Областной учебно-методический кабинет организаций дошкольного, общеобразовательного

52 
 
Задание: На доске записаны названия растений, уберите лишнее: 
Черника клевер 
Ель донник белый 
Брусника тысячелистник обыкновенный 
Мох морошка 
Клевер горошек мышиный  
-  Почему  вы  исключили  именно  эти  названия?  (так  как  клевер  растение 
луговое, а морошка на болоте). 
В  природе  растения  обитают  не  изолированно  от  других,  а  совместно  с 
другими растениями. 
- Как вы думаете, взаимодействуют ли между собой растения, живущие на 
одной территории? 
- Какое влияние оказывают растения друг на друга? 
В ходе беседы выясняются понятия: - ярусность; 
- теплолюбивые; 
-  теневыносливые растения; 
Вывод:  
Группы  растений,  произрастающие  на  одной  территории  и  оказывающие 
влияние  друг  на  друга  и  на  среду  обитания  – называют  растительными 
сообществами или фитоценозами. 
Задание группам: На ваших столах есть таблички с названием фитоценоза, 
на  альбомных  листах  запишите,  какие  растения  проживают  на  данной 
территории. (1-2 минуты). Затем записи проверяются. 
2. Природные сообщества. 
 - Могут ли растения на определенной территории прожить без животных? 
(нет). 
- Какая связь между растениями и животными в растительном сообществе? 
(цели, питание, опыление и т.д.). 
Для  различных  растительных  сообществ  действительно  характерны  свои 
виды животных. На доске прикреплены различные названия животных 
Задание по группам: 
- Какие животные живут в вашем растительном сообществе. 
- Выберите этих животных (снимите с доски и положите на свой стол). 
У  вас  скопилась  небольшая  информация,  названия  животных  и  растений, 
живущих на ваших территориях. 
Задания по группам: 
-  Как  можно  назвать  среду  обитания  животных  и  растений,  живущих 
вместе.  
В ходе обсуждения сформировался  вывод: 
Совокупность  растений  и  животных,  обитающих  на  конкретной 
территории,  а  так  же  грибов,  лишайников  и  бактерий называется 
природным сообществом или биоценозом. 
В любой экосистеме можно выделить три группы организмов. 
Производители потребители разрушители  (Растения),  (животные),  (грибы, 
бактерии) 

53 
 
Совокупность  живых  организмов  и  неорганических  компонентов, 
привязанных к определенной территории и взаимосвязанных между собой 
круговоротом веществ, называются – экосистемой.  
План характеристики сообществ:  
Задания для групп (на каждый стол): 
Ознакомиться с источниками информации на ваших столах. 
Найти и дописать название растений, характерных для вашего биоценоза и 
составить краткую характеристику некоторых из них. 
Найти  и  дописать  название  животных,  характерных  для  вашего 
природного сообщества и охарактеризовать несколько из них 
Составить 2-3 цепи питания, характерных вашему сообществу. 
Сделайте выводы 
Отчет групп о проделанной работе по плану характеристики сообществ. 
1 группа - рассказывает общую характеристику биоценоза - «Леса». 
2 группа - -*- -*- биоценоза - «Луга». 
3 группа - -*- -*- биоценоза - «Степей» 
4 группа - -*- -*- биоценоза - «Болота» 
 Выводы урока: 
-  Биоценоз  -  сложная,  природная  система,  которая  поддерживает 
различные  связи  между  ее  компонентами  (различными  видами  живых 
организмов) и, имеет очень сложную внутреннюю структуру. 
- Изменение связей компонентов биоценоза приводит к изменению самого 
биоценоза. 
-  Устойчивость  биоценоза  к  внешнему  воздействию  определяется 
количеством  и  разнообразием  связей  между  организмами  этого 
сообщества. 
4. Обобщение. Рефлексия. 
Задачи-тесты, задания: 
Обобщить  и  систематизировать  знания  о  природных  сообществах, 
проверить  умения  составлять  цепи  питания,  приводить  примеры  трех 
групп живых организмов в любой экосистеме. 
Вариант 1    тесты : 
1.  Природным  сообществом  называют  совокупность  приспособленных  к 
совместному обитанию на данной территории видов: 
А) растений и животных      Б) растений, грибов и бактерий 
В)  растений,  животных  и  микроорганизмов          Г)  растений,  животных, 
грибов и бактерий 
2. Найдите неверное утверждение. Животные в природном сообществе: 
А) являются потребителями органических веществ, созданных растениями 
в процессе фотосинтеза 
Б) участвуют в образовании органических веществ из неорганических 
В) частично играют роль разрушителей органического вещества 
Г) участвуют в передаче органического вещества по цепям питания 
3. Природным сообществом является: 
А) клетка дуба в) дуб      Б) лист дуба г) дубовый лес 

54 
 
4. Ласточки и стрижи в природных сообществах выполняют роль: 
А) производителей органических веществ    Б) потребителей 1-го порядка 
В) потребителей 2-го прядка      Г) разрушителей органических веществ 
5. В одном природном сообществе со щукой можно встретить: 
А) акулу     в) леща     Б) кита       г) морскую звезду 
6. Производителем является:   А) береза  в) журавль  Б) ворона   г) белый 
гриб 
7. Цепи питания – это: 
А) связи между родителями и потомством  Б) родственные (генетические) 
связи 
В)  обмен  веществ  в  клетках  организма      Г)  пути  передачи  веществ  и 
энергии в природном сообществе 
Вариант   2      тесты 
1.  Комплекс  взаимосвязанных  видов,  обитающих  на  определенной 
территории с однородными природными условиями, называют: 
А)  биосферой      Б)  природным  сообществом    В)  ноосферой      Г) 
круговоротом веществ 
2. Разрушителями в природном сообществе в основном являются: 
А) низшие растения     в) животные     Б) высшие растения    г) грибы и 
бактерии 
3. Природным сообществом является:    А) болото   в) остров   Б) гора    г) 
облако 
4. В состав сообщества елового леса никогда не входит: 
А) черника    в) утка-кряква   Б) большой пестрый дятел     г) медведь 
5.  Гриф  является:        А)  производителем          в)  разрушителем      Б) 
потребителем     г) паразитом 
6.  Все  виды,  образующие  пищевую  цепь,  существуют  за  счет 
органического вещества, созданного:    А) бактериями    в) животными   Б) 
грибами     г) растениями 
7. В пищевой цепи между семенами растений и лисой находятся: 
А) лягушки  в) лисята   Б) мыши   г) дрозды-рябинник 
Вариант 3      тесты 
1. К естественным сообществам относится: А) луг    в) сад   Б) огород    г) 
пашня 
2. Потребители органических веществ в природном сообществе: 
А) низшие растения    в) лишайники   Б) грибы и бактерии    г) животные 
3. Хищники в природном сообществе: 
А) полностью уничтожают растительноядных животных 
Б) способствуют повышению численности жертв 
В)  способствуют  выживанию  самых  здоровых  и  сильных  особей  среди 
своих жертв 
Г) не влияют на численность жертв 
4. Устойчивость природного сообщества определяется: 
А) равным числом видов растений, животных, грибов и бактерий 
Б) малым числом видов живых организмов 

55 
 
В) преобладанием числа видов животных 
Г) большим разнообразием видов живых организмов 
5.  Мышь  является:    А)  производителем        в)  разрушителем      Б) 
потребителем    г) паразитом 
6.  Продолжите  цепь  питания,  выбрав  нужное  животное  из  указанного 
перечня: растения – насекомое - …       А) лисица      в) волк      Б) лягушка      
г) сова 
7. Зеленая окраска свойственна обычно: 
А) производителям    в) потребителям   Б) разрушителям   г) паразитам 
Вариант 4   тесты 
1. Искусственным сообществом является: 
А) болото    в) ржаное поле   Б) река    г) дубрава 
2. Организмы, которые создают органические вещества из неорганических, 
называют: 
А)  потребителями            в)  разрушителями      Б)  производителями          г) 
паразитами 
3. В одном природном сообществе можно встретить ландыш: 
А) и лисицу    в) и синий василек    Б) и полевого жаворонка     г) и суслика 
4. Основная роль рыб в водных природных сообществах: 
А) создание органических веществ 
Б)  потребление,  преобразование  и  передача  органических  веществ  по 
цепям питания 
В) санитария      Г) разрушение органических остатков 
5. Устойчивость природных сообществ связана с: 
А) высокой продуктивностью растений 
Б) наличием значительной массы органических веществ 
В) большим видовым разнообразием  
Г) интенсивной работой микроорганизмов 
6.  Продолжите  цепь  питания,  выбрав  нужное  животное  из  указанного 
перечня: растение  – мышь - …  А) заяц     в) кузнечик     Б) змея      г) 
тритон 
7. Производителем и одновременно хищником является: 
А) кошка     в) клевер     Б) росянка     г) картофель 
Дидактические карточки. 
Задание по теме: «Природные сообщества» 
Карточка № 1 
1. Что такое среда обитания? Приведите примеры. 
Карточка № 2 
1. Какие экологические факторы вы знаете? 
Назовите основные физические факторы среды. 
Карточка № 3 
1.  Каково  значение  света  для  живых  организмов  (растений,  животных). 
Приведите примеры. 
Карточка № 4 
1. Как влажность влияет на живые организмы? Приведите примеры. 

56 
 
Карточка № 5 
1.  В  чем  сущность  хищничества?  Какова  роль  хищничества  в  природе. 
Приведите примеры. 
Карточка № 6 
1. Что называется сообществом? Какие связи существуют в сообществе? 
Карточка № 7 
1. Какие группы организмов существуют в каждой экосистеме? 
Перечислите и приведите примеры. 
Карточка 
1. Закончите схемы цепей питания: 
а) Растение - __________ящерица- __________ 
б) __________ заяц ________ 
в) фитопланктон ___________ … ____________... хищная птица 
5. Домашнее задание: подготовить тесты – задания по теме. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

57 
 
«Жас эколог-ӛлкетанушы» факультатив курсының бағдарламасы 
(География, 8 сынып) 
 
 
Құрастырған: 
Адаялиев  Мирбол  Ғибатоллаҧлы  –  Казталов  ауданы,  Ғ.Бегалиев  
атындағы орта жалпы білім беретін мектептің биология пәні мұғалімі. 
 
Тҥсінік хат 
Жас  жеткіншектерге  сапалы  білім  мен  саналы  тәрбие  беруде 
экологиялық-ӛлкетану үйірмелері маңызды роль атқарады. Биылғы жылғы 
Елбасының  халыққа  дәстүрлі  Жолдауында  2050  жылға  дейінгі  жарқын 
болашаққа  жету  жолдары  кӛрсетілген.  Елбасы  Н.Ә.Назарбаев  қазақ 
халқының  мыңдаған  жылдар  тарихи  тәжірибесінен,  Тәуелсіздік  жылдары 
жүріп  ӛткен  қазақстандық  жолдан  туындаған  «Мәңгілік  Ел»    ұлттық 
идеясын  жария  етті.  Ендігі  жерде  барша  халық  бір  мүдде  – 
Тәуелсіздігімізді  нығайтып,  еліміздің  ӛркендеуіне  атсалысуымыз  керек.   
«Мәңгілік Елдің»  жеті қағидасы ел дамуының арқаулық құндылықтарын, 
Қазақстан  халқының  ортақ  мүддесі  мен  тарихи  тағдырын  айшықтайды. 
Осы  жолда  қазақстандық  педагогтердің  қосар  үлестері  орасан  болмақ. 
Балалар экологиясы мен туризмі – болашаққа мамандар даярлау, олардың 
ӛз  ӛлкесін  сүйетін  дұрыс  қалыптасқан  жеке  тұлға  болуына  үлес  қосатын 
тәрбие құралы. Осы факультатив курс  2013-2014 оқу жылында Қазақстан 
Республикасының  орта  білім  беру  ұйымдарында  оқыту  Қазақстан 
Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысымен 
бекітілген  ҚР  мемлекеттік  жалпыға  міндетті  білім  беру  стандарты 
негізінде  және  Қазақстан  Республикасы  Білім  және  ғылым  министрінің 
2013 жылғы 3 сәуірдегі №115 бұйрығымен бекітілген оқу бағдарламалары, 
2013-2014  оқу  жылында  Қазақстан  Республикасының  жалпы  орта  білім 
беретін  ұйымдарында  ғылым  негіздерін  оқытудың  ерекшеліктері  туралы 
әдістемелік нұсқау хатты басшылыққа ала отырып жасалған. 
Бағдарлама авторы: М.Ғ.Адаялиев – Ғ.Бегалиев атындағы орта жалпы 
білім беретін мектептің биология пәні мұғалімі. 
Осы  бағдарлама  экологиялық-экономикалық  білім  беру  мен 
оқушыларды  кәсіби  бағдарлау  бойынша  оқу-әдістемелік  құралдардың 
республикалық сырттай байқауында 187 жұмыстың ішінен «жеңімпаз» деп 
танылып,  ҚР  Ұлттық  Ғылым  академиясының  қазылар  алқасы  шешімімен 
(24.04.14  ж  №2)  республикалық  экологиялық  альманахқа  енгізіліп, 
жаратылыстану  пәндері  мұғалімдеріне  әдістемелік  құрал  ретінде 
ұсынылған.  Казталов  аудандық  білім  беру  бӛлімінің  әдістемелік  кеңесте 
талқыланып, 2014-15 оқу жылына  биология-география  пәні мұғалімдеріне 
факультатив курс ретінде ұсынылды.  
Мақсаты 
Мектеп 
оқушыларының 
ӛзіндік 
дамуын, 
ойлау 
қабілетін 
қалыптастырып,  шығармашылық  және  интеллектуальдық  мүмкіншілігі 

58 
 
арқылы  ӛзін-ӛзі  тәрбиелеу  қасиетін  ашу.  Азаматтық  пен  ұлтжандылыққа 
тәрбиелеу,  туған  ӛлкенің  табиғатын  аялауға,  мәдени,  рухани  мұраларды 
танып  білуге,  сақтауға  тарту,  туған  жеріміздегі  танымал  тұлғаларды 
дәріптеп, оларды үлгі тұту. Бос уақыттарын тиімді пайдаланып, салауатты 
ӛмір салтын ұстануды кӛздейді. 
Міндеті 
Әлеуметтік-педагогикалық:  жеке  тұлға  қалыптастыру,  «Кіші 
Отанына»  деген  сүйіспеншілік  сезімін  арттыру,  ӛзінің  туған  ӛлкесі 
тарихына  деген  мақтаныш  түйсігін,  патриотизмді  кӛтеру,  мамандық 
таңдауға баулу (эколог, ӛлкетанушы, зерттеуші, жазушы, журналист т.б) 
Білімділік:  ӛңірдің  табиғат  байлықтарын  қорғау,  қала  мен  жеке 
адамдар,  тарихи  тұлғалар  туралы  білімдерін  кеңейту,  іздестіру-зерттеу 
жұмысының негіздерін үйрету, ӛзіндік қорытынды, түйін жасауға баулу 
Танымдық:    биогеографиялық  ақпараттарды  молынан  қамту,  тарихи 
дерек  кӛздерімен,  мемуарлық,  ғылыми-ақпаратық  әдебиеттер  мен  баспа 
беттерімен жұмыс жасауды меңгерту 
Дамытушылық: туған ӛлкенің экологиясын, тарихын ӛз бетімен оқуға 
деген  құлшынысын  дамыту,  оқушылардың  шығармашылық  қабілеттерін 
кӛтеру,  экологиялық  жорықтар  мен  жарыстарға  қатысу  арқылы 
шеберліктерін шыңдау. 
Бағдарлама ерекшелігі 
ағдарлама  экология-ӛлкетану  қызметі  –  туған  ӛлке  арқылы 
оқушыларға  еліміздегі  табиғи,  рухани  байлықтарымызды  танып-білуге, 
Отанға деген сүйіспеншілікке  тәрбиелеуге, қоршаған ортаны кең кӛлемде 
тануға  мүмкіндік  береді.  Бұл  бағдарламада  экология-экономикалық 
дәрістер, 
туристік-ӛлкетану, 
экологиялық 
жорықтар, 
саяхаттар 
оқушыларды  Қазақстандық  патриотизмге  тәрбиелеуде  ,  адамды  рухани 
дамытуда  ең  пәрменді  бағыт  екендігі  ескерілген.  Сондай-ақ  үйірме 
мүшелерін  жас  ерекшеліктеріне,  қабілеттеріне  қарай  екі  топқа  бӛліп 
(экологиялық  және  ӛлкетану  топтары),    ғылыми-зерттеу  жұмыстарына 
баулу да кӛзделген. 
 Кҥтілетін нәтиже 
- Туған ӛлкеміздің табиғатын, тарихын толық сезініп, танып барып ӛз 
бетінше  оқудың,  зерттеудің  қажеттілігін  білуі,  зерттеуді  ӛз  бетінше 
жалғастыруы, танымдық белсенділігінің жоғары деңгейге кӛтерілуі 
- Патриоттық,  азаматтық  және  интернациональдық  біліктілігінің 
толеранттық мәдени қарым-қатынасқа кӛтерілуі. 
Пәнаралық  байланыс:  биология,  география,  экология,  тарих, 
әдебиет. 
«Жас 
эколог-ӛлкетанушы» 
факультатив 
курсының 
бағдарламасы. 
Кіріспе.  (2  сағат)
   
Экология  және  ӛлкетану  тарихы  туралы  түсінік. 
«Жас эколог-ӛлкетанушы» курсының мақсат, міндеттері. Зерттеу әдістері, 
туристік-ӛлкетану  жұмыстарының  маңызы.  Ӛлкетану  –  Қазақстан 
ғылымында  ХХ  ғасырдың  аяғында  Егемендікпен  бірге  пайда  болған  жас 

59 
 
пән.  Оның  мақсаты  ӛскелең  ұрпақты  азаматтық  пен  ұлтжандылыққа 
тәрбиелеу, туған ӛлкенің  тарихи, мәдени, рухани мұраларын танып білуге, 
сақтауға тарту. Мектеп оқушыларының ӛзіндік дамуын, ойлау қабілеттерін 
шыңдау,  интелектуальдық  мүмкіндіктерін  ашу  болып  табылады.    Жалпы 
алғанда ӛлкетану пәні болашақ мамандар, тарих пен ӛлкетану, жан-жақты 
дамыған  жеке  тұлғаның  қалыптасуы,  мықты  тәрбие  құралы.  Ұлы 
ағартушылар  Я.А.Каменский,  Ж.Ж.Руссо,  К.Д.Ушинский  еңбектерін 
басшылыққа  ала  отырып    ӛз  ӛлкесін  тану  идеясын  дамыту.  Ӛлкетану 
ғылымының  «атасы»    К.Д.Ушинскийдің  жастарды  ӛлкетану  арқылы 
тәрбиелеудегі  еңбектерінің  құндылықтары.    Ӛлкетануды  К.Д.Ушинский 
неліктен «Отантану» деп атады?   
Экология,  ӛлкетану  ғылымына  еңбек  сіңірген  адамдар.  Қазақтан 
шыққан  алғашқы  ӛлкетанушылар ретінде Ш.Уалиханов  пен  Ә.Жангелдин 
аталарымыздың 
еңбектеріне 
тоқталу. 
А.А.Остапец-Свешников, 
Т.Қ.Жездібаев, С.С.Абдамбаев, С.Р.Ердаулетов т.б ғалымдар еңбектерімен 
таныстыру.  
І бӛлім. Экология және ӛлкетану бастауы.  (12 сағат) 
Батыс  Қазақстан  облысының  экологиялық  жағдайы.  (2  сағат) 
Капустин  Яр,  Азғыр,  Тайсойған  әскери  сынақ  полигондарының 
зардаптары.  Полигон  зардаптарын  жоюдың  жолдарын  кӛрсетіп  шағын 
шығарма  жазу,  апат  аймақтары  туралы    ғылыми-зерттеу  жұмысы.  (Жоба 
қорғау)  
Батыс 
Қазақстан 
облысының 
аудан, 
ауыл, 
қалаларындағы 
экологиялық жағдай. Әрбір ауданға тән экологиялық проблемалар, оларды 
шешу  жолдары.  БҚО  экологиялық  жағдайын  білу,  полигон  зардаптарын 
жоюдың маңызын ұғыну, т.б. 
БҚО  әкімшілік-территориялық  бӛлінісі  және  халық  саны.  (4 
сағат) 
Географиялық 
зерттеулер, 
ізденіс. 
Халықтың 
орналасу 
ерекшеліктері,  тарихы.  Облыстағы  халықтар  достығы,  «толеранттық» 
ұғымы.  Облыс  табиғатын,  ӛзен-кӛлдері,  қазба  байлықтарын,  жануарлар 
дүниесін  ажырата  білуі.  Сарамандық  жұмыс  №1.  Сарамандық  тапсырма: 
экология,  ӛлкетану  әдебиеттерін  талдау,  архив  қызметімен  танысу.  
Экологиялық  топтағы  қызметтік  міндеттер.  Сарамандық  жұмыс  №2. 
Облыстың ауқымы, әкімшілік бӛлінісі, географиялық нысандары. Әртүрлі 
зерттеу  әдістерін,  талдау,  салыстыру,  ӛзіндік  байлам  жасауға  үйрету. 
Іздестіру-зерттеу жұмыстарына баулу.  
Туған  ӛлкеміздегі  тарихи-мәдени  ескерткіштер  –  халық 
қазынасы.  (2  сағат)  Ұлтымыздың  рухани  байлығының  қайнар  кӛзі  – 
халық  шығармашылығын  насихаттау.  Мәдени  қазынаны  жасаушылар 
кімдер дегенде, жаңа буынның ӛсіп қалыптасуына ерекше ықпал тигізетін 
ақын,  жазушы,  композиторлар,  суретші  т.б  ӛнер  шеберлері,  олардың 
қолынан,  іс-әрекетінен  шыққан  рухани  байлықтар.  Мәдени  қазынаның, 
рухани  байлықтың  әділ  қазысы  –  халық  екендігін  ұғындыру.  Адам  мен 
Ғалам,  Болмыс  пен  Ақиқат  сырын  аңдауға  талпынып,  даналық  сырына 
үңілген  дала  жұртының  ерекше  тұрпатты  пәлсапасы,  сан  ғасырлар ӛтінде 

60 
 
ӛңін тайдырса да, ӛзегін жандырмай, уақытпен бірге шыңдалып, ұрпақтан-
ұрпаққа  дарып  келеді.  Алашқа  аты  таралған  небір  ӛнер  саңлақтары  мен 
мәдениет қайраткерлерінің кіндік қаны тамған, табаны тиген қасиетті Орал 
ӛңірінің  топырағында  ұлттық  мәдениет  пен  ұлағатты  дәстүрлер  жаңара 
жарасымын  табуда.  Ӛлкетану  тобындағы  қызметтік  міндеттер.    Байырғы 
Дешті  Қыпшақ  заманынан  бастап  мекендеген  мол  тарихи  қазбалардың 
кӛпшілігі  әлі  терең  зерттеуді  қажет  етеді.    Облыс  аумағындағы  әлі 
зерттелмеген  ескі  қорымдар  болашақ  ұрпақ  еншісінде.  «Мамай»  және 
«Қособа» археологиялық кешендерінің маңызы туралы зерттеулер жүргізу. 
Сарамандық  жұмыс  №3.  Ӛңір  тарихы,  халқына  байланысты  зерттеу 
жұмыстары. Тарихи-археологиялық ескерткіштердің тізімін жасау. Облыс, 
аудан, ауыл кітапханасымен байланыс жасау. 
Мҧражай – халықтардың материалдық және рухани мәдениеті. (2 
сағат)  Облыс  кӛлеміндегі  музейлердің  құрылу  тарихы,  мағынасы  мен 
маңызы.  Ӛлкетану  музейлері  туралы  түсінік.  «Экскурсия»  сӛзінің 
мағынасын  ашу.  Экскурсия  –  жеке  тұлғаның  уақытша  болатын  елдегі 
(жердегі) туристік ресурстарды танымдық мақсатта жиырма тӛрт сағаттан 
аспайтын  уақытқа  барып  кӛруі.  Музей  жәдігерлерімен,  аудан  
мектептеріндегі  ӛлкетану  жұмыстарымен  танысу  «Оралым  –  кӛрікті  әсем 
қалам» слайд, «Кім Орал ӛңірі туралы кӛп біледі?» ойыны. 
Музейдің мазмұны мен жинастыру жұмыстары, ғылыми-зерттеушілік 
бағыты.  «Туған  жерді  сүю  парыз,  Сүю  үшін,  білу  парыз»  туған  жер 
құндылықтарын  жинау  апталығы.  Сарамандық  жұмыс  №4.  Мектеп 
музейлеріне  экспонаттар  жинау,  жинау,  сақтау  әдістері.  Сақталу  мерзімі. 
Тарихи-ӛлкетану,  Пушкин,  Жәңгір  хан  т.б  мұражайлар  туралы  деректер 
беру. 

жүктеу/скачать 2,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: