РУССКИЕ ЗАИМСТВОВАНИЯ В АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ (RUSSIAN BORROWINGS IN ENGLISH LANGUAGE)

На протяжении многовековой истории английского языка произошли значительные изменения во всех его аспектах. Если непосредственно сопоставить какой-нибудь текст IX века, например, отрывок из «Оросия», с каким-нибудь современным текстом, различие покажется настолько большим, что на первый взгляд будет казаться, что мы имеем дело с двумя совершенно различными языками. Однако это различие является плодом длительного и постепенного развития, в течение которого английский язык никогда не переставал быть самим собой. Таким образом, язык IX века и язык XXI века представляют собою этапы развития одной и той же движущейся системы – этапы, отделенные друг от друга длинным рядом постепенных изменений, составляющих в своей совокупности общее развитие языка.

Ребенок, который учится говорить, может приобрести большинство своих навыков от какого-то одного лица, скажем от своей матери, но он будет слышать также других говорящих и усвоит некоторые навыки и от них. Даже основные элементы словарного состава, которые ребенок усваивает в это время, не повторяют точно навыков кого-либо из взрослых. На протяжении всей своей жизни говорящий не перестает перенимать речевые навыки от окружающих, и эти заимствования, хотя и менее существенные, очень многочисленны и почерпнуты из всевозможных источников.

Каждый языковой коллектив учится чему-то от своих соседей. Предметы, созданные как природой, так и производительностью, переходят от одного коллектива к другому, ровно как и определенные модели – технологические процессы, способы ведения войны, религиозные обряды или формы индивидуального поведения.

В сфере заимствований различают заимствования диалектные, когда заимствованные явления приходят из того же самого языка, и заимствования из области культуры (cultural borrowing), когда заимствованные явления приходят из другого языка.

История заимствований более чем какая-либо другая область словарного состава связана с историей народа в его отношениях с другими народами.

Если рассматривать словарный состав английского языка, то все входящие в него слова следует считать английскими, за исключением таких слов, которые своей формой выдают своё иностранное происхождение. Но таких слов в английском языке сравнительно мало. Подавляющая же масса слов воспринимается в современном языке как слова английские, каково бы ни было их действительное происхождение. На самом же деле исконно английскими являются слова, известные с древнеанглийского периода. Они составляют менее половины английской лексики. Остальная часть словарного языка – слова иноязычного происхождения, пришедшие из латинского, греческого, французского, скандинавских и других языков. Слова иноязычного происхождения называются заимствованиями.

По определению Нелюбина Л.Л. заимствование – это «введение в словарный фонд языка иностранного слова» /25, 28/. Заимствование – «обращение к лексическому фонду других языков для выражения новых понятий, дальнейшей дифференциации уже имеющихся и обозначения неизвестных прежде предметов» /1, 78/. Заимствование – процесс, в результате которого в языке появляется и закрепляется некоторый иноязычный элемент (прежде всего, слово или полнозначная морфема), а также сам такой иноязычный элемент. Многозначные слова обычно заимствуются в одном из своих значений, и объем значения слова при заимствовании, как правило, сужается.

При заимствовании значение слова часто сдвигается. Бывает и так, что заимствованное слово возвращается в своем новом значении обратно в тот язык, из которого оно пришло. Такова, по-видимому, история слово бистро, пришедшего в русский язык из французского, где оно возникло после войны 1812, когда части русских войск оказались на территории Франции – вероятно, как передача реплики «Быстро!»

Общепринято считать, что для вхождения слова в систему заимствующего языка требуются следующие условия:

- передача иноязычного слова фонетически и грамматически средствами заимствующего языка;

- соотнесение слова с грамматическими классами и категориями заимствующего языка;

- фонетическое и грамматическое освоение иноязычного слова;

- словообразовательная активность слова;

- семантическое освоение, а именно, определенность значения, дифференциализация значений и их оттенков между существовавшими в языке словами и заимствованиями;

- регулярная употребляемость в речи.

Однако некоторые условия являются не обязательными, например, фонетическая и грамматическая ассоциация слова и его словообразовательная активность.

Для того чтобы стать заимствованием, пришедшее из чужого языка слово должно закрепиться в новом для себя языке, прочно войти в его словарный состав.

При заимствовании происходит адаптация слова к фонологической системе заимствующего языка, т.е. отсутствующие в ней звуки заменяются на наиболее близкие. Эта адаптация, т.е. ассимиляция может происходить постепенно: иногда иноязычные слова в течение некоторого времени сохраняют в своем произношении звуки, в данном языке отсутствующие. Помимо фонетической, заимствованное слово подвергается также грамматической (морфологической) ассимиляции. Характер этой ассимиляции зависит от того, насколько внешний облик заимствованного слова соответствует морфологическим моделям заимствующего языка.

Можно установить два основные слоя английской лексики: англосаксонский и романский. Романский слой в свою очередь состоит из латинского и французского, которые могут быть подразделены на составные части, отличающиеся друг от друга как по времени их проникновения в английский язык, так и по своим семантическим особенностям. Кроме того, в английской лексике логично констатировать ещё греческий, скандинавский, итальянский, испанский слои, а также отдельные слова, заимствованные почти из 50 языков мира, включая русский. Рассмотрение словарного состава английского языка показывает, что преобладающее значение в сложении словарного состава современного английского языка имели лексические элементы, восходящие к древнейшей общегерманской и общеиндоевропейской языковой общности, а также лексические элементы, представляющие собой результат английского словопроизводства. Однако эти источники не являются единственными источниками обогащения и развития английского словарного состава. Действительно, мы знаем, что в словарный состав современного английского языка входят лексические заимствования из других языков. Обычно отмечается, что важнейшими из этих источников явились латинский, французский и скандинавский языки. Некоторая часть слов из этих языков была настолько ассимилирована английским языком, что даже проникла в основное лексическое ядро, но значительно большее их количество находится за пределами последнего.

За 1500 лет своего развития английский язык заимствовал слова из более чем 50 языков, так как его носители вступали в различные контакты с носителями других языков в Европе и на других континентах. Именно это объясняет такое обилие иноязычных элементов в словарном составе современного английского языка.

Как скрещивание языков, так и взаимодействие языков в результате культурно-экономических связей между народами не равноценны с точки зрения результатов влияния одного языка на другой. Количество и характер заимствованных слов зависит в основном от конкретных исторических условий, в которых происходило влияние одного языка на другой. Так, например, в английском языке слова, заимствованные из скандинавских языков в результате скрещивания этих языков, значительно уступают в количественном отношении словам, заимствованным из французского языка в результате культурно-политических и экономических связей этих двух народов. Слова, попавшие в английский язык в результате скрещивания английского языка с французским во время нормандского завоевания, составляют наиболее значительный слой заимствований в современном английском языке, а именно около 60% словарного состава.

Имеющиеся в словарном составе языка заимствованные слова можно классифицировать: 1) по источнику заимствования; 2) по тому, какой аспект слова заимствован; 3) по степени ассимиляции.

1) По источнику и эпохе заимствования в словарном составе английского языка различают (Таблица №1).

2) По тому, какой аспект слова оказывается новым для принимающего языка, заимствования подразделяются на: фонетические или транскрипцию, когда общий звуковой комплекс оказывается для заимствующего языка новым, т. е. это такое заимствование словарной единицы, при котором сохраняется ее звуковая форма (иногда несколько видоизмененная в соответствии с фонетическими особенностями языка, в который слово заимствуется); кальки-translation-loans (т.е. заимствования путем буквального перевода, обычно по частям, иностранного слова или выражения, т.е. точного воспроизведения его средствами принимающего языка с сохранением морфологической структуры и мотивировки); семантические и заимствования словообразовательных элементов.

Под семантическим заимствованием понимается заимствование нового значения, часто переносного, к уже имеющемуся в языке слову. Слова pioneer и brigade существовали в английском языке и до проникновения в него советизмов, но значения: ‘член детской коммунистической организации’ и ‘трудовой коллектив’ они получили под влиянием русского языка послеоктябрьского периода.

Калька (от франц. calque 'копия') – единица, созданная путем заимствования структуры элемента чужого языка (слова или словосочетания) с заменой его материального воплощения средствами родного языка; процесс создания кальки называется калькированием.

Таким образом калькирование – это способ заимствования, при котором заимствуются ассоциативное значение и структурная модель слова или словосочетания. При калькировании компоненты заимствуемого слова или словосочетания переводятся отдельно и соединяются по образцу иностранного слова или словосочетания. В результате калькирования создаются кальки, т.е. слова и выражения, созданные по образцу иноязычного слова или словосочетания.

3) Интересна жизнь заимствованных слов в заимствовавшем их языке. Многие из заимствований под влиянием системы, в которую они вошли, претерпевают значительные фонетические, грамматические и даже семантические изменения, приспосабливаясь, таким образом, к фонетическим, грамматическим, семантическим и графическим законам системы принимающего языка, т.е. ассимилируются.

Степень ассимиляции может быть весьма различной и зависит оттого, насколько давно произошло заимствование, произошло ли оно устным путем или через книгу, насколько употребительно слово и так далее. Степень ассимиляции зависит от исторических условий развития каждого конкретного слова, от времени заимствования, характера заимствования, коммуникативной значимости слова и прочее.

По степени ассимиляции заимствования можно подразделить на:

• 
  полностью ассимилированные, т.е. соответствующие всем морфологическим, фонетическим и орфографическим нормам заимствовавшего языка и воспринимаемые говорящими как английские, а не иностранные слова;
  
• 
  частично ассимилированные, т.е. оставшиеся иностранными по своему произношению, написанию или грамматическим формам;
  
• 
  частично ассимилированные и обозначающие понятия, связанные с другими странами и не имеющие английского эквивалента. Например, из русского steppe, rouble, verst.
  

Приведем некоторые слова, вошедшие в английский язык из русского;

Соболь через посредство среднелат. sabellum проникло сначала в старофранц. sable (франц. sable), откуда заимствовано англ. sable и нем. Zobel. Мех соболя от восточных славян попадал во многие страны.

Паром (из пором) первоначально, вероятно, было заимствовано среднеголланд. praem, prame (голланд. praam), а отсюда в году попало в англ. pram ‘(норвежское) плоскодонное судно’.

Квас заимствовано англ. kvass

Рубль заимствовано всеми европейскими языками, в том числе англ. r(o)uble

Царь и производные от него царевич, царевна стали англ. tzar, а русск. царица под влиянием нем. Czarin стало англ. tzarina

Верста (род. множ. верст) заимствовано англ. verst

Чижик англ. siskin ‘чиж’

Мужик англ. moujik , а русск. воевода – англ. voivoda

Названия видов рыб стерлядь и белуга, прежде не известные англичанам, были заимствованы – sterlet и belouga.

Калач через франц. kalatch пришло в англ. calash

Русск. господарь (ср. стяженное государь), вероятно, через посредство румынского и франц. языков стало англ. hospodar.

Копейка заимствовано всеми языками и англ. copeck

Мамонт заимствовано англ. mammoth

Кнут заимствовано англ. knout

Указ англ. ukase

Астрахань стало англ. astrakhan в значении ‘каракуль’

Суслик зарегистрировано в англ. suslik

Водка заимствовано многими языками: ср. англ. vodka, нем.Wodka, итал. Vodca, испан. vodka.

Дрожки через франц. drojki или drochki стало англ. droshki

Самовар англ. samovar

Тундра англ. tundra

Тройка (лошадей) англ. troika

(Манная) крупа англ. (manna) croup

Тарантас англ. tarantas

2 Аракин В.Д. История английского языка: Учеб. пособие для студентов пед. институтов по спец. – №2103 «Иностр. яз». – М.: Просвещение, 1985. – 253 с.

3 Арбекова Т.И. Лексикология английского языка (практич. курс): Учеб. пособие для II-III курсов ин-тов и фак. иностр. яз. – М., «Высшая школа», 1977. – 240 с.

4 Аристова В.М. Англо-русские языковые контакты (англизмы в рус. яз.). – Л.: Из-во Ленинградского университета, 1978. – 152 с.

5 Смирницкий А.И. Древнеанглийский язык. – М., Филологический ф-т МГУ им. М.В. Ломоносова, 1998. – 318 с.

6 Смирницкий А.И. Лекции по истории английского языка (средний и новый период). – М.: «Добросвет», 2000. – 238 с.

7 Bailey R.W. Images of English: A Cultural History of the Language.–Cambridge, 1992.

8 The Cambridge Encyclopedia edited by David Crystal. 3^rd ed. – Cambridge, 1997. – 1303 p.

9 The Cambridge History of the English Language. V. 3. 1476-1776. – Cambridge, 1999.

10 Mc Arthur T. The English Language. – Cambridge, 1998.

11 Speake J. The Oxford Dictionary of Foreign Words and Phrases. – Oxford, 2000.
РЕЗЮМЕ
Это работа о современном английском языке, его специфических особенностях, звуковом и грамматическом строе и словарном составе в сравнении с русским языком.
ТҮЙІНДЕМЕ
Мақалада казіргі ағылшын тілінің ерекшеліктері, дыбыстық жүйесі мен грамматикалық құрылымы, сөздік қоры орыс тілімен салыстырыла қарастырылады.
ҚИЫСА, МАТАСА БАЙЛАНЫСҚАН СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ СӨЙЛЕУ АКТІСІНДЕ ҚОЛДАНЫЛУ АЯСЫ
Ильясова Н.А. – ф.ғ.к., доцент (Алматы қ-сы, ҚазмемқызПУ)
Тілдің қарым-қатынас құралы ретінде жұмсалуы сөйлеу мен ойлаудың тұтастығы тұрғысында танылып, коммуникативтік-танымдық жолдармен жүзеге асырылады. Сөйлеу мен ойлау тілдің мазмұнын құрайды, оның құрылымы тілдің грамматикалық сипатымен айқындалады. Қандай тіл болмасын, грамматикалық құрылымға тәуелді. Грамматикалық құрылым тілдің тек статикалық жағын емес, динамикалық жағын анықтауға да қызмет атқарады. Олардың бірлігінен тілдің коммуникативтік-танымдық ерекшеліктері сараланады. Ол тілдің семантикалық өрісі аясында көрініс табады. Тілдегі мазмұн тұтастығы мен коммуникативтік-танымдық сипат тілдік бірліктерді қарым-қатынас құралы ретінде жұмсайтын әрекет етуші күш түрінде танытады. Оның мәні мен мазмұны Л.Вайсгербер тілімен айтқанда, «болмысты сөйлету» (вербализация мира) болып табылады /1, 129/ Болмысты сөйлету сөйлеу тілінің мазмұндық жағын танытса, оған әрекет етуші күш болатын тілдік бірліктердің бірі – сөз тіркестері. «...Адамзат тілі өз қызметін атқару үшін әр тұлғаның өзіндік маңызы бар. Мәселе осы тұлғалардың қайсысы қай дәрежеде қолданылуына байланысты», – деген ғалым Ф.Оразбаеваның пікірінде тілдік бірліктердің әрқайсысы тілдің коммуникативті қызметін өтеуге қатысы туралы айтылады /2, 21/ Ендеше, сөз тіркестерін тілдің коммуникативті қызметін өтейтін басты құрал ретінде тану – бүгінгі күнгі қажеттілік.

Сөз тіркестері де тілдің тұрақты күйіндегі қалпын (статикалық) және қозғалыстағы (динамикалық) қалпын танытып, тілдік қатынас құралы ретінде мазмұндық сипатқа ие болады. Сөз тіркестерін қатынас құралы ретінде тану тіркес құрамындағы сөздердің грамматикалық сипаты мен семантикалық үйлесу жолдары арқылы танылады. Дәлірек айтқанда, сөздер грамматикалық сипаты мен семантикалық үйлесімділікке түсу нәтижесінде өзара байланысып, сөйлеу актісінде жұмсалатын морфосемантикалық мағыналардың тууына негіз болады.

Сөз тіркесі құрамындағы сөздер жалпы грамматикалық, категориялық грамматикалық, қатыстық грамматикалық мағыналары арқылы өзара үйлесім табады. Сөздердің категориялық грамматикалық мағыналарының үйлесуінен сөз тіркестерінің байланысу формалары, тәсілдері анықталады. Жалпы грамматикалық мағыналарының үйлесуінен сөз тіркестерінің типтері айқындалады. Қатыстық грамматикалық мағыналарының үйлесуінен синтаксистік мағыналары (жаңа грамматикалық мән) айқындалады. Олардың бірлігінен сөз тіркестерінің коммуникативті мәнін анықтайтын мазмұндық меже қалыптасады.

Сөз тіркестерінің коммуникативтік мәнін анықтайтын мазмұндық меженің қиыса байланысқан сөз тіркестері формасындағы көрінісі.

Қиыса байланысқан сөз тіркестері зат есім мен етістік (Жанар келді) есімдік пен етістік (мен келдім) зат есім мен зат есім (Нұрсая студент) және сөз тіркесі сыңарларының басқа сөз таптарынан болып, олардың зат есімге айналуы барысында субстантивтенген сөз тіркестері, сондай-ақ сөз тіркесі құрамындағы басқа сөз таптарының етістікке айналуы барысында вербалданған сөз тіркестерінде болады. Олар тілдің құрылымдық сипатында тұрақталған норма ретінде жұмсалады.

Субстантивтенген сөз тіркестеріндегі қиысудың құрылымдық жүйесі өз ішінде мынадай микротиптерге жіктеледі:

А) сөз тіркесінің басыңқы сыңары заттанған сан есім болып, бағыныңқы сыңары етістік болады. Мысалы, Бесеуі келді.

Вербалданған сөз тіркесі құрамында етістікке айналатын сөз табы – сын есімдер, сан есімдер, зат есімдер. Олар сөз тіркесінің екінші сыңарында болып, алғашқы сыңарлар зат есім не есімдік болады. Мысалы, біз екеуміз, мен жаспын, сен баласың.

Қиысудың сөйлеу актісінде қолданылу аясы процессуалдық мәнде жұмсалады. Қиысу формасынан туындайтын процессуалдық мәннен жақтық субъект пен предикаттың арасындағы қарым-қатынас айқындалып, одан сөздердің сөйлеудегі қолданылу ерекшеліктері сараланады. Сөздердің сөйлеудегі қолданылу ерекшеліктері жақтық көрсеткіштердің қызметі арқылы танылып, І жақтық морфосемантикалық мағына, ІІ жақтық морфосемантикалық мағына, ІІІ жақтық морфосемантикалық мағына қалыптасады. І жақтық морфосемантика жақтық субъектіге ие ретінде нақты сөйлеушінің өзін танытады. Жақтық субъекті де, сөйлеуші де өзі. Дәлірек айтқанда, қимыл іс-әрекеттің иесі де І жақтық субъект (мен), іс-әрекетті орындаушы да І жақтық субъектінің өзі. ІІ жақтық морфосемантика жақтық субъектіге ие ретінде тыңдаушыны танытады да сөйлеуші басқа адам болады. Яғни қимыл іс- әрекеттің иесі тыңдаушы, ал сөйлеуші басқа адам. ІІІ жақтық морфосемантика жақтық субъектіге ие ретінде нақты агенсті танытады да сөйлеуші бөгде адам болады. Мұнда ІІІ жақтық субъект (ол) тыңдаушы да емес, сөйлеуші де емес, тек іс-әрекетті орындаушы агенс болады да сөйлеуші бөгде адам болады.

І жақтық қиысудың жекеше түріндегі морфосемантикада жақтық субъекті де, сөйлеуші автор да жеке бір адам ретінде қатысады. Мысалы, мен келдім.

І жақтық қиысудың көпше түріндегі морфосемантикада жақтық субъект ретінде бірнеше адам, сөйлеуші автор ретінде жеке адам қатысады. Мысалы, біз келдік.

ІІ жақтық қиысудың жекеше түріндегі морфосемантикада жақтық субъектіге ие тыңдаушы жеке болып, сөйлеуші автор басқа адам болады. Мысалы, сен келдің. ІІ жақтық қиысудың көпше түріндегі морфосемантикада іс-әрекетке ие болып тұрған ІІ жақтық субъект- адресанттың (сендер) бәрі немесе біреуіне ғана нақты қызмет атқаруы мүмкін. Мысалы, сендер барыңдар, сендер айтыңдар дегенде, бару іс-әрекеті жақтық субъектіге ие адресантқа түгелдей қатысты болса, айту іс-әрекеті жақтық субъектіге ие адресатқа түгелдей емес, оның ішінде нақты біреуіне ғана тиесілі болуы мүмкін. Олай болса, ІІ жақтық қиысудың көпше түріндегі морфосемантикада ІІ жақтық субъект-адресант іс-әрекетке түгелдей қатысуға да, нақты біреуінің ғана қатысуына да негіз болуға қабілетті. Бұл етістіктің семантикасы мен функционалдық қызметіне байланысты айқындалады.

ІІІ жақтың жекеше түрінде жақтық субъектіге ие жеке агенс болып, сөйлеуші автор бөгде адам болады. Көпше түрінде жақтық субъектіге ие агенс бірнеше адам болып, сөйлеуші автор бөгде адам болады. Олар да сөз тіркесі құрамындағы етістіктің семантикасы мен функционалдық ерекшелігіне қарай, екі түрлі қызметте жұмсалуға қабілетті:

1. Жақтық субъектіге ие агенстердің іс-әрекетке түгелдей қатысты болуы (Олар барды).

2. Жақтық субъектіге ие бірнеше агенстердің нақты біреуінің ғана іс- әрекетке қатысты болуы (Олар айтты, яғни біреуі ғана сөйлеп, басқаларының тек қоштауы).

Сөз тіркестерінің коммуникативтік мәнін анықтайтын мазмұндық меженің матаса байланысқан сөз тіркестері формасындағы көрінісі.

Матаса байланысқан сөз тіркестері құрылымдық тұрғыдан алғанда түркі тілдері, оның ішінде қазақ тіліне тән ерекшелік болады. Мазмұндық меже тұрғысынан алғанда, матаса байланысқан сөз тіркестерінің коммуникативтік мәні мен сөйлеу актісінде қолданылу аясы басқа тілдермен тең дәрежеле танылады.

Матаса байланысқан сөз тіркестерінің статикалық және динамикалық көрсеткіштерінің бірлігі негізінде олар да тілдік қатынас құралына айналады.

Зат есім мен зат есім ( Олжастың кітабы), есімдік пен зат есім (сенің балаң) және сөз тіркесі сыңарларының басқа сөз таптарынан болып, олардың зат есімге айналуы барысында субстантивтенген сөз тіркестері тілдің құрылымдық сипатында матаса байланысуға қабілетті болып, олар да тұрақталған норма ретінде жұмсалады.

Субстантивтенген сөз тіркестеріндегі матасудың құрылымдық жүйесі өз ішінде мынадай микротиптерге жіктеледі:

А) сөз тіркесінің екі сыңары да сын есімнің заттануы арқылы байланысады. Мысалы, жақсының жақсысы

Ә) Сөз тіркесінің алғашқы сыңары зат есімнен болып, екінші сыңары сын есімнің заттануы арқылы байланысады. Мысалы, қойдың семізі

Б) Сөз тіркесінің алғашқы сыңары сын есімнің заттануы екінші сыңары үстеудің заттануы арқылы байланысады. Мысалы, еріншектің ертеңі

В) сөз тіркесінің алғашқы сыңары зат есімнен болып, екінші сыңары етістіктің заттануы арқылы байланысады. Мысалы, бұлбұлдың сайрауы.

Г) сөз тіркесінің екі сыңары да сан есімнің заттануы арқылы байланысады. Мысалы, жиырманың бесеуі

Ғ) сөз тіркесінің алғашқы сыңары етістіктің заттануы болып, екінші сыңары зат есім арқылы байланысады. Мысалы, табудың амалы.

Матаса байланысқан сөз тіркестерінің сөйлеу актісінде қолданылу ерекшеліктерін танытатын, сөз тіркестерінің коммуникативтік мәнін анықтайтын мазмұндық меже сөз тіркесі құрамындағы сөздердің грамматикалық және семантикалық үйлесімділігі негізінде туындаған төмендегі морфосемантикалық мағыналардың жиынтығы негізінде анықталады. Мысалы, Зат есім мен зат есім байланысқан матасу формасы сөйлеу актісінде зат пен заттың табиғи болмысына тән қатыстық мәнді білдіреді: Мысалы, малдың терiсi, кiтаптың парағы, қардың суы, бидайдың ұны, сиырдың сүтi, ағаштың жапырағы, жаздың желі, күздің суығы. Екіншіден, зат пен заттың қатынасындағы меншіктік мәнді білдіреді: Асқардың досы, Жанардың кітабы. Үшіншіден, зат пен заттың қатынасындағы туыстық, жақындық мәнді білдіреді: Олжастың қарындасы, Қайраттың жары.

Заттанған сын есімдер және бағыныңқы сыңары зат есім басыңқы сыңары заттанған сын есімдер байланысқанда: нәрсенiң сынын, сапалық қарым-қатынасын білдіреді: жақсының жақсысы, қойдың үлкенi, сиырдың семiзi; нәрсенің талғаулық мәнін білдіреді: адамның ақылдысы, қызылдың қызылы

Заттанған сын есім мен заттанған үстеу байланысқанда: заттық сапаның мезгілге қатынасын білдіреді. Еріншектің ертең. Зат есім мен заттанған сан есімдер байланысқанда: зат пен заттың бөлшектік қатынасын білдіреді: оқушылардың бірі. Заттанған сан есім мен зат есім байланысқанда: меншіктілік мәннің нақты сандық қатынасын білдіреді: біреуінің басы, екіншісінің амалы. Зат есім қимыл атауларымен (тұйық етістік) байланысқанда: заттың қимылдық белгісін бiлдiредi: Асанның жүрiсi, бұлбұлдың сайрауы. Зат есімдер есімдік, есімше тұлғалы етістікпен байланысқанда: заттың қимылдық сапасын білдіреді: Жанардың айтқаны, үйдің жылығаны, менің жазғаным, сенің айтқаның. Заттанған сан есімдер байланысқанда: мөлшерлік, сандық қарым-қатынасты білдіреді: жиырманың бесеуі, отыздың біреуі. Есімдік пен зат есім байланысқанда: оңаша тәуелдік мағына білдіреді: Сенің балаң, сенің балаларың. Ортақ тәуелдік мағына білдіреді. Біздің баламыз, біздің балаларымыз.Өзіндік тәуелдік мағына білдіреді: өзінің киімі, өзінің ойы. Есімдік пен заттанған сан есім байланысқанда: бүтіннің бөлшегін білдіреді: мынаның біреуі, оның үшеу.Есімше тұлғалы етістік пен заттанған сан есімдер байланысқанда:қимыл иесінің сандық мөлшерін білдіреді: келгендердің алтауы.Тұйық етістік пен зат есім байланысқанда: қимыл атауының заттық сапасын білдіреді: табудың амалы, үйренудің жолы.

Ескерту:а) Көмекшi есiм сөздермен қатынаста жұмсалған, мекендiк ұғымды бiлдiретін өзеннiң жағасы, үйдiң жаны тіркестерінің құрамындағы көмекші сөздердің толық лексикалық мағынасы болмағандықтан, оны сөз тіркесі емес, түйдекті тіркес деп танимыз.

Б) Зат пен заттың табиғи болмысына тән қатыстық мән білдіретін сөз тіркестерінің құрамынан ілік септік жалғауын жасырын түрде қолдануға болады. Одан сөз тіркесінің грамматикалық мағынасы өзгермейді. Меншіктік, туыстық, бөлшектік (оқушылардың бірі) мәнді білдіретін сөз тіркестері ілік септік жалғауының ашық түрде қолданылуын қажет етеді. Матасу формасындағы ілік септік жалғауының жасырын келуінен олар сөйлем ішінде бір ғана сұраққа жауап беріп, жеке сөздің эквиваленті сияқты жұмсалып, номинативті қызмет атқарады.

1 Гухман М.М. Лингвистическая теория Л. Вайсгербера // Вопросы теории языка в современной зарубежной лингвистике. – М., 1961. – С 123-162.

2 Оразбаева Ф. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі. – Алматы., 2000. – 208 б.
РЕЗЮМЕ

В статье рассматривается функция слов в разговорной речи, связанных с помощью иминительного падежа и личных окончаний а также родительного падежа и формы принадлежности.

Мақалада қиысу және матасу формасындағы сөз тіркестерінің функционалдық қызметі коммуникативтік лингвистика тұрғысында қарастырылады.