Қоғам және мәдениет
жүктеу/скачать 27,88 Kb.
|
1 2
Байланысты:Семинар 12
| Кілт сөздер: қоғам, табиғат, мемлекет, мәдениет, материалдық мәдениет, рухани мәдениет, қоғамдық сана, жеке сана, қоғамдық сана нысандары, сәйкестендіру, өркениет, элитарлық және бұқаралық мәдениет, ақпараттық қоғам, материалдық өндіріс, өндіріс тәсілі, географиялық детерминизм, прогресс, фатализм, утопиялық социализм, этнос, қоғамның әлеуметтік құрылымы, халық қоныстануы.
1 Әлеуметтік философияның пәні. Қоғам ұғымы, мәні және жалпы сипаты. Қоғам философиялық ұғым ретінде. «Әлеуметтік философия» терминін айналымға қашан және кім енгізгені туралы дөп басып, дәл жауап беру қиын. Біздің ойымызша оның философияға енуі ХІХ ғасырдың екінші жартысы – соңғы ширегінде іске асуы мүмкін. Бұл мәселенің шешімі әлеуметтік философия немен айналысатынын., пәндік ерекшеліктерін, оның философиядағы орны мен негізгі функцияларын талдауға онша ықпалын тигізе қоймайды. Бұл сала қоғамдық өмірдің мәні және іргелі заңдылықтарымен, социум болмысының логикасымен, қоғам мен тұлғаның өзара байланысы және өзара қатынастарымен, жалпы әлеуметтік таныммен қатар, қоғам мен адам туралы философиялық пайымдар принциптері және логикасы, заңдылықтары, ерекшеліктерімен байланысты болды. Осы сала әлеуметтік философия деп атала бастады. Әлеуметтік философияға ерекше анықтама берген орыс ойшылы С.Л. Франктың пайымдауына тоқталайық. 1929 жылы ол өзінің негізгі шығармаларының бірі – «Қоғамның рухани негіздері» атты кітабын жариялады. Ол бұл еңбегінде әлеуметтік философияға мынадай анықтама береді: «әлеуметтік философия мәселесі – бұл қоғам деген не, ол адам өмірінде қандай мағынаға ие болады, оның шынайы мәні неде және ол бізге қандай міндет жүктейді деген сұрақтарға жауап береді». С.Л. Франктың әлеуметтік философияға қатысты негізгі ойлары қоғамдық өмір, адам өмірінде қоғамдық өмір қандай орын алады және оның шынайы мақсаты, адам өзінің қоғамдық болмысы формасын құра отырып оның ұмтылысын, адамның қоғамдық өмірі әлемдік, ғарыштық болмыстағы орнын, қоғамдық өмір болмыстың қай саласына жатады және оның нағыз мәні және қоғамдық өмірдің жалпы өмір негізін құрайтын абсолюттік бастаулар мен құндылықтарға қатынасы туралы. Оның айтуынша әлеуметтік философия – «қоғамдық болмыстың жалпы мәңгі негіздерін» зерттеумен айналысатын философиялық таным. «Әлеуметтік философия қоғамдық шындықты оның нағыз, барлығын қамтитын құрамы мен нақтылығында көруге ұмтылу болып табылады». Мұнан шығатыны: әлеуметтік философия адамның қоғамдық өмірінің барлық «әлемдерінің» – тарих, мәдениет, дін, саясат, құқық, экономика және т.б. әлемдерінің түпкі, онтологиялық негіздерін зерттейтін философиялық ілім саласы. Бүгінгі қоғам анықтамасы көп қырлы. Бірнешеуіне тоқталайық: қоғам – бұл барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Қоғам дегеніміз адамдардың алуан түрлі саналы іс-әрекеті мен қызметінің нәтижесінде қалыптасқан адамдар бірлігі. Адамдар қоғамда өмір сүріп әрекет етеді, ол қоғамның ажырамас бір бөлігі және оған тәуелді. Адамзат қоғамы – табиғаттың ерекше бөлігі, ол табиғаттың ұзақ уақыт эволюциялық даму нәтижесінде пайда болады. Адамзат қоғамы әлемдегі барлық тірі жүйенің ең жоғарғы сапалы даму дәрежесінің көрсеткіші. Жалпы алғанда, қоғамның жалпы анықтамасы былай көрінеді: қоғам – бұл адамдар мен оларға тән қоғамдық қатынастардың тарихи қалыптасқан нысандарының жиынтығы. Қоғамды зерттеу кезінде оның көптеген қарым-қатынастары мен интерпретациясы бар деп санауға тура келеді. Әртүрлі, көбінесе қарама-қайшы және бір-бірімен үйлеспейтін қоғамның теориясы мен модельдері, оның құрылымы, элементтері, ерекшеліктері бар. Қоғамның философиялық ұғымы екі басты белгіні қамтиды: - қоғам табиғаттың оқшауланған бөлігі; - тұтас байланысты бола отырып, бұл бөлік өзінің ерекше заңдары бойынша дамиды. 2 Қоғам құрылымы. «Қоғамдық сана» ұғымы. Қоғамдық сананың түрлері. Қоғам – белгілі бір аумақта тарихи қалыптасқан қарым-қатынас жүйесі және адамдардың тіршілік әрекеті. Қоғам жеке индивидтерден тұрады, бірақ олардың сомасына кірмейді. Бұл біртұтас, өзін-өзі дамытатын әлеуметтік организм. Қоғамның жүйелілігі оның бөліктерінің – әлеуметтік институттардың, әлеуметтік топтардың және жеке индивидтердің өзара байланысы мен өзара тәуелділігінің ерекше тәсілімен қамтамасыз етіледі. Кез-келген басқа күрделі жүйе сияқты қоғам кіші жүйелерден, адам қоғамының ірі элементтерінен тұрады, олардың ішіндегі ең маңыздысы қоғамдық өмірдің салалары деп аталады. Қоғамның өмір сүру саласы-әлеуметтік субъектілер арасындағы тұрақты қатынастардың белгілі бір жиынтығы. Қоғамдық өмір салалары адам қызметінің ірі, тұрақты, салыстырмалы түрде дербес кіші жүйелері болып табылады. Дәстүрлі түрде қоғамдық өмірдің төрт негізгі саласын бөледі: - әлеуметтік (халықтар, ұлттар, сыныптар, жыныстық-жастық топтар және т. б.).); - экономикалық (өндірістік күштер, өндірістік қатынастар); - саяси (мемлекет, партиялар, қоғамдық-саяси қозғалыстар); - рухани (дін, мораль, ғылым, өнер, білім). Қоғам өмірінің рухани саласының құрылымы неғұрлым жалпы сипаттарда мынадай: дін – табиғаттан тыс күштерге сенуге негізделген дүниетаным нысаны; мораль – адамгершілік нормалар, идеалдар, бағалау, әрекеттер жүйесі; өнер – бейбітшілікті көркем игеру; ғылым – әлемнің өмір сүру және даму заңдылықтары туралы білім жүйесі; құқық – мемлекет қолдайтын нормалар жиынтығы; білім – тәрбие мен оқытудың мақсатты процесі. Қоғамдық сана – қоғамның рухани өмірінің, адам ойында шындықтың бейнеленуінің барлық түрлерін қамтитын философиялық категория; әртүрлі әлеуметтік қауымдастықтардың өмір сүруі процесінде пайда болатын адамдардың әлемге және өздеріне деген қатынастарының рухани тәсілдерінің жүйесі. Оған қоғамдық идеялар, теориялар, саяси, құқықтық, адамгершілік, эстетика, философия және діни қозғалыстар, ғылыми білімдер, т.б. жатады. Қоғамдық сананың түрлері: - саяси сана таптар, ұлттар, әртүрлі топтардың, мемлекеттердің қатынасын қарастырады; - құқықтық сана мақсаты - демократиялық заңдар арқылы теңдік, әдептілік қағидасын, адам бостандығын қорғау; - моральдық сана (лат mores - әдет-ғұрып) – ар-ұждан, міндет-парыз, абырой, адамгершілік және әдептілікті өмір мақсаты тұтып, өмірдің барлық салаларында адамдардың мінез-құлқын, іс-әрекеттерін реттеу функциясын атқаратын әлеуметтік институт; - эстетикалық сана – өнер, әдемілік адам қызметінің өзгеше түрі. Көркемдік тұрғыдан берілетін шындықтың бейнесі, дүниені игерудің аса маңызды тәсіл; - ғылыми сана – қоғамдық саналардың бәріне тікелей қатысты теориялар жиынтығы және т.б. 3 Қоғамның типтері. Ақпараттық қоғам. Постиндустриалдық қоғам. Ашық қоғам. Желілік қоғам. Урбандалу. Әлеуметтану ғылымында қоғамды сұрыптап сараптаудың көптеген тәсілдері қалыптасқан. Қоғамдарды типтеуде 60-жылдары бұлардан басқа да көзқарастар қалыптасты. Соның негізінде қоғамдарды топтау жөніндегі ұстанымдарда, бүгінгі ғылыми әдебиеттерде қоғам түрлерін: дәстүрлі (аграрлық); индустриялды және постиндустриялды деп бөлу басымырақ орын алып отыр. Дәстүрлі қоғам деп аграрлық қоғамды айтады. Қазіргі біздің түсінігімізде дәстүрлі қоғам қарапайым және артта қалған қоғам түрі. Шындығында бұл қоғамда өндірістің даму қарқыны өте төмен, адамдардың қажеттілігі минималды деңгейде ғана қанағаттандырылады, жаңаны қабылдамайды. Онда индивидтердің мінез-құлқы қатаң бақылауға алынады, салт-дәстүр, нормалар және әлеуметтік институттармен шектеледі. Ақпараттық қоғам – өндіріс пен ғылыми-техникалық және басқа ақпаратты қолдануды қоғам дамуының басты факторы ретінде қарастыратын әлеуметтік және футурологиялық тұжырымдама; өндірістің жоғары деңгейімен және ақпарат пен ақпаратттық қызметтер мүддесімен сипатталатын қоғам. Әлемнін мәдениетті елдер қатарында болған компьютерлік революция адам жан дүниесінің, қоғам идеологиясының, білім мазмұнын анықтау мен жаңа ақпаратты білім технологияларын құрастыру жолдарының өзгеруіне әкеліп соқтырады. Ақпараттық қоғам тұжырымдамасы З. Бжезинский, Д. Белл, А. Тоффлер негізін қалаған постиндустриалды қоғамның бір түрі болып табылады. «Ақпараттық қоғам» ұғымынан басқа әртүрлі авторлар әркелкі атаулар қолданады: «ағартылған қоғам» (К. Флекснер), «қатер қоғамы» (У. Бек), «посткапиталистік қоғам» (П. Друккер), «ашық қоғам» (Дж. Сорос). 1950-1970- шы жылдары техниканың, компьютердің қарқынды дамуы, жалпы ҒТТ салған жол арқылы адамзат баласының жаңа дәуірге аяқ басқандығы айқын байқалды. Адам баласының толық «техникаландырылған» және «ақпараттандырылған» әлемде өмір сүру, тіршілік ету мәселесі философтарды да толғандырмай қоймады, соның әсерінен «ақпараттық қоғам» тұжырымдамасы пайда болды (Тоффлер). Постиндустриалдық қоғам - экономикалык дамыған елдердің «индустриялықтан», «индустриялықтан кейінгі» қоғам типіне өтуімен сипатталатын қазіргі жағдайын білдіретін ұғым. Бұл терминде аталмыш қоғамның кызмет көрсету экономикасын калыптастыру, ғылыми-техникалық мамандардың басымдылығы, жаңа «интеллектуалды» техниканы жасау сияқты негізгі белтілер қалыптастырған. Оны Д.Белл ұсынды. Қоғам бір-бірімен тығыз байланыстағы фақторлардың, техниканың, әлеуметтік құрылымның, саясаттың, рухани кұндылыктардың жүйесі ретінде көрінеді. Ашық қоғам — мемлекеттің ішкі саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени жүйелерінің деңгейін білдіретін ұғым; Карл Поппердің «еркін қоғам» концепциясы, мұнда білімнің барлық түрлері және кез-келген әлеуметтік саясат ашық сыналады. Ол оны фальсификациялық және сыни рационалистік эпистемологиямен сәйкестене алатын жалғыз қоғам түрі ретінде қарастырады; бір қабаттан екінші қабатқа өту ресми түрде шектелмейтін қоғам. Ол мұны әр түрлі қоғамдардың тарихи-мәдени және саяси жүйелеріне сипаттама беру үшін қолданған. «Жабық қоғам» — догматты түрде жеке басқа табынушылықты, сондай-ақ дамудың ерте кезеңдеріне тән сипаттармен, жаңару, жаңғыруларсыз, ілгері қозғалыссыз тұрып қалу мәнін білдірсе, «ашық» қоғам — бұған қарама-қарсы ұғымда айтылады. Ол сыртқы жағдайларға тез икемделіп, жылдам ыңғайланатын, өзара сынға ерік бере білетін демократияшыл қоғам. Поппер өркениет тарихында қоғамдық даму қашанда «жабық» жүйеден «ашық» жүйеге өту арқылы жүзеге асып отырғанын көрсетеді. Қазақстан мемлекеті де биліктің түп иесі халық болып табылатын демокр. республика әр адамның негізгі құқық және бостандық нормалары белгіленген, заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең. Әркім өзі қалаған саяси және діни көзқарастарды, мұраттарды ұстануға ерікті. Сөз және баспасөз бостандығы берілген, соның ішінде сын құқығы заң жүзінде қорғалады. Желілік қоғам ақпарат таратуда технологиялардың дамуы адамдардың өміріне терең әсер етуде. ХІХ ғасырдың адамы өмір бойы алатын ақпарат көлемін қазіргі адамдар бір күнде алады. Баспа технологиясы білім беру мен мәліметтерді сақтау жүйесін түбегейлі өзгертті. Адамзаттың жинаған тәжірибесі мен білімін ұзақ жылдар сақтауға мүмкіншілік тудырды. Қағаздың ойлап табылуы бір революция болса, баспа технологияның пайда болуы екінші революция болды. Ақпаратты заманның келуі білімді жинақтауда үшінші революцияны алып келді. Ол – бүкіл ақпараттың сандық түрге өтуінде. Ендігі уақытта интернет арқылы кез келген адам бүкіл адамзат өркениеті жинақтаған білім қорына қол жеткізе алады. Осы таңға дейін ешбір қоғамның қолында болмаған мүмкіншілік. Сандық заман білімге ашықтық алып келді. Егер де бұрынғы замандарда білімге ғалымдар және университеттердің монополиясы болса, осы уақытта жекелеген адамдар иелік етуге көшті. Бұл өзгерістердің ұзаққа баратын салдары бар. Көптеген адамдардың әлемге деген көзқарасын өзгерді. Мемлекет идеология мен идеяны жасақтауда орталық орнынан айрылды. Енді білім де, саясат та желілік болып барады. Жақсы ұйымдасқан желілік бірлік саясатқа көп әсер ете алады. Өзі де саясаттың субъектісіне айналады. Урбандалу – еңбек бөлінісінің қоғамдық және аумақтық тұрғыдан тарихи қалыптасуынан пайда болып, әлемнің әртүрлі елдері мен өңірлерінің өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес дамитын әлеуметтік экономикалық, демографиялық, географиялық секілді көп жақты қырлары бар күрделі құбылыс. Көне латын тіліндегі мағынасы «қалалық» деген ұғымды білдіреді. Яғни, ең қысқаша айтар болсақ, урбанизация, бұл – қала тіршілігі мен тұрмысы және мәдениетінің үстемдікке ие болуы. 4 Мәдениет ұғымы, оның табиғаты мен мәні. Философия тарихындағы мәдениеттанулық теориялар (З.Фрейд, Н.Данилевский,). Мәдениет, оның табиғаты мен мәні. Латынның «культура» сөзінің бастапқы мағынасы жерді өңдеу, оны күту, мұқтажына бейімдеу дегенді білдіреді. В.Даль»культура» сөзінің мынадай мағыналарын берген: «өсіру», «өңдеу» және «күту», «білім, ақыл-ой және ізгілік». Цицеронда біз бұл терминнің ізденуден туған міндеттерге, адам миының дамуына байланысты барынша кеңірек қолданылғанын көреміз. Мәдениеттің толығырақ мағынасын неміс философы Г.Ф.Гегель табиғи көзқарасқа орайластырылған адамның «екінші табиғаты» және «екінші ақиқат» деп атап көрсетеді. Терминнің мазмұны табиғаттың, адамның және оның қызметінің ажырамас бірлігін білдіретін бастаудың мәдениетте екендігін көрсетеді. Мәдениеттің негізгі міндеттеріне мыналарды жатқызуға болады: көндіктірушілік; құндылықты нормативтік; әлеуметтендіргіш; ұйымдық реттегіш; ізгілікті; коммуникативті ақпараттық. Мәдениеттің маңызды міндеттерінің бірі – ізгіліктік болып табылады. Адамдар ерте заманнан-ақ мәдениеттің басты міндетін адамзатты рухани жетілдіру деп түсінді. Мәдениет жеке адамды дамытуға, оның рухани өсуі мен еркіндік деңгейін қамсыздандыруға тиіс. Қытайда мәдениетті «ЖЭНЬ»-адамгершілік түсінігімен мағыналас деп қарастырады. Қазіргі уақытта оның ең дәл мәнін А.Швейцардың мына сөзімен беруге болады. «Бірде-бір адам зат ретінде жағдайға орай құрбандыққа шалынуға тиіс емес және осы этикалық заң адамның өзінен оның мәдениетінің басты принципі – өмірдің кез-келген нысаны алдында имандылықта сақтауды талап етеді». 19-20 ғғ. психоаналитикалық теорияның пайда болуы адам мен мәдениетті түсінуде өзіндік «антропологиялық революция» жасады деп айтса болады. Психоанализ негізін салушы Зигмунд Фрейд өзінің «Тотем және табу» еңбегінде культурогенез мәнін алғашқы мәдениет құбылысы арқылы ашады. Тотемизмнің алғашқы мағынасын ашуға тырысқан ол мәдениет феноменін түсінуде тыйым салу жүйесінің, яғни табудың үлкен мағынасы бар екендігін көрсетеді. Жыныстық қарым-қатынастарға тыйым салу және оны невроз тудыратын және бейсаналы салаға ығыстырып шығару түптеп келгенде адамзат тарихының ең ежелгі сатысында пайда болған мораль мен құқықтың қоғамдық нормалар. З. Фрейдтің теориясында қалау- тілектерге тыйым салу немесе мәжбүрлеу мәдениеттің негізі болып табылады. Оның көзқарастарының негізінде адамдағы табиғи бастау, бейсаналылық, кысым көрсету мен табиғат нормалары арасындағы қарама-қайшылықтар жатыр деген ой-тұжырым жатыр. Фрейдтік «мәдениет» термині адамдардың табиғатқа билік жүргізу барысында игерген білімдері мен әдіс-тәсілдерді, адам қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында игіліктерге қол жеткізу мағынасын білдіретін айта кету қажет. Сонымен қатар фрейд теориясы адамдар арасындағы қарым-қатынастарды, әсіресе игерілген игіліктерді бөлуді реттейтін институттарды да қамтиды. Басқаша сөзбен айтқанда мәдениет бір жағынан адамды сыртқы ортаның факторларынан қорғап, табиғат игіліктерін игеруге және оларды адамдар арасында бөлуге үлесін қосады, ал екінші жағынан мәдениет адамды оның қалау-тілектерінен айырып, оған ауыртпалық түсіреді. Жалпы психоанализ теориясы өз саласындағы бірден бір теория болмаса да, адам психикасын тануда және оның терең қырларын ашуда, сонымен қатар адамзат қоғамынының дамуын түсінуде маңызды қадам болды. Мәдениеттің , оның пікірінше, екі маңызды қыры бар: - бір қыры, ол адамға табиғат күшін игеруге және өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін одан материалдық игіліктер алуға мүмкіндік беретін адамдар алған барлық білім мен іскерлікті қамтуы. - екінші жағынан, оған адамдардың өзара қарым-қатынасын реттеу үшін, әсіресе қол жетімді материалдық игіліктерді бөлу үшін қажетті барлық белгілер кіреді. З.Фрейдтің айтуынша, әрбір мәдениет алғашқы талап-тілектер, қажеттіліктер күштеу, мәжбүрлеумен және басумен құрылады. Сондықтан, адамдарда қоғамға қарсы және антимәдени үрдістер жиі кездеседі. Швейцариялық психолог, психоаналитик, мәдениет зерттеушісі, Карл Густав Юнгтың концепциясына сәйкес, мәдениеттің қалыптасуында адамдардың образдарын, ойларын, сезімдерін қалыптастыратын; миф, ертегілер, аңыздарда көрініс тапқан ұжымдық жадыны сақтайтын уақыттық жүйелерден тыс мәдениеттің архетиптері (қоғамдық бейсаналылықтың психикалық құрылымдары) негізгі роль атқарады. К. Юнг сексуалдылық теориясын теріске шығарып, либидо түсінігін тұлғаның психикалық үрдістерінің белсенділігін анықтайтын және мәдениет пен өркениет дамуының психоэнергетикалық негіздерін анықтайтын психикалық энергия деп түсіндіреді. Швейцариялық ғалымның ойынша, халықтардың өмірі психологиялық заңдарға бағынады, ал халықтың жаны жеке тұлғаның күрделенген жанының құрылымы. Тек сана мен бейсананың үйлесімділігі ғана сау және рухани бай тұлғаларды қалыптастырып, қауіптің алдын алады. Рухани мәдениет және шығармашылық бейсана шарттарында негізделеді. Шығармашылық үрдіс архетипті бейсаналық жандандыру мен оны ашудан, оның толық аяқталған өнер туындысына дейін көтеруден тұрады. Н.Я.Данилевский – орыс әлеуметтанушысы, мәдениеттанушысы, публицист және геосаясаткер, алғашқылардың бірі болып тарихқа деген өркениетті көзқарастың негізін салушы. Негізгі идеялары: жалпыадамзаттық өркениетті сынау. Дін, мәдениет (ғылым, өнер, техника), саясат, қоғамдық-экономикалық өмір секілді 4 негізден тұратын: мәдени-тарихи түрлер тұжырымдамасы. Мәдени-тарихи түрлер және өркениеттер этнографиялық материалға қарсы тұрады. Ғалым мәдени қызметтің төрт түрін бөледі: а) діни, Б) мәдени (ғылыми және эстетикалық шығармашылық), в) саяси, г) қоғамдық-экономикалық. Данилевский келесі мәдени-тарихи типтерді (немесе өзіндік өркениеттер) ерекшелейді: 1) Египет, 2) қытай, 3) ассирия-вавилон-финикиялық, 4) Үнді, 5) Иран, 6) еврей, 7) грек, 8) Рим, 9) жаңа-семитикалық, немесе араб, 10) Герман-романдық, немесе еуропалық, 11) мексикалық, 12) Перуандық (соңғы екеуі өз дамуын аяқтамаған). Бір мәдени-тарихи түрдегі өркениеттің негіздері басқа түрдегі өркениеттерге берілмейді. Мәдени-тарихи түрдің өсу кезеңі айқындалмаған. Олардың гүлдену және даму кезеңдері қысқа болып келеді. Кейбірі біржола жойылып кеткен. Мәдени – тарихи түр этнографиялық жағдайдан мемлекеттікке және одан өркениеттікке қарай дамиды. Тарих барысы бір-бірін ығыстыратын мәдени-тарихи типтердің өзгеруінен көрінеді 5 Мәдениантропологиялық әдістеме: адам мен мәдениеттің мәндік және онтологиялық түбегейлі бірлігін мойындау. Мәдениет пен табиғатты ұштастыруға тырысатын ілім- мәдени антропология. Фромм адам мен қоғамның өзгеруінің толық бағдарламасын жасап шығарады. Ол бойынша адамның мінез-құлқының өзгеруінің себебі доминантты ұстанымнан болмыста билік жүгрізу ұстанымына ауысуы, сонымен қатар басқарудың бюрократиялық жолын гуманистік жолмен алмастыру.Интерпретациялық әдістің пайда болуы психологиялық антропологиядағы дәстүрлі зерттеу парадигмаларының біршама өзгеруіне алып келді. Егерде бұрынырақ, адам мен қоғам зерттеу обьектері ретінде ажырамас байланыста қарастырылып келсе, енді адамның ішкі және сыртқы дүниесі ажыратылды, жеке тұлға мен қоғам арасында белгілі бір дуализм пайда болды. Мәдениет пен адамды зерттеу барысында басты назар жеке тұлғаның ішінде жатқан адамның мінез-құлқы арқылы берілетін мағыналарға назар аударылды. Олар белгілі бір топтың қоғамдық түсініктерінің көріністері ретінде емес, нақты адамның түсініктері ретінде қарастырылады. Психологиялық антропологияда социомәдени детерминизмнен алшақтау байқалды. Оның пәндік саласына тарихи этнологияның концептуалдық негіздерін даярлаған жаңа түсініктер кіре бастады. Бұл келесі мәселелерді қамтиды: -тұлғаның өзі психологиялық антропологияның зерттеу пәні болды, әсіресе, оның өзіндік құрылымы, психиканың түрлі пластары қарастырылды; - тұлға – тек белгілі мәдени модельдерді алып жүруші ғана емес, ол белсенді қоғамдық агент; - мәдениет адамның қоршаған ортаны қабылдауына, оның когнитивті, аффективті қабілеттеріне, сонымен қатар «тұлғаның ішіндегі» құрылымның характеріне, адам жадының қызметтерінің ерекшеліктеріне әсер етеді; - мәдени категориялар әрбір нақты жағдайда тұлға арқылы игерілу барысында ерекше өзгеріске ұшырайды; - мәдени категориялар бір мәдениет аясындағы түрлі топ мүшелері арқылы өзіндік өзгеріске ұшырап отырады, осымен мәдени дәстүрдің вариативтілігін, яғни алуандылығын түсіндіруге болады; - мәдениет үрдіс ретінде қарастырылады, оның икемділігі мен қозғалмалы сипаты мойындалады; - мәдениет – адамға қоршаған ортаға бейімделуге мүмкіндік беретін бейімделу жүйесі. Адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасқа түскендегі оның психикасындағы үрдістердің де бейімдік қасиеттері бар: бұл қоршаған заттарды қабылдау және қабылданған тәжірибені сақтау жолдарына да тиісті. Т. Шварц қазіргі замандағы психологиялық антропологияның көрнекті өкілі. Оның пікірінше, мәдениет тілді қамти отырып, адамның алғашқы бейімделу әрекетін білдіреді. мәдениеттің мәні адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасқа түсу барысындағы тәжірибесінен шығады, кейіннен ерекше жолмен ұйымдастырылып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады, соған қоса әрбір жаңа ұрпақ оған өзінің өзгертулерін енгізіп отырады. Мәдениет пен тұлға арасындағы өзара байланысты білдіретін концепцияны қалыптастыра отырып, Шварц «мәдениеттің таратушы моделін» құрады. Аталмыш модель - мәдениеттің халық арасында тең дәрежеде таралмайтындығын көрсетеді. Таратушы модель жазбасы жоқ мәдениетті қоса есептегенде әрбір қоғамның күрделі құрылымы бар екендігін білдіреді. Мәдениет адам интеллектісінің ерекше құрылымын, оның психологиясын, саналы және бейсаналы элементтерін анықтайды. Мәдениет қоғамдық топтар тұрғысынан түрліше өзгерістерге түседі, сәйкесінше мәдениет әрбір индивидтің психологиясында да ерекше жолмен өзгеріске ұшырайды. Адам өзінің әлеуметтену үрдісі барысында мәдени өңделген тәжірибені игеруде кең де жан-жақты мүмкіндіктерге ие, және мәдениеттің өзіндік баламаларын қалыптастырады. Тұлғаның толыққанды қалыптасуы мәдениеттің өзіндік жеке баламасын игеру мен мәдени игерілген жүйелерді қолдану кезінде жүреді. Бұл үрдіс этникалық мәдениеттің тұрақтылығы мен трансформациясын қамтамасыз ететін механизмдерді зерттеу мәселелері. Мәдени дәстүрдің тұрақты қоғамда қызмет етуі оның мәдени мазмұнының сол қоғамда таралу деңгейі мен масштабына; ұрпақтан ұрпаққа берілу барысында мәдениеттің сабақтастығы мен тұтастығын қамтамасыз етуге байланысты. 6 Қазақтардың ұлттық мәдениеті – қазақ халқының ұлттық бірегейлігінің негізі және оның «Рухани жаңғыру» жобасы аясында дамуы. Бірнеше ғасырлық отаршылдық және тоталитарлық сана үстемдігі салдарынан рухани күйзелісті бастан өткізіп, саяси тәуелсіздігіне енді қол жеткізген Қазақстан бүгінгі күні әлемдік тарихтағы уақыт бағаны мен қазіргі заманғы әлеуметтік кеңістікте өзін-өзі орналастырып айқындалу міндетімен бетпе-бет келіп отыр. Тарихи сананың деформациясынан кейін ұлттық бірегейлік пен мәдени тұтастықты қалыптастыру ең көкейтесті мәселенің біріне айналды. Бүгінгі күнгі қазақстандық қоғамда тарихи өзіндік сананы жаңғырту мен төл мәдени мұраны игеру және оны қазіргі заманғы даму үрдісіне лайықты жаңартып үйлестіру өзекті мәселеге ай налғандықтан ұлттық тарих пен мәдениеттің тоталитарлық идеология қысымымен ұмыт болған беттерін қайта парақтаудың маңызы зор. Болашақ дамудың айқын рухани бағдарын анықтау үшін де халықтың ғасырлар бойғы жинақтаған мәдени мұрасын игеру қажет, өйткені мәдениет кез-келген ұлттың бірегейлігінің маңызды көрсеткіші болып табылады. Жаhандану жағдайында батыстың өзі дәстүрлі еуроорталықтық көзқарастардан бас тартып, шығыстық рухани құндылықтарға иек артып жатқан тұста өз-өзінен жеріген халықтардың ұлттық апатқа ұшырауы әбден мүмкін. Уақытында бірлік пен ынтымақты қастерлеп өткен ата-бабаларымыздың осы өсиеті тарихи тағдырдың талайымен мәдени әртекті қоғамға айналған біздің елімізде өзінің көкейтестілігімен ерекше көзге түсіп отыр. Қазіргі кезде техногендік өркениеттің стереотиптерінен басқа жаңа дүниетанымдық бағдарлар мен мұраттар іздестіріліп жатыр. Бұл бағдарлар бүкіл адамзаттың XXI ғасырдағы гүлденуі мен прогресінің рухани негізі болуы тиіс». Келешекке бағытталған бұл бағдарларды тарихи сана қойнауынан да табуға болады. Рухани жаңғыру Елбасы атап көрсеткендей, Ұлттық бірегейлікті сақтау бөлімінде ұлт үшін қажет өте өзекті жайлар қамтылған. Өркениет көшіне ілесуді әр мемлекет әрқалай, өзінің ұлттық құндылықтарына қарай лайықтап алады. Бүкіл ізгілік әлем халықтарына ортақ, жер шарын мекендейтін бүкіл ел тарих бетінде ең әдемі естеліктермен, ең ізгі істерімен қалғысы келеді. Ол бірақ біреудің қолынан келеді, ал, енді бір ұлт шынайы өмірге әділетті қарау теориясынан ауытқиды. «Ұлттық салт-дәстүрлеріміз, тіліміз бен музыкамыз, әдебиетіміз, жоралғыларымыз, бір сөзбен айтқанда ұлттық рухымыз бойымызда мәңгі қалуға тиіс. Абайдың даналығы, Әуезовтің ғұламалығы, Жамбылдың жырлары мен Құрманғазының күйлері, ғасырлар қойнауынан жеткен бабалар үні – бұлар біздің рухани мәдениетіміздің бір парасы ғана. Сонымен бірге, жаңғыру ұғымының өзі мейлінше көнерген, жаһандық әлеммен қабыспайтын кейбір дағдылар мен әдеттерден арылу дегенді білдіреді. Біріншісі – ұлттық код, ұлттық мәдениет сақталмаса, ешқандай жаңғыру болмайды.Екіншісі – алға басу үшін ұлттың дамуына кедергі болатын өткеннің кертартпа тұстарынан бас тарту керек»-дейді мемлекет басшысы. Ұлттық мәдениет қай кезеңде де рухани жаңғырудың бастауы болған. Ол үрдісінен болашақта да айнымайтынын аталмыш мақалада Елбасымыздың өзі тайға таңба басқандай етіп көрсетіп берді. Біздің мәдениет саламыз бүгінгі таңда қайта түледі. Театрлар өзінің көрерменіне жол таба білудің бүкіл тетіктерін меңгерді. Жаңа инновациялық жобалар, тың идеялар мен жас актер, режиссерлардың жаңа толқыны өнер ошақтарына өзіндік көзқарас, өзіндік қолтаңба әкелді. Өнерде шекара жоқтығын халықаралық өнер сахналарына жиі жол тарта бастаған шығармашылық ұжымдар дәлелдеп жүр. Қазақтың ұлттық театрлары, дәстүрлі ән-жыры, төл мәдени мұралары әлем елдерін тамсандыра бастады. Қазақ қашанда өзінің ұлттық өнерімен ұлық. Елбасымыз атап айтқандай, «табыстың кілті – білімде». Қай кезеңде болсын, қай салада болсын, біз «Табысты болудың ең іргелі, басты факторы білім екенін әркім терең түсінуі керек. Жастарымыз басымдық беретін межелердің қатарында білім әрдайым бірінші орында тұруы шарт. Себебі, құндылықтар жүйесінде білімді бәрінен биік қоятын ұлт қана табысқа жететінін» түсінетін уақыт келді. Бүгінгі байлық, бүгінгі мақтан тек қана білімнің, білімдінің айналасында салтанат құрады. Бекітуге арналған сұрақтар: 1 Мәдениетті анықтау мақсатында түрлі жолдардың, бағыттардың, мектептердің көп болуының себептері? 2 Мәдениеттің тіршілік ету түрлеріне сәйкес оның құрамдас бөліктерін атаңыз. 3 Жазбалары жоқ мәдениеттердегі қоғамның мәдени қорын сақтау жолдары. 4 Жазылған құқықтың жазылмаған құқықтан айырмашылығы неде? 5 «Мәдениет» және «өмір сүру образы» түсініктері арасында қандай байланыс бар? Қолдануға ұсынылатын әдебиеттер: 1 Ғабитов Т.Х. Қазақ мәдениетінің типологиясы. – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – 203 б. 2 Антропология и история культуры. М., 1992. 3 Гирц К. Интерпретация культур. М., 2004. 4 Культурология. ХХ век. Энциклопедия. 2-х т. СПб.,1998. 5 Крысько К., Деркач А. Этнопсихология. Т. I., М., 1992. 6 Мүтәліпов Ж. «Өркениет» ұғымы – мәдениет философиясының басты категориясы // Қазақстан жоғарғы мектебі. – А, 2002. - №4. – 81- 86 б жүктеу/скачать 27,88 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2