Логистикалық жүйелердің түрлері

Түрлі елдерді қамтитын макрологистикалық жүйенің қалыптасуы кезінде халықаралық экономикалық қатынастардың құқықтық және экономикалық ерекшеліктерімен байланысты, елдердің көлік зандылықтарының ерекшеліктерімен байланысты қиындықтарды және, сондай-ақ басқа кедергілерді төзу қажет. Мемлекетаралық бағдарламалардағы макрологистикалық жүйелердің қалыптасуы біртұтас экономикалық кеңістіктің құрылуын, ішкі шекараларысыз тауарларды, капиталдарды, ақпараттарды, еңбек қорларын тасымалдаудағы кедендік кедергілерсіз ортақ нарықтың құрылуын талап етеді.

Микрологистикалық жүйелер, макрологистикалық жүйелердің құрылымдық құрамдасы, бөлімі болып табылады. Оларға түрлі өндірістік және сауда кәсіпорындары, территориалды-өндірістік кешендер жатады. Микрологистикалық жүйелер өндірісшілік логистикалық жүйелер класына жатады, олардың құрамына біртұтас инфрақұрылыммен біріккен, технологиялық байланысқан өндірістер кіреді.

Макрологистика шеңберіндегі жеке микрологистикалық жүйелер арасындағы байланыстар тауар-ақша қатынастарының негізінде бекітіледі. Микрологистикалық жүйелер ішінде, сондай-ақ элементтер әрекет етеді. Дегенмен, олардың өзара әрекетінің негізі тауарлы емес. Бұл - фирма, бірлестіктер немесе бір экономикалық нәтижеге жұмыс істейтін басқа шаруашылық жүйе ішіндегі жеке бөлімшелер, логистикалық жүйенің үш түрі бар: тікелей байланысы бар, икемді және эшелонданған логистикалық жүйелер.

Тікелей байланысы бар логистикалық жүйелер. Бұл логистикалық жүйелерде материалды ағым өнім өндірушіден тұтынушыға делдалсыз, тікелей өтеді.

Эшелонданған логистикалық жүйелер. Мұндай жүйелерде материалды ағым жолында кем дегенде бір делдал бар.

Икемді логистикалық жүйелер. Мұнда материалды ағымның өнім өндірушіден тұтынушыға қозғалысы тікелей, сондай-ақ делдалдар арқылы жүруі мүмкін.

Дәріс 3
Көлік ағымдары мен коліктіц тұрақты қүрылғылары.
Тасымалдау — адамдар мен жүктерді таситын материалды өндіріс саласы. Қоғамдық өндіріс құрылымында тасымалдау материалды қызмет өндіру сферасына жатады.

Материалды ағымның шикізаттың алғашқы кезінен бастап соңғы тұтынушыға дейінгі жолында орындалатын логистикалық операциялардың көп бөлігі түрлі көлік құралдарын қолдану арқылы жүргізіледі. Бұл операцияларды орындауға кететін шығындар логистикаға кететін жалпы шығындардың 50 пайызға дейінгі шамасын құрайды.

Тасымалдау екі элементтен — жаппай пайдаланылатын көліктен және жаппай пайдаланылмайтын көліктен тұратын жүйе барлық табылады.

Жаппай пайдаланылатын көлік—жүк және адамдарды тасымалдауда халық шаруашылығының барлық салалары мен тұрғындардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын халық шаруашылығының саласы. Жаппай тасымалдау айналыс сферасына және тұрғындарға қызмет көрсетеді. Оны, әдетте, магистралды деп те атайды (магистраль — белгілі бір жүйедегі негізгі басты сызба, бұл жағдайда - қатынас жолдар жүйесінде). Жаппай тасымалдау түсінігі темір жол көлігін, су көлігін (теңіз және өзен), автомобиль, әуе көлігін және құбыр көлігіп қамтиды.

Жаппай пайдаланылмайтын көлік - өндірісішілік көлік, сондай-ақ тасымалдау емес кәсіпорындарына жататын көлік құралдарының барлық түрлері және белгілі бір өндірістік жүйенің құрамдас бөлігі болып табылады.

Көлік өндірістік және сауда үдерістеріне үйлесімді түрде енеді. Сондықтан да көлік құраушысы логистиканың көптеген мәселелерін шешуге қатысады. Сонымен қатар логистиканың өз бетінше қызмет ететін тасымалдау саласы да бар, ондағы қатысушылар арасындағы көп аспектілі үйлесімділік материалды ағым қозғалысының өндірістік-қойма телімдері- мен тікелей байланыссыз қарастырылады.

Тасымалдау логистикасының міндеттеріне шешімі тасымалдау үдерісінің тікелей қатысушыларының әрекетінің келісімділігін күшейтетін мәселелер жатады. Мұндай мәселелерді шешу актуалдығы тасымалдау жұмысы үлкен, өз бетінше жүретін алапка айналғанда туады (мысалы, жаппай пайдалану көлігінің қызметінде, сондай-ақ бірқатар жаппай пайдаланылмайтын көлік жағдайларында).

Тасымалдау үрдісін ұйымдастыруда логистикалық тәсілдің ерекшелігін аралас тасымалдау жағдайындағы көлік тізбегінің звеноларының өзара әрекет ету мысалымен түсіндірейік (11-сурет) (аралас деп көліктің бірнеше түрімен кезектесіп жүретін тасымалдауды айтады. Олардың кең таралу себебі -көптеген жағдайларда тек автомобиль көлігі жүкті тікелей "есіктен есікке" алып жеткізе алады).

12-сурет. Көліктің бірнеше түрін қолданғандығы тасымалдауды логистикалық ұйымдастыру.

12-суретте көрсетілгендей, материалды ағымды іштей басқарудың бірыңғай функциясы жоқ қаржыларды жылжыту мәселелеріндегі звенолардың үйлесімділігі төмен, себебі олардың әрекетін үйлестіретін ешкім жоқ.

12-суретге бейнеленген аралас тасымалды ұйымдастыру бұдан ерекше болып табылады. Ішкі тасымалдау үрдісінің жалғыз операторының болуы ішкі материалды ағымды жобалауға, берілген параметрлерге жетуге мүмкіндік тудырады.

Жүк алушыға шығудағы материалды ағым көрсеткіштері басқаруға алады және оның алдын ала берілген мәні болады.

Аралас тасымалдауды ұйымдастырудың дәстүрлі және логистикалық тәсілдердің салыстырмалы сипаты 4-кестеде келтірілген.

Логистиканың тасымалдауда өндірістегідей немесе саудадағыдай қолданылуы контрагенттерді бәсекелестер тарапынан тасымалдау үрдісінде бір-бірін толықтыратын әріптестерге айналдырады.

Логистика - жоғарыда аталып кеткендей, бірыңғай техника,
технология, экономика және жоспарлау. Сәйкесінше, тасымалдау логистикасының мәселелеріне тасымалдау үрдісінің қатысушыларының техникалық және технологиялық үйлесуін қамтамасыз ету, олардың экономикалық мүдделерінің сәйкестігін қамтамасыз ету, сондай-ақ жоспарлаудың бірыңғай жүйелерін қолдану жатады. Осы мәселелерді
қысқаша сипаттайық. Тасымалдау кешеніндегі техникалық, үйлесімділік, көлік құралдар параметрлерінің жекелеген түрлері ішінде, сондай-ақ түр аралық қиылыста үйлесуін білдіреді. Бұл үйлесімділік ауыспалы тасымалдарды қолдануға, контейнерлер мен, жүк пакеттерімен жұмыс істеуге мүмкіндік туғызады.

Технологиялық үйлесімдік тасымалдаудың бірыңғай технологиясын, тікелей тасымалды қолдануды ұйғарады.

Экономикалық үйлесімділік - бұл нарық конъюнктурасын зерттеудің және тарифтік жүйені құрудың жалпы әдістемесі.

Бірлесіп жоспарлау графиктің бірыңғай жоспарларын жасап, оны қолдануды білдіреді.

Тасымалдау логистикасының міңдеттеріне мыналар жатады:

• 
  көлік жүйесін құру, соның ішінде көлік коридорларын
  және көлік тізбектерін құру (Көлік коридоры - бұл ұлттық
  немесе халықаралық көлік жүйесінің бір бөлігі, ол жеке
  географиялық аудандар арасындағы жүк тасымалдарын
  қамтамасыз етеді. Оған кіретіндер қозғалмалы көлік құралдары және осы бағытта жұмыс тстейтін барлық көлік түрлері мен стационарлық құрылғылары, сондай-ақ осы тасымалды жүргізудің барлық құқықтық шарттарының жиынтығы. Көлік тізбегі - көліктің бір немесе бірнеше түрін
  қолдана отырып, белгілі бір уақыт мерзіміндегі жүкті белгілі бір қашыктыққа тасымалдау сатылары. Барлық осы уақытта жүктер өзгеріссіз қалады мысалы, жүк пакеті немесе контейнер);
  
• 
  тасымалдау-қоймалау үрдісінің технологиялық бірлігін
  қамтамасыз ету;
  
• 
  тасымалдау үрдісін қоймалау және өндірістікті бірігіп жоспарлау;
  

• 
  көлік құралының типін таңдау:
  
• 
  жеткізудің тиімді маршрутын анықтау және т.б.
  

Көлік түрін тандау мәселесі қорлардың оңтайлы деңгейін құру және оны ұстап тұру, орау түрін тандау және т.б. сияқты логистиканын, басқа мәселелерімен өзара байланыста шешіледі.

Нақты тасымал үшін оңтайлы көлік түрін таңдау негізгі түрлі көлік түрлерінің ерекшеліктері туралы ақпарат болып табылады.

Логистика тұрғысынан маңызды болып келетін автомобиль, тсміржол, су және әуе көліктерінің негізгі артықшылықтары меи кемшіліктерін қарастырайық. 5-кестеде түрлі көлік түрлерінің салыстырмалы логистикалық сипаттамалары келтірілген.

5-кестеде көрсетілгендей, тасымалдау тәсілін, тасымалдау құралдарын және нақты тасымалдаушыны таңдауда логистикалық менеджер ескеруі қажет көліктің әр түрінің өзінің артықшылықтары мен кемшіліктері болады.

Көліктің әр түрі (құбырды қоспағанда) қолдануды ұйымдастыруға, техникалық қызмет көрсетуге және көлік кұралдарын жөндеу үшін қажет белгілі бір өндірістік-техникалық базамен және көлік құралдарының белгілі бір типімен сипатталады (жылжымалы құрамды, жылжымалы бірліктер).

Жылжымалы кұрам үшін мұндай параметрлерге келесілер жатады:

• 
  техникалық және пайдаланушылық жылдамдық;
  
• 
  жүк ыдыстарының және көлік құралдарының үлкен мөлшері;
  
• 
  толық салмағы, осьтегі жүктеме;
  
• 
  қозғаушы күштін, қуаттылығы;
  
• 
  жүк көтерімділігі және принцип, жартылай принцип, вагондардың және т.б. үлкен мөлшерлері.
  

• 
  өткізу қабілеттілігі;
  
• 
  өтетін бөліктің екі фарватер тереңдігі;
  

• 
  жалға түсіруге болатын жүктеме.
  
• 
  Терминалдар үшін:
  
• 
  пайдалы қойма ауданы;
  
• 
  айналым саны (айналым жылдамдығы);
  
• 
  көтеру және қойма құралдарының және т.б. өнімділігі. Көлік түрін тандауға әсер ететін алты негізгі факторларды бөліп қарастырады. 6-кестеде осы әрбір фактор бойынша түрлі көлік түрлерінің бағасы беріледі. Ен жақсы мән бірге тең.
  

• 
  жеткізу тәртібін сақтау сенімділігі;
  
• 
  жеткізу уақыты;
  
• 
  тасымал құны.
  

• 
  жүктерді тасығаны үшін алынатын төлемдер;
  
• 
  жүктерді тасымалдаумен байланысты қосымша
  операциялар үшін алынатын жинақтар;
  

онімінің бағасының формасы болып табыладьт. Олардың құрылуы төмендегілерді қамтамасыз етуі қажет;

• 
  көлік көсіпорнына — эксплуатациялық шығындарды
  өтеу.және пайда алу мүмкіндігі;
  
• 
  колік қызметтерін сатып алушыларга — көлік
  шығындарын жабу мүмкіндігі.
  

Әр түрлі коліктердің тарифтер жүйесінің өздеріне тән ерекшеліктері бар. Оларды қыскаша сипаттап өтейік. Темір жол көлігінде жүктерді тасьшалдау қүнын апықтау үшін жалпы, ерекше, женілдік және жергілікті тарифтерді пайдаланады.

Жадпы тарифтср — хЗрифтердің негізгі түрі. Олар арқылы негізгі жүктердщ тасымалдау қүнын анықтайды.

Ереқше тарифтер ' деп, арнайы қосымшалар ңемесе жсңілдіктер турінде, жалпы . тарифтерден ауытку арқылы

белгіленетін тарифтер аталады. Бұл тарифтер жоғары не тәмен болуы мүмкін. Олар тек нақты жүктерге ғана таралады.

Ерекше тарифтер өнеркәсіпті орналастыруға әсер ете алады, себебі олар арқылы шикізаттың жеке түрлерін тасымалдаудың қүнын реттеп отыруға болады, мысалы, гас комір, кварцит, кен және т.с.с. Тасымалдау қүнын ерекше тарифтер арқылы жоғарылата немесе төмендете отырып, темір жолдардағы тасымалдаудың біркелкі еместігін төмеидетеді. Мүндай мақсаттарды ерекше төмендетшген тарифгер үстаыады.

Жеңілдік тарифтері белгілі бір максаттар үшін жүктерді тасымалдауда қолданылады.

ЖергілІкті тарифтерді жеке темір жол бастықтары белгілейді. Жүктерді тасымалдағаны үшін төленетін ақы және түрлі жинақ қойылымдары кіретін Бұл тарифтер берілген темір жол шеңберінде қызмет етеді.

Тасымал төлеміиен баскд темір жол жүк жіберуші мен жүк алушыдан қосымша қызметгер ушін ақы алып отырады. Бұл төлем жинақ деп аталады және темір жол күштері келесі операцияларды орындағаны үшін алынады: жүкті сақгағаны үіаін, жукгі олшеу немесе тексеру, вагондарды беру немесе жииау, оларды дезиисекцшшау, жүктерді жөнеяту және тиеу түсіру жүмыстары, сондай-ақ баскз да біркдтар операциялар үілін.

Темір жолмен жүктерді тасымалдауда төлейтін төлемдсрге өсер ететін негізгі факторларды атап өтейік.

Жөнслту түрі. Темір жол бойынша жүк вагондагт, контейнерлеп, аз тонаждаи — салмағы 25 т. дейін және көлемі вагонның 1/3 бөлігіндей болып жөнелтілуі мүмкін.

Тасымалдаужылдамдьтғы. Темір жол.бойымен жүк үлкен, пассажирлік немесе жүктік жылдамдықпен тасымалдаиуы мүмкін. Жылдамдық түрІ жүктің тоулігіне қанша километр жүруі тиіс екенін анықтайды.

Тасымалдау аракашыктыгы. Тасымалдау ақысы ең қысқа бағыттағы арақашықтық бойынша алынуы мүмкін, жүктік немесе үлкен жылдамдыкгіен жүктерді тасымалдау қезінде тарифтік кашықтықка немесе габариттік емес жүктерді немесе жүктерді пассажирлік жылдамдыкден тасымалдау кезінде нақты өткен қашыктық үшін алынуы мүмкін.

Жүктердің тасымалдауы жүргізілетін вагон типі. Темір жол бойымен жүктер әмбебап, арнайы немесе изотермиялық вагопдарда, цистерналарда немесе цлатфорйаларда тасы-

малдануы мүмкін. Тасымалдау аідысы әр жағдайда әр турлі

болады.

платформа немесе контейнер темір жолға жатуы мумкін, жүк алушынъщ немесе жүк жіберушінің меншігі болуы мүмкін,

Тасымалданатын жук саны — тасымалдау қунына маңызды әсер ететін фактор.

Автомобиль көлігінде жүктердің тасымалдау қүнын анықтау үшін келесі тарифтер турлері қолданыладьт.

• 
  жүктерді тасымалдаудьщ кесімді тарифтері;
  
• 
  ақылы автотонна — сағат жағдайларында жүктерді
  

♦ уактылы жұк автомобильдерді қодданғаны үшін

тарифтер;

• 
  километрді есептеу есебінен тарифтер;
  
• 
  жылжыту құрамдардын алып келгені ұшін тарифтер;
  
• 
  келісім тарифтері.
  

• 
  тасымалдау қашықтығы;
  
• 
  жүк массасы;
  

• 
  автомобильдің жүк көтерімділігін пайдалану
  мүмкіндігін сипагтайтьш жүктің колемді салмағы. Осы
  көрсеткіш бойынша автомобильмен тасымалданатыи барлық
  жүктерді төрт класкд бөледі".
  
• 
  автомобильдің жүк котерімділігі;
  
• 
  жалпы жүрісі;
  

• 
  автомобильді пайдалану уақыты;
  
• 
  автомобиль типі;
  
• 
  тасьшалдау жүргізілетін аудан, сондай -ақ біркатар
  

Тасымалдау тарифтерінің әрқайсысы факторлардың барлығын ескермейді, тек олардың кейбіреулерін накш тасымалдау жағдайларындағы маңызды факторларды ескереді. Мысалы, кесімді тариф бойынша тасымалдау қунын есептеу үшін тасымалдау қашықтығын, жүк массасын және айтомобильдщ жүк көтерімділігін пайдалану дәрежесін сипаттайтын жүк класын ескеру қажет, Уақтылы жүк автомобильдерін колдану тарифтерін есептеуде автомобильдіц жүк көтерімділігі, оның пайдаланылу уақыты және жалпы жүрісі ескеріледі.

Барлық жағдайларда автомобильді пайдалану үшін алынатын ақы мөлшеріне тасымалдау жүргізілетін аудаи әсер етеді. Бұл аудап бойынша жүктерді тасымалдаудьщ өзіңдік күнының деңгейінің түракты түрлілігімен тусіндірілсді.

Өзен көлігшдегі жүктерді тасымалдау тарифтері, тасымалдау жүмыстары үшін алынатьЩі* жинактар және тасымалдаумен байланысты басқа қызметтер рынок конъюнктурасын ескергсндегі пароход шаруашылығьшен анықталады. Тариф мөлшсрін есеитеу негізіне тарифтер мен жиыактарды енгізу мерзіміне болжамданатын кз>ізметтердің озіндік қуны, сондай-ақ заңмен бскітілген рентабельдщіктің шектік деңгейі алынады.

Теңіз көлігідде жүктерді тасымалдау ақысы щ ' тариф бойыяша, не фрахталық койылым бойынша жүргшіледл^ Егер жүк түрақты жүк ағымыныд бағыты бойынша жүрсе онда тасымалдау сызыктық кеме жүру жүйесімен жүргізіле/іі. Бұл жағдайда жүк кесте бойынгпа жұріп, белгілі бір тариф бойынша төленеді^і

Егер тасымалдау кезінде жүк кемелерінің ж-^мысы турақты жүзу аудандарымен, түрақты тиеу және түсіру портымен байланысты болмаса, белгілі бір жүк іүрімен шектелмесе, онда тасымалдау фрахталық қойылым бойынша төленеді. Фрахталық қойыльш фрахталық рынок конъюнк-турасына байланысты бекітіледі және әдеіте, жүктің түріне және көліктік сипатына, рейс жағдайларына жөне сокымен байланысты игығындарға тәуелді болады.