Нұрмұратов с нұрекеева С. С., Сағымбаев Е. Оқырмандарға ұсынылып отырылған бұл антологияның ерекшелігі «Өзін-өзі тану»
жүктеу/скачать 6,79 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- МІНЕЗДІҢ БАСҚА ДА МІНДЕРІ
Ж. АЙМАУЫТОВБес нәрседен қашық бол... Бес нәрседен қашық бол... Өсек, өтірік, мақтаншақ, Еріншек, бекер мал шашпақ... – деп Абай атамыз айтқандай, осындай келеңсіз нәрселерден адам баласы өз бойын алуақ ұстау қажет. Мысалы: өтрікші, менмендік, жағымпаздық, мақтаншақтық, надандық, ұятсыздық, тәкаппарлық. Менмендік – ол тек өзін ғана ойлайтын, бәрі менікі болса дейтін жаман әдет. Ол өзінің ішкі сыры түгілі, өзгенің жанын түсінбейді. Барлық нәрсе өзінде болса, өзгелері соған бағынса дейтін пасық әдет. Өтірік сөйлеу. Ол тым мақтаншақтыққа да жатады-Өтірік сөйлеу кейбір адамдардың әдетіне айналады. Өсек айту арқылы, мақтану арқылы өтірік сөйлеу пайда болады. Адам кейде өзін-өзі көрсетемін деп артық сөйлейді. Сөйтіп артық сөйлеу арқылы адам бойында өтірік сөйлеу әдеті пайда болады. Бұл өзгеден өзін биік ұстағысы келгендік. Жағымпаздық бұл қазіргі заманда өте көбейіп бара жатыр. Біреуге жағымпаздасаң ғана жұмыс бітер, – деген пасық ой адамның бойын жайлап барадды «Ішім өлген, сыртым сау» деген жырында күйікті ызалы ақын бүгін дос, ертең жау болып шыға келетін кісімсінген кейбіреулердің құбылмалы, пәтуасыз мінезін, екіжүзділігін ащы да уытты сөздермен шенеп, ұнамсыз бейнесінжасайды. «Өз үйінде күркірейтін» мақтаншақ, кісі алдына барғанда шабан-шардақжәнежау, яғни қор күйкі, тайырық, кешеғанажаны қысылғанда жаутаңдап, жанды еріткен жайдары – бүгін көңілі жайланғанда, кісі танымас, жат мінез, жабырқау. Абай қулық-сұмдық, ұрлық-қорлықта алдына жан салмайтын адамдарға түбінде әлгіндей мінезден таяқ жемей қалмайсың, артын ойла деп ескертеді. Тегінде бұл тәрізді мінез иелерінің Абай зама-нымен бірге құрып бітпегенін ойласақ, онда ақынның әлгі зілді ескертуі әлі өз күшінде деп білген жөн. Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Сонан қашпақ керек: әуелі – надандық, екіншісі – еріншектік, Үшіншісі – залымдық. Надандық – білім, ғылымның жоқтығы. Дүниеден еш нәрсені оларсыз біліп болмайды. Білімсіздік хайуандық болады. Еріншектік – күллі дүниедегі өнердің дұшпаны. Талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік – бәрі осыдан шығады. Залымдық – адам баласының дұшпаны. Адам бала-сына дұшпан болса, адамнан бөлінеді, бір жыртқыш хай-уан МІНЕЗДІҢ БАСҚА ДА МІНДЕРІ«Ақиқатты тани біл...» кітабы, Алматы, 2004ж ( 205-209- беттер) Жаман әдеттердің күншілдік, жалқаулық, өзімшілдік, суайттық, екіжүзділік, мылжыңдық, өсекшілдік, т.б. сияқты рухани кеселге жататын немесе маскүнемдік, на- шақорлық, карта ойнау, қүмар ойнау, т.б. сияқты адам- ды жан мен тән жағынан бірдей азғындататын түрлері ұшырасады. Олардың әрқайсысыныңөзіндік белгілері мен сипаттары бар. Күншілдік — өте зиянды рухани әдет. Ол отбасы, ошақ қасынан бастап даңқ пен мансап, байлықтың шырқау биігіне дейінгі адамдар тағдырында өзінің сойқанды істерін жүзеге асырып, тіршіліктің шырқын бұзып, небір қайғы-қасірет, трагедияға себеп болады. Ол өзі — зиян- дылығына қоса өте шірік, пасык, әдет. Жанына оның микробы түскен адам талғаусыз болады: туыс, дос, адал, ақпөйіл кісі, ардақты азамат, халық қамқоры, елдің ері, көсемі деп қарамайды. Өйткені күншіл басқаның болған, толғаны түгіл, иненіңжасуындай артықшылығын, қуаныш, қызығын, абыройын, ырыс-бағын көре алмайды. Ешбір себепсіз-ақ іштей жауығып, өшігіп, не ожар күшке салып, не амал-айла, жасырын зияндықпен күндеген адамын қор қылып, кезін қүрта алмағанның езінде, бір сүріндірмей, жаны жай таппайды. Сол үшін жаппаған жаласы, қылма ған кесапаты қалмайды. Алда-жалда тілегені брлып, аң- дыған кісісі құрған қақпанына түсіп, сағы сынып, жаны жасыса, мұның айызы қанып, бір жасап қалады. Күншілдерді басқаның өзінен артық абырой, атақ, дәу- лет, қызыққа жетуі ғана емес, өзіне теңелуі, тіпті өзінде бар бір тәуір нәрсенің онда да болуы тынысын тарылта- ды, іштерін күйдіріп, жатса-тұрса ойларынан шықпайды. Ең жаманы күншілдіктен әдетте адал еңбегі, ақыл-өнері, адамгершілік парасаты, қайырым-шапағаты, айналасы- на, елге жасаған жақсылығы, әділдігі мен турашылдығы арқылы халық қүрметіне бөленген кісілер зардап шегеді. Тегінде күншілдік, көре алмаушылық, іш тарлық сияқ- ты мінездер асқына келе жан ауруына айналатын әдет- тер болып табылады. Сондықтан «Мешкей деген — жақ- сы атақ емес» дегендей, бір жағынан, бейкүнә жандар- дың өмір-шырқын бүзатын, жанын жаралап, төңірегіне іріткі салып, екінші жағынан, өзін аздырып, адамшылық- тан шығаратын мүндай кеселге жан-дүниені шалдықтыр- мау парыз. Әсіресе оның вирусын жас балалардың жаны- на жүқтырмай, оларды адалдыққа тәрбиелеу керек. Өйткені адал адам ешкімді күндемейді. Тағы бір кеселді қылық — өсекшілдік, өсек тарату. Мұның негізінде де іш тарлық, көре алмаушылық жата- ды. Тағатын кінәсы өтірік болғандықтан, өсекші ашық кү- реске бара алмайды. Жазык.сыз адамның сыртынан жа- лалы, жалған сөз таратады. Өсектің талай тамаша адам- ның түбіне жеткені жайындағы қайғылы аңыздар толып жатыр. Бір себебі құпия жасалатын, мүләйімсіп, жапа шеккенсіп, өзін таңдаушының әуеніне төңкеріліп түрып ай- тылатын жымысқы, қара ниет қылық. «Өркөкіректің өзі жаман, өсекшінің сөзі жаман» дейді халық.Сондықтан адамдық атағына кір жұқтырмағысы кел- ген кісі ол пәледен аулақ болуға, ұрпағын да солай өсіруге тиіс. Жаман әдеттермен жанаса, жең ұшынан жалғаса әмпей-жәмпей жүретін, кісілікке жатпайтын, абыройсыз қылықтардың бірі — өтірік айту. Оны арғы-бергі заманда өмір сүрген ақылман, дана адамдар ең жексүрын кемістік деп санайды. Халық өтірікші, суайт адамды адам қата- рына қоспайды. «Өтіріктің құйрығы бір-ақ түтам» деген халық мақалы өтірік сөздің түбінде шикілігі шығып, оны айтушының масқара болатынына меңзейді. Ондай кісіде, мейлі жас, мейлі жасамыс болсын, ешқандай абырой, бедел болмайды. Халықта бар «Өтірікшінің шын сөзі зая» дейтін мақал соған дәлел. Сонау ерте замандағы римдік шешен қазақ мақалдарын сөзбе-сөз дерлік қайталап: «Өтірікшіге біз, тіпті ол шындықты айтып түрған кезде де сенбейміз», — депті. Орыс жазушысы Л.Н.Толстойдың өзінің оқу құралына енгізген мынадай бір шағын әңгімесі бар. Бір қойшы бала күнде: «Қойға қасқыр шапты!» деп өтірік аттандап, жүртты дүрліктіре береді. Кезекті бір сондай «аттан» түсында күндегі өтірігі ғой деп ешкім елең ете қоймапты. Бірақ бүл жолы шынымен қойға қасқыр шауып, қырып кетеді. Мүның бәрі өтірікшінің жұрттың сенімінен айырылып, қадірі кететінін көрсетеді. Адамның қадірсіздігінен өткен жаман не бар?! Өтірікке үйреніп ал- ған адам шын сөз айта алмайды деген де бар. Әрине жал- ған атаулының бәрі жаман болғанымен, оларды айтылу себебі, мақсаты, зардабының мөлшері, кімнің айтқаны- на қарамай, бір шыбықпен айдауға болмайды. Сондай- ақ «Айтса айта берсін, аузын аяйсың ба, ешкімге содан келіп жатқан зиян жоқ» деп қарайтындар табылады, бірақ айтқандарын жөн деуге болмайды. Беті бүлк етпей, өтірік соғатын адамды қандай сылтаумен болса да, инабатты, тәрбиелі, салиқалы кісі қатарына қосу мүмкін емес. Өтірік өтірікшіге ғана емес, оны тыңдаушыға да опық жегізеді. «Бір қүмалақ бір қарын майды шірітеді» демекші, зиян- сыз өтірікші болмайды. Ол жалған сөзімен ортан . «Өтіріктің қүйрығы бір-ақ тұтам» деген халық мақалы өтірік сөздің түбінде шикілігі шығып, оны айтушының масқара болатынына меңзейді. Ондай кісіде, мейлі жас, мейлі жасамыс болсын, ешқандай абырой, бедел болмайды. Халықта бар «Өтірікшінің шын сөзі зая» дейтін мақал соған дәлел. Сонау ерте замандағы римдік шешен қазақ мақалдарын сөзбе-сөз дерлік қайталап: «Өтірікшіге біз, тіпті ол шындықты айтып тұрған кезде де сенбейміз», — депті. Орыс жазушысы Л.Н.Толстойдың өзінің оқу қүралына енгізген мынадай бір шағын әңгімесі бар. Бір қойшы бала күнде: «Қойға қасқыр шапты!» деп ған кесапаты қалмайды. Алда-жалда тілегені болып, аң- дыған кісісі құрған қақпанына түсіп, сағы сынып, жаны жасыса, мұның айызы қанып, бір жасап қалады. Күншілдерді басқаның өзінен артық абырой, атақ, дәу- лет, қызыққа жетуі ғана емес, өзіне теңелуі, тіпті өзінде бар бір тәуір нәрсенің онда да болуы тынысын тарылта- ды, іштерін күйдіріп, жатса-тұрса ойларынан шықпайды. Ең жаманы күншілдіктен әдетте адал еңбегі, ақыл-өнері, адамгершілік парасаты, қайырым-шапағаты, айналасы- на, елге жасаған жақсылығы, әділдігі мен турашылдығы арқылы халық құрметіне бөленген кісілер зардап шегеді. Тегінде күншілдік, көре алмаушылық, іш тарлық сияқты мінездер асқына келе жан ауруына айналатын әдет- тер болып табыладықтан «Мешкей деген — жак,- сы атақ емес» дегендей, бір жағынан, бейкүнә жандар- дың өмір-шырқын бұзатын, жанын жаралап, төңірегіне іріткі салып, екінші жағынан, өзін аздырып, адамшылық- тан шығаратын мүндай кеселге жан-дүниені шалдықтыр- мау парыз. Әсіресе оның вирусын жас балалардың жаны- на жұқтырмай, оларды адалдыққа тәрбиелеу керек. Өйткені адал адам ешкімді күндемейді. Тағы бір кеселді қылық — өсекшілдік, өсек тарату. Мұның негізінде де іш тарлық, көре алмаушылық жата- ды. Тағатын кінәсы өтірік болғандықтан, өсекші ашық кү- реске бара алмайды. Жазықсыз адамның сыртынан жа- лалы, жалған сөз таратады. Өсектің талай тамаша адам- ның түбіне жеткені жайындағы қайғылы аңыздар толып жатыр. Бір себебі қүпия жасалатын, мүләйімсіп, жапа шеккенсіп, өзін таңдаушының әуенінетөңкеріліп түрып ай- тылатын жымысқы, қара ниет қылық. «Өркөкіректің өзі жаман, өсекшінің сөзі жаман» дейді халық. Сондықтан адамдық атағына кір жүқтырмағысы кел- ген кісі ол пәледен аулақ болуға, ұрпағын да солай өсіруге тиіс.Жаман әдеттермен жанаса, жең ұшынан жалғаса әмпей-жәмпей жүретін, кісілікке жатпайтын, абыройсыз қылықтардың бірі — өтірік айту. Оны арғы-бергі заманда өмір сүрген ақылман, дана адамдар ең жексұрын кемістік деп санайды. Халық өтірікші, суайт адамды адам қата- рына қоспайдыөтірік аттандап, жұртты дүрліктіре береді. Кезекті бір сондай «аттан» тұсында күндегі өтірігі ғой деп ешкім елең ете қоймапты. Бірақ бұл жолы шынымен қойға қасқыр шауып, қырып кетеді. Мүның бәрі өтірікшінің жүрттың сенімінен айырылып, қадірі кететінін көрсетеді. Адамның қадірсіздігінен өткен жаман не бар?! Өтірікке үйреніп ал- ған адам шын сөз айта алмайды деген де бар. Әрине жал- ған атаулының бәрі жаман болғанымен, оларды айтылу себебі, мақсаты, зардабының мөлшері, кімнің айтқаны- на қарамай, бір шыбықпен айдауға болмайды. Сондай- ақ «Айтса айта берсін, аузын аяйсың ба, ешкімге содан келіп жатқан зиян жоқ» деп қарайтындар табылады, бірақ айтқандарын жөн деуге болмайды. Беті бүлк етпей, өтірік соғатын адамды қандай сылтаумен болса да, инабатты, тәрбиелі, салиқалы кісі қатарына қосу мүмкінемес. Өтірік өтірікшіге ғана емес, оны тыңдаушыға да опық жегізеді. «Бір қү,малақ бір қарын майды шірітеді» демекші, зиян- сыз өтірікші бо/імайды. Ол жалған сөзімен ортаныбүлдіреді, елге іріткі салады. Жұртты алаң қылып, адам- дардың бір-біріне деген күдігін күшейтеді. Ал сенімсіздік жайлаған қоғамның ғұмыры қысқа.Өтірік құбыла, сапасын өзгерте келіп, мүләйімдік, көлгірсу, жағымпаздық, нақақ жала сияқты жағымсыз, кеселді әдеттерге айналуы мүмкін. Бұлардың ішіндегі айтпағанын айтты, істемегенін істеді деп, обал-сауапқа қарамай, ақ адамды нақақ қаралап, жала жабу барып тұрған мүттәйімдік, құдайдан безген имансыздық болып табылады.Жағымпаздық, екіжүзділік — пасықтарға тән жиіркенішті қылықтардың өзара түбірлес, мәндес түрлері. Мүндай қылыққа үйір адамдар қандай амал-айламен болса да, со- ның ішінде, көбінесе, өз басының қадір-қасиетін аяққа тап- тау, құлша қүлдық үру, өтірік ант-су ішу арқылы өз пайдасы үшін басқаны алдап қолға түсіруді ғана ойлайды. Менмендік, мақтаншақтық, мылжыңдық, ызақорлық, даңғойлық сияқты қылықтар да әдепсіздікке жатады.Сайып келгенге, мынау бес күндік жалғанда өзі адам- шылық, имандылықжолыменжүріп, өсіп кележатқанүрпа- ғын сол абыройлы үрдіске түсіргеннен опалы таңдау жоқ болса керек.Ал енді маскүнемдік, темекі тарту, нашақорлық адам- ның, әсіресе жаны да, тәні де балғын жастардың денсау- лығына өте зиянды әдеттер болып табылады. Темекінің бір жапырағында аса улы зат — никотиннің мөлшері 9 пайызға жетеді екен. Онда басқа да денсау- лыққа зиянды заттар бары белгілі. Сондықтан оны тарт- қан адамның ағзасы уланып, жүйкесі бұзылып, тыныс мүшелері зақымданып, қан айналымы бүзылады, сөйтіп, адам өкпе, жүрек ауруларына оңай шалдығады. Осы таяу уақытқа дейін темекідегі ең улы зат — никотин деп есептеліп келсе, енді одан да өткен қауіптісі — темекі түтінінің радиоактивтілігі болып шықты. Онда радиоактив- 208 ті полоний деген зат болады екен де, оның өңешке түсіп, жиналуынан өкпеде қатерлі ісік пайда болуы мүмкін екен. Адамзаттың арақ пен есірткіден шегіп отырған қасіреті сүмдық. Бүл екеуінің талай есіл ерлерді адам қатарынан шығарып жібергенін, талай құт шаңырақ, үйы- ған отбасын ойран етіп, талай ата мен ананың, ару жар- дың, ұл-қыз бен сәбилердің өмірін өксітіп, жүректерін қан жылатып, ел бетіне қарағысыз күйге жеткізгенін айтып тауысу мүмкін емес. Бұған спиртті ішімдіктер мен есірткінің алдымен адам миына зиянды эсер етіп, орталық нерв жүйесін зақымдауы себеп болады. Олардың аз ғана мөлшерін қабылдаған- ның өзінде орталық нерв жүйесіне бірден эсер етеді. Мүхаммед Пайғамбар езінің хадистерінде: «Арақтан сақтаныңдар, өйткені ол барлық жамандық атаулының көзі болып табылады», — деп, үмбеттеріне қатты ескерт- кен. Сондықтан да күні бүгінге дейін мұсылман елдерінің көбінде арақ өндірілмейді де, дүкенге детүсірілмейді. Ол елдерден арақ ішіп, мае боп жүрген адамды күндіз қолыңа шырақ алып іздесең де, таба алмайсың. ЕРІНШЕКТІК ПЕН ЖАЛҚАУЛЫҚ Еңбектің тағы бір жауы – еріншектік. Еріншек өзінің қабілетін, күш-қайратын, ақыл-ой, шығармашылық мүмкіндігін толық пайдалана алмайды. Ол бір нәрсені ә дегеннен дұрыс ойлап, мінсіз жоспарлап, қапысыз болжауы мүмкін, бірақ оны қолға алуға ерініп, ертеңге калдыра береді, содан ойға алған шаруасы орнынан жылжымайды. Бұл қылығы әдетке айнала келіп, өмірде жөнді еш-теңеге қолы жетпей, алтын уақытын зая жібереді. Сондықтан еріншек сүйкімсіз, тіпті жиіркенішті көрінеді. «Тамшы тама берсе, тас теседі» дегендей, асқан қабілет-дарыны болмаса да, күн сайын көздеген нысанасына қарай табандылықпен ілгерілеп тынымсыз әрекет жасап, ізденген адам үлкен іс тындырып, мақсатына жетуі, ал одан әлдеқайда талантты және оның айлап жүрген жолын аптада-ак, басып өте алатын, бірақ жалқау, көңілі түскенде ғана бір талпынып қоятын кісі өмірде алдына қойған мақсаттарының бірде-біріне жете алмауы былай тұрсын ақыры тірлікті рухани және күш-қайрат жағынан тоқыраумен аяқтауы ықтимал. «Еріншектің ертеңі таусылмас», «Еріншекке бүгіннен ертең оңай», «Еріншекке іс тапсырсаң, өзіңе ақыл айтады», «Еріншектің егіні піспес» деген сияқты мақалдар сондайлар жайында. Жалқаулардың істі бітірудің жолын іздемей, сылтауыніздейтініәмбегеаян. Сондықтанеңбекті пір тұтқан, оның қыр-сырын қызыға зерттеген М. Горькийдің: «Барлық қуаныштың, дүниедегі барлық жақсылықтың көзі – еңбек» деген сөзін өсер үрпақтың зердесіне ұялатып, сеніміне айналдырғаннан ұтатынымыз анық. Өйткені адамзат еңбекпен ғана көктеп көгеріп, еңбекті қаншалық қызу сүйген сайын соншалық ұлы істер тындыратыны тәжірибеден белгілі. Олай болса, еңбекті өмір сүрудің бірінші кезектегі қажеті еткен адамдарды құрмет ету кісілік инабаттылыққа жатады. Ғылымға талпыну жолындағы жастарға үгіттеп айтар ақынның ақылы да бар. Ол – қандай нәрседен қашық болу, қандай нәрсемен дос болу. Абайдың бұл сөздерінің күні бүгінге дейін мәні зор. Ақын айтқан: өсек, өтірік, мақтаншақтық, еріншектік, орынсыз мал шашу сияқты теріс әрекеттер әлі де бар. Біз дежастарды осы айтылғандарға қарсы тәрбиелейміз. Ал талап, еңбек, ғылым, қанағат, рақым да біздің қазіргі тәрбиеге дәл келеді. Талап ет, еңбек істе, ойлы бол, бір нәрсені өз бетіңмен іздеуге тырыс, досқа қайырымды бол деп бізде айтамыз. «Сабырсыз, арсыз, еріншек» өлеңінде ақын осы идеяны тереңдете отырып, елдің сорына неше түрлі қу мен сұм адамдардыңжиренішті кейпінашады. Ол –сабырсыз, арсыз, еріншек, көрсеқызар жалмауыздар, үстем тап ішіндегі ұсақ пәлеқор мінезділер. Тәрбиенің түпкі мақсаты не деген сұрауға келсек, қорыта келгенде, тәрбиенің мақсаты – адамды маңайындағы табиғат төңірегінде, әлеумет төңірегіне ыңғай-ласуға ықпал беретін құрал-күш жасап беру. Тәрбиесіз адам әрбір жаңа күйге үшыраса, берекесі кетіп, рәсуа болады. Ал тәрбиелі кісі жадына сіңірген өнегелер, дерексіз ұғымдар арасында бұрын үшырмаған халге туесе де, шара табуға оңтайлы келеді. Бір сөзбен тәрбиені былай тағайындауға болады: қылық пен икемдік жүзінде бойына сіңірген әдеттерді іс істеуге амалға жанастырып ұйымдастыру. жүктеу/скачать 6,79 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|