Махмұд Қашқари. Түбі бір түркі тілі («Диуани луғат ат-түрк»). Алматы, Ана тілі, 1993. 33-99 бб

Оған ақыл, білім, өнер, ес берді.

Ұят берді, берді құлақ, келбетті.

Ұят берді қылық-құлық, тініне!)

Ақыл берді – талай түйін шешілді.

Қолы жетіп, алар ол мол асылды!

Қолы талай ізгілікке ілінер).

Қонса екеуі, ұлы етер жігітті.

Сөзді естіп, аларыңды көздеп ал:

Білім кімде, сол білікті болады

Түгел болар білімді, есті тілегі!»

Білім білсең, бәле жүрмес іргеден.

Емдемесе, тектен текке өледі.

Емдемесе, ерте сөніп, күйінер...).

Надан білім алса, құты тасады.

Сөйтіп, арыз-тілегіне жетер ер!

білім білсе, әзиз тірлік өткерер!

Бұл біліммен көрер бектер мұратын!

Жарық төгіп, елжіретер тіл деп біл!

Қор қылар тіл, кететіғұн бас болар.

Сақ болмасаң жұтар, ерім, басыңды!

Құлақ салып, амал қылып, есті елер:

Бас кесілмес үшін, тілді кесемін!

Тіліңді бақ, тысың сынып қалмасын!»

Кісі құлқы сұм, етіңді жеп тынар.

Тіл иесі, басыңды бақ, біл де енді!

Жаман сөзге қимылдатпа тіліңді.

Біліксіз сөз басыңды жеп, табалар.

Біліксіз сөз, қайран басты кеседі!)

Және сөйлеп және ештеңе өнбеді!

Бір сөзбен шеш түмән сөздің түйінін.

Тобықтай түй тоқсан ауыз толғамды!)

Көп сөз басты қара жерге кеп тығар.

Сөйлемесең, «Мылқау» - екен, деп сөгер!

Тілге ұстамды болсаң, өсер беделің!

Сөзді қысқа айты, жасың ұзақ болады.

Сөзді қысқа қылсаң – ұзын жасың да!)

Сондықтан тіл мақталар да, датталар!

Сөзің түпсіз қарағыға, көз болсын!

Сөзің, басыр адамдарға көз болсын!)

Білім үйрен, надан, көзің ашылсын!

Білімдіден өнеге ал, ей надан!)

Сөзіңді ізгі сөйле, өлсең де өлгісіз!

Бірі – ізгі сөз, бірі ізгі құлығы!

Өзі кетіп, ізгі аты қалады!

Сөз, құлқыңды жақсарт, оңда, ей, бегім?!

Мұным – сөздің сырын ұқсын дегенім.

Керек сөзді сөйлер кісі, жасырмас!

Керек сөзді айтады тіл, тыймайды!)

Ұлым, тыңда, менде алтын-кен жатыр.

Өсиетімді қабыл алғын құлыным!

Оларды сен бұл сөзіме теңгерме!

Сөзімді іске тұтсаң – күміс табады.

Сөзді мұра тұтсаң, пайда ісіңе,

Ата сөзі – ұқсаң – құттың көзі ғой).

Білікті бек, бүгін түйме қасыңды,

Именіп көп айтсам құзыр, расымды!
(Ей, дана бек, түйме бүгін, қасыңды,

Шынымды айттым, кешір, идім басымды!).

Кейінгіге бір жәдігер қалдырмақ!

Тілегім – пір сөз қалдырсам деп едім).

Сөзін жаңсақ шықса, өзің қор боласың!

Кісі құлқы тар, етіңді жеуге әзір.

Етіңді жер, кісі құлқы – қызғаныш).

Айтсам дедім, бар сөзімді тілімде.

Тыңда, мәрт ер, тілге кезек берейін:

Иаңлұқ* болды жаңылмағы үшін де!»

Мен айтайын: жаңылғандар түмен, мың!

Ақылсыз – көп, ақылдыны таптаған.

Ақылды – жоқ, ақымақтар оңып жүр).

Надандардың аңсағаны дау болды.

Қастық қылды білімдіге білімсіз!)

Айтсам, білім – бұл парықтың нарқы дөп.

Білімсіздің тілін ұға алмадым.

Ей, білікті, қызметшіңмін мен сенің.

Кешірім сұрап, жөн көрдім бас игенді.

Есті естісе, түзеп-оңдап қарасар.

Түйе ере берер бұйда, иеге.

Оны білген ерлер жақын көңілге.

Болды көкке жол, мысалы, біліммен.

Ұлы деп күллі білікті ерді сен.

Сөзбен адам ұлы болды, енді сез!

Білім – інжу, түбінде – анық, қойма сан.

Тас не, інжу не пайдасы не тегінде?!

Егер, шықса, бек басында тәж болар.

Жылдап жатсын жарық шықпас білімнен.

Егер болса, істет, ұшып көкке шық!

Көріп білген ақыл, білім салмағын;

Ақыл, жүрек керек елді ұстауға.

Білімімен биледі, елге нұсқаған!»

Ақылымен келді үйретіп заң адал.

Білімдіге тиді бектік орын да.

Ел бұлғаңы білімменен оңалар.

Халық міні білімменен түзелер).

Білімді қой, ал қолыңа қылышты!

Қылыш жұмсау – білімсіздің қылығы.

Ел билеуші, болса білімі тасқан ер.

Кемел ерге – бүтін жаһан, жер келер.

Бүтін ерге – тиер әлем, жер бүтін).

Мұнымен ер екі дүниені алады.

Кел ізгілік қыл, сөзіңді доғар да.

Қайырым жаса, қайырымды жандарға!)

Мәңгі қалар оның жақсы атағы!

Атың мәңгі болса, затың – мәңгілік.

Қылық, сөзді ізгі қылып, жарылқа!

Дүние – түс, көшерсің тез бір күні.

Ізгілік, соңыра – жер, киерің, ойлағын!

«Жүрген – тынып, тынған ақыл өледі!»

Біраз жүріп, қайта кетті, өлді, көр.

Өзі өлді, қалды аты – ізі ғаламда.

Жақсы боп өт, жақсылық ет еселі.

Жақсы кісі өлсе, жақсы ат қалар.

Аты өлмейді, өлсе де өзі жақсының!)

Бір – жақсы, бір – жаман, мына жалғанда.

Байқап қара, көңілің нені қалайды!?

Жаман болсаң, ей ер, сөгіп, даттайды.

...
10

Білім,ақылдың қасиеттерін, пайдасын айтады
Тілегім сөз еді білгір, ей, бегім,

Ақыл, білім жайлы келді сөйлегім.

Білім — жарық, нұрын саған шашатын.

Екеуімен қадірі артып, бекінер.

Ой көзімен дүниені жайнатқан.

Жақсы аты қалды, дәурен сүрді ізгі.

«Күнәһар да құтылар,— деп — тамұқта!»

Қалам бермес жетпей жасы, шамасы!

Ақыл кетті дер, қаламы қайрылар.

Келмес, кетті дауасыз дерт құлы боп!

Парықсыз һәм деме ештеңе түсінер.

Ақымақ жан керең, сезбес айыпты!

«Ақылсыз надан өзін-өзі жарытпас!»

Ақыл, білім ең асылы, әсілі.

Білім болса, бектік қылар — қылса ер.

Білім кімде болса — бек һәм басың ол.

Кетерді бәрін, білімін ол қолданды.

Бекке ел ісі білімімен жасалар.

Мың рахмет ақыл-еске асыл кен!

Қадыры көп, аз білімді аз деме!

Дана айтқан сөзді түйгін зейінге:

Үшіншісі, тіршіліктің торы —дерт.

Осал көрме төртеуінің ешбірін.

Қайсысы беріп, ал қайсысы алады.

Ол ордасы ақыл-ойдың тоғысар.

Сақтап болмас басқалардан даралап.

Жасырсаң білім, тілің айтып бүлдірер.

Еш қарақшы, ұрыға да тоналмас!

Кісенді ашып бармас қылмыс ісіне.

Жәй көлік атын ер күзетке-ақ тастайды.

Шідерленген жүрер тілегенінде.

Білім, сенген мейірімді қандасың.

Екеуі соры, білмегенмен өңгені.

Сен оны ұғып, құйып алғын зердеңе:

Наданға аты-ақ қоңыраулатып қас болар.

Білімсіздің қылығы — сұм жолдасы!»

Сақтап атты, ашуға бой алдырма!

Егер, олай қылсақ, жапа шеккенің!

Адасарсың қызбалықпен істесең.

Жаңыларсың қызбалықпен етіп іс!)

Тұру керек күн мен айдай нұр жайнап.

Білімділік, ақылдылық қажетті.

Білім керек, іске жақсы қарарға.

Керектіні-керексізден бөлерге.

Ала білсе өз керегін анықтап.

Мұстафадай ел аралап, жетім ізде,

Дүние құмар тексіздерден бойыңды тый,

Есімді жиып, дария болып тасыдым мен.

Айн-ал-йақин тариқатта боздап өткен,

Илм-ал-йақин-шариғатты ұстап өткен.

Хаққ-ал-йақин-Хақиқаттан айттым мен,

Екі әлем көздеріме тарыдай көрінбеді жалғыз Хақты сүйдім,

Жаннан кешіп жалғыз Хақты жанға қостым,

Дария болып тасыдым.

...

Өлім қолынан ешкім құтылмас,

Екі жиһанда үмітім маған Сен-ақ Керексің!

Тариқаттың жолы бәрі – әдеп,
Хақиқатты білмеген адам емес

Ғаріптердің ісі әрдайым тариқат,

Тірі емес ғаріп, сияқты.

...
Ғалыммын деп Кітап оқыр, мағынасын ұқпас,

Тәкаппәр, менмендікті діні тұтпас,

Ондай ғалым ғалым емес, жаһил-надан.

Ілім екі дүр-тән мен жанға жол көрсетер.
Жан ғалымы Тәңірге жақын тұрар.

Махаббаттың шарабынан ішіп, тұрады.

Бұлар нағыз ғалым. Тән ғалымы залымдарға ұқсайды.

Тозақта күйіп, ішкені у, захар болар.

...
“Ұят – иманнан”, – деді Расул.

Ұятсыз қауым, масқара болды

Мұсылман мұсылманды өлтірді,

Нақақтан Хақ істерін бұзды.

Дүниеқұмар халқымызда дархандық жоқ,

Патша, уәзілерде әділет жоқ,

Дәруіштердің дұғасында дәрмен жоқ,

Түрлі бәле халық үстіне жауды.

Қошамет айтушылар “ғалым” болды.

Хақиқат айтқан дәруіштерге дұшпан болды

Масқара, сұмдық заманалар болды достар.

“T.D.V. yayın., Ank-1993. 25-36; 44-62;83-111;140-180 беттер;

Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын түгелдеп, ең болмаса денелеп білмесе, адамдықпен орны болмайды. Оны білмеген соң, ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болады. Әзелде құдай тағала хайуанның жанынан адамның жанын ірі жаратқан, сол әсерін көрсетіп жаратқаны. Сол қуат жетпеген, ми толмаған ессіз бала күндегі «бұл немене, ол немене?» деп, бір нәрсені сұрап білсем екен дегенде, ұйқы, тамақ та есімізден шығып кететұғын құмарымызды, ержеткен соң, ақыл кіргенде, орнын тауып ізденіп, кісісін тауып сұранып, ғылым тапқандардың жолына неге салмайды екеміз?

Сол өрістетіп, өрісімізді ұзартып, құмарланып жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл жанның тамағы еді. Тәннен жан артық еді, тәнді жанға бас ұрғызса керек еді. Жоқ, біз олай қылмадық, ұзақтай шулап, қарғадай барқылдап, ауылдағы боқтықтан ұзамадық. Жан бізді жас күнімізде билеп жүр екен. Ержеткен соң, күш енген соң, оған билетпедік. Жанды тәнге бас ұрғыздық, ешнәрсеге көңілменен қарамадық, көзбен де жақсы қарамадық, көңіл айтып тұрса, сенбедік. Көзбен көрген нәрсенің де сыртын көргенге-ақ тойдық. Сырын қалай болады деп көңілге салмадық, оны білмеген кісінің несі кетіпті дейміз. Біреу кеткенін айтса да, ұқпаймыз. Біреу ақыл айтса: «Ой, тәңірі-ай, кімнен кім артық дейсің!» - дейміз, артығын білмейміз, айтып тұрса ұқпаймыз.

Көкіректе сәуле жоқ, көңілде сенім жоқ. Құр көзбенен көрген біздің хайуан малдан неміз артық? Қайта, бала күнімізде жақсы екенбіз. Білсек те, білмесек те, білсек екен деген адамның баласы екенбіз. Енді осы күнде хайуаннан да жаманбыз. Хайуан білмейді, білемін деп таласпайды. Біз түк білмейміз, біз де білеміз деп надандығымызды білімділікке бермей таласқанда, өлер-тірілерімізді білмей, күре тамырымызды адырайтып кетеміз.

Қазақ та адам баласы ғой, көбі ақылсыздығынан азбайды, ақылдың сөзін ұғып аларлық жүректе жігер, қайрат, байлаулылықтың жоқтығынан азады. Білімді білсе де, арсыз, қайратсыздығынан ескермей, ұстамай кетеді. Жаманшылыққа бір елігіп кеткен соң, бойын жиып алып кетерлік қайрат қазақта кем болады. Осы жұрттың көбінің айтып жүрген мықты жігіт, ер жігіт, пысық жігіт деп ат қойып жүрген кісілерінің бәрі - пәлеге, жаманшылыққа еліртпек үшін, бірін-бірі «айда, батырлап!» қыздырып алады да, артын ойлатпай, азғыратұғын сөздері. Әйтпесе құдайға терістіктен, не ар мен ұятқа терістіктен сілкініп, бойын жиып ала алмаған кісі, үнемі жаманшылыққа, мақтанға салынып, өз бойын өзі бір тексермей кеткен кісі, тәуір жігіт түгіл, әуелі адам ба өзі?

Әуелі - пенде адам болып жаратылған соң, дүниеде ешбір нәрсені қызық көрмей жүре алмайды. Сол қызықты нәрсесін іздеген кезі өмірінің ең қызықты уақыты болып ойында қалады. Сонда есті адам, орынды іске қызығып, құмарланып іздейді екен дағы, күнінде айтса құлақ, ойланса көңіл сүйсінгендей болады екен. Оған бұл өткен өмірдің өкініші де жоқ болады екен.

Есер кісі орнын таппай, не болса сол бір баянсыз, бағасыз нәрсеге қызығып, құмар болып, өмірінің қызықты, қымбатты шағын итқорлықпен өткізіп алады екен дағы, күнінде өкінгені пайда болмай-ды екен. Жастықта бұл қызықтан соң және бір қызық тауып алатын кісімсіп, жастығы тозбастай, буыны босамастай көріп жүріп, бірер қызықты қуғанда-ақ мойны қатып, буыны құрып, екінші талапқа қайрат қылуға жарамай қалады екен.

Үшінші - әрбір нәрсеге қызықпақтық. Ол өзі бойға құмарлық пайда қылатын нәрсе екен. Әрбір құмарлық өзіне бір дерт болады екен, әртүрлі құмар болған нәрсеге жеткенде, яки әне-міне, жетер-жетпес болып жүргенде, бір түрлі мастық пайда болады екен.

Әрбір мастық бойдан оғатты көп шығарып, ақылдың көзін байлап, төңіректегі қараушылардың көзін ашып, «ананы-мынаны» дегізіп, бойды сынататұғын нәрсе екен. Сол уақытта есті кісілер үлкен есі шықпай, ақылды қолдан жібермей, бойын сынатпай жүріп ізденеді екен. Есер кісілер ер-тоқымын тастап, бөркі түсіп қалып, етегі атының к...н жауып кетіп, екі көзі аспанда, жынды кісіше шаба беруді біледі екен, соны көрдім.

Егерде есті кісілердің қатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса жұмасында бір, ең болмаса айында бір, өзіңнен өзің есеп ал! Сол алдыңғы есеп алғаннан бергі өмірді қалай өткіздің екен, не білімге, не ахиретке, не дүниеге жарамды, күнінде өзің өкінбестей қылықпен өткізіппісің? Жоқ, болмаса, не қылып өткізгеніңді өзің де білмей қалыппысың?

Ақыл айтыпты: «Не дүниеге, не ахиретке не пайдалы болса, не залалды болса, білетұғын - мен, сенің сөзіңді ұғатұғын - мен, менсіз пайданы іздей алмайды екен, залалдан қаша алмайды екен, ғылымды ұғып үйрене алмайды екен, осы екеуі маған қалай таласады? Менсіз өздері неге жарайды?» - депті.

Онан соң жүрек айтыпты: «Мен - адамның денесінің патшасымын, қан менен тарайды, жан менде мекен қылады, менсіз тірлік жоқ. Жұмсақ төсекте, жылы үйде тамағы тоқ жатқан кісіге төсексіз кедейдің, тоңып жүрген киімсіздің, тамақсыз аштың күй-жәйі қандай болып жатыр екен деп ойлатып, жанын ашытып, ұйқысын ашылтып, төсегінде дөңбекшітетұғын - мен. Үлкеннен ұят сақтап, кішіге рақым қылдыратұғын - мен, бірақ мені таза сақтай алмайды, ақырында қор болады. Мен таза болсам, адам баласын алаламаймын: жақсылыққа елжіреп еритұғын - мен, жаманшылықтан жиреніп тулап кететұғын - мен, әділет, нысап, ұят, рақым, мейірбаншылық дейтұғын нәрселердің бәрі менен шығады, менсіз осылардың көрген күні не? Осы екеуі маған қалай таласады?» - депті.

Сонда ғылым бұл үшеуінің сөзін тыңдап болып, айтыпты:

- Ей, қайрат, сенің айтқаныңның бәрі де рас. Ол айтқандарыңнан басқа да көп өнерлеріңнің бары рас, сенсіз ешнәрсенің болмайтұғыны да рас, бірақ қаруыңа қарай қаттылығың да мол, пайдаң да мол, бірақ залалың да мол, кейде жақсылықты берік ұстап, кейде жамандықты берік ұстап кетесің, соның жаман, - депті.

- Ей, ақыл! Сенің айтқандарыңның бәрі де рас. Сенсіз ешнәрсе табылмайтұғыны да рас. Жаратқан тәңіріні де сен танытасың, жаралған екі дүниенің жайын да сен білесің. Бірақ сонымен тұрмайсың, амал да, айла да - бәрі сенен шығады. Жақсының, жаманның екеуінің де сүйенгені, сенгені - сен; екеуінің іздегенін тауып беріп жүрсің, соның жаман, - депті. - Сен үшеуіңнің басыңды қоспақ - менің ісім, - депті. Бірақ сонда билеуші, әмірші жүрек болса жарайды. Ақыл, сенің қырың көп, жүрек сенің ол көп қырыңа жүрмейді. Жақсылық айтқаныңа жаны-діні құмар болады. Көнбек түгіл қуанады. Жаманшылық айтқаныңа ермейді. Ермек түгіл жиреніп, үйден қуып шығарады.

- Қайрат, сенің қаруың көп, күшің мол, сенің де еркіңе жібермейді. Орынды іске күшіңді аятпайды. Орынсыз жерге қолыңды босатпайды. Осы үшеуің басыңды қос, бәрін де жүрекке билет, - деп ұқтырып айтушының аты ғылым екен. Осы үшеуің бір кісіде менің айтқанымдай табылсаңдар, табанының топырағы көзге сүртерлік қасиетті адам - сол. Үшеуің ала болсаң, мен жүректі жақтадым. Құдайшылық сонда, қалпыңды таза сақта, құдай тағала қалпыңа әрдайым қарайды деп кітаптың айтқаны осы, — депті.

1893