,2 кг (6,6%; Р<0,001), көктемде-0,7 кг (2,0%), күзде-0,4 кг (1,2%), тиiсiнше 2,2 кг (5,8%; Р<0,001), 0,8(2,0%) және 0,5 кг (1,3%). 30-тәулiктiк жасына қарай жағдай өзгередi және ең жоғары тiрi салмағы күзде туған төлдер (57,8 кг), олар қысқы төлдерден 2,2 кг (4,0%; Р<0,001), көктемгi – 0,9 кг (1,6%), жазғы – 1,0 кг (1,8%; Р<0,05). Бәлкiм, бұл соңғы жылдары күзгi айлар құрғақ және жылы ауа райымен ерекшеленедi, ол өсу үшiн қолайлы жағдай жасайды. 30 тәулiктiк жастан кейiн жазда туған төлдердiң өсу қарқыны төмендедi. Шытырман ыстық (- ден +40°С-қабақ бояуы) қарқындылыққа әсер еттi. Нәтижесiнде тiрi массаның орташа тәулiктiк өсiмi 830,0-ден 693,3 г дейiн немесе 16,5% (Р<0,001) төмендедi. Осы жас кезеңiнде тiрi салмақтың ең жоғары өсiмi көктемде (813,3 г) туған төлдер болды, олар 26,6 г қысқы және күзгi төлдердегi көрсеткiштер (3,4%), жазғы – 120,0 г (17,3%; Р<0,001. жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|