«Оқырмандық мәдениет» ұғымының мәні мен құрылымы Бұл параграфтың мақсаты – студенттердің «оқырмандық мәдениеті»
жүктеу/скачать 167,41 Kb.
|
1.2 тарау
| Психологтың жұмысын егжей-тегжейлі талдау негізгі мектеп оқушыларының көркем әдебиетті қабылдау процесінде оқудың үш кезеңін бөлуге мүмкіндік берді:
1. Тікелей қабылдау. Бұл кезеңде мәтінге «ену», әдеби шығарманың бейнелерін көбейту және бастан кешіру (бұл кезеңде қиялға басымдық беріледі, оның барысында кескіннің ауызша-концептуалды формасы визуалды-сезімталға айналады, бейнелі жалпылау пайда болады), сондықтан біз бейнелі-эмоционалды қабылдау туралы айтып отырмыз. 2. Оқылымды түсіну және жалпы бағалау. Бұл кезеңде кері байланыс жасау процесі жүзеге асады – бейнелі-эмоционалды қабылдауды ұғымдар тіліне аудару, ойлау жетекші рөл атқарады. Бірақ ол эмоционалды қабылдауды теңестірмейді, керісінше оны тереңдетеді; тікелей қабылдау процестерімен және оқуды қарастыру процестерімен бірге жұмысты эстетикалық бағалау жүзеге асырылады, яғни біз қабылдаудың дерексіз-логикалық деңгейі туралы айтамыз. 3. Шығарманы оқығаннан кейін көркем әдебиеттің оқырмандардың жеке басына әсері. Бұл кезеңде оқудың белгіленген кезеңдері мектеп оқушыларының оқу қызметін бағалау критерийлерін әзірлеуді көздейді. Біздің ойымызша, оқырмандық мәдениетті дамытудың негізгі факторы –оқу процесі мен практикасы болып табылады. Жоғарыда айтқанымыздай, тұлғаның оқырмандық мәдениетін дамыту сапалы оң өзгерістерді, оның ішінде оның компоненттерін (когнитивті, құндылыққа бағдарланған, тиімді-практикалық, шығармашылық) қамтиды. Ол үшін оқу процесінде студенттердің оқу-танымдық іс-әрекетінде жеке маңызды оқуға деген ынтаны қалыптастыруға басты назар аудару керек. И.В.Шулер жеке, белсенді және құндылық-семантикалық компоненттерді анықтайды және нәтиже оқу құзыреттілігін сипаттайды. Бұдан әрі автор оқырмандық құзыреттілік жазбаша дереккөздерде ұсынылған ақпаратты жеке және қоғамдық мақсаттарда таңдауға, түсіндіруге, ұйымдастыруға және тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін білім, білік және дағдылардың жиынтығы екенін нақтылайды [131]. Жеке тұлғаның оқырмандық мәдениеті ақпараттық өзара іс-қимыл процесінде маңызды буын болып табылады. Жеке тұлғаның оқырмандық мәдениетінің бірегейлігі мен әмбебаптығы оның анықтамаларында логикалық-ақпараттық және моральдық-эстетикалық тәрбие процесімен бірге ақылдың «мәдениеттілігінің» көрсеткіші» ретінде көрінеді (Платон, Дж.Локк), «таным субъектісінің қасиеттері» (Л.П.Карсавин, П.А.Флоренский), «психикалық және тарихи қатынастардағы тіршіліктің объективтілігі» (Х.Г.Гадамер, В.Дилтей, П.Рикер, М.Хайдеггер), адамның әлеммен диалогы, «Басқамен кездесу орны» негізінде бөтен сөзді байыпты қабылдаудың бірлескен ұстанымы (М.М.Бахтин) әлеуметтік шындықтың мәдени «өкілі» ретінде (М.Фуко, У.Эко). «Оқырмандық мәдениет» ұғымының алғашқы анықтамаларының бірін біз Н.Н.Светловскаяның жұмысында кездестіреміз [130,с. 36]. Бұл терминмен автор оқырманды ерекшелейтін білімнің, дағдылардың, кітапқа бағытталған, қол жетімді оқу шеңберімен байланысты және жеке тәуелсіз іс-әрекетте көрінетін көзқарастардың бірыңғай жүйесін түсінеді. Е.В.Откидач «Университет кешені жағдайында студенттердің оқу мәдениетін дамыту» зерттеуінде [132] «оқырмандық мәдениет» терминін үздіксіз білім беру жүйесімен тығыз байланыста қарастырады және қазіргі заманғы маманның ақпараттық мәдениетінің маңызды бөлігі ретінде оқырмандық мәдениетін ұсынады.Сонымен қатар, әдебиеттерде оқырмандық мәдениетті қалыптастыруда мәтінмен жұмыс жасау ерекшеліктері аталады. Мәтінді түсіндіру, оның жасырын мағынасын анықтау, студенттердің мәтіннен алынған ақпаратты салыстыруға және контрастауға, жасалған болжамдарды растауға дәлелдер табуына, белгілі бір тұжырымдар жасауға және мәтіннің авторлық ниеті немесе тұжырымдамалық идеясы туралы көзұарастарын тұжырымдау қажет болған жағдайда анықталуы мүмкін. Мәтіннің мазмұнын көрсету қажет болған жағдайда, студенттің мәтіннен алынған ақпаратты басқа көздерден алған білімдерімен байланыстырып, әлем туралы өз идеяларына негізделген авторлардың қорытындыларын бағалауға, олардың көзқарасын қорғау үшін дәлелдерді табуды ұсынуға болады [133]. Ақпараттық мәдениеттің негізгі құрамдас бөлігі ретінде И.В.Ставцева бойынша оқырмандық құзыреттілік [134] студенттің жеке ақпараттық қажеттіліктеріне сәйкес дәстүрлі және компьютерлік құралдарды тиімді қолдана отырып, жаңа білімді алу, өңдеу, беру, түсіндіру және құру (сурет 5). Сурет 5 - Оқырмандық құзыреттіліктің компоненттері (И.В. Ставцева) М.Ю.Гудова бойынша коммуникативті тәсілге сәйкес жылдық оқу практикасы мәтінді көбейтудің белгілі бір технологиялары және мәтіндерді шығару, сақтау және тарату түрлері арқылы оның түрлерін құрайды [135]. Төменде қазіргі оқудың түрлерін жіктеп қарастыруға тырыстық (сурет 6) [136]. Сурет 6 - Қазіргі оқудың түрлері Э.А.Орлова [137] оқырмандардың құзыреттілігінің белсенді мәніне сүйене отырып, оны әртүрлі әлеуметтік-мәдени кодтарда ұсынылған ақпаратты қамтитын жазбаша мәтіндерді таңдау және түсіну қабілеті ретінде анықтайды; жазбаша мәтіндермен жұмыс істеу дағдылары. Жоғары оқу орны студентінің оқырмандық құзыреттілігін ақпаратты тиімді іздеу, іріктеу және ұйымдастыру стратегияларын меңгеру негізінде мәтінді қабылдау, түсіндіру, түсіну және жеке ұғыну процесінде жеке және кәсіби тәжірибені өзектендіруге, байытуға және түрлендіруге; әртүрлі әлеуметтік-мәдени кодтармен жұмыс істеуге; дәстүрлі және электрондық оқу технологияларының икемді үйлесімділігіне дайындығы мен қабілетін айқындайтын жеке қасиеттердің интегралдық сипаттамасы ретінде анықтауға болады. Зерттеу үшін оқуды тұлғаның психикалық дамуы мен мәдени қалыптасуын анықтайтын адамның сөйлеу әрекетінің түрі ретінде түсіну маңызды (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев). Дидактикада жеке тұлғаның оқырмандық мәдениет мәселесін зерттеу екі тәсіл аясында жүзеге асырылады. Біріншісі мәтінді құрастырудың көп операциялық актісі ретінде оқу идеясын қамтиды (әріптердің буындарға, буындардың сөздерге, сөздердің сөйлемдерге қарапайым қосылуынан бастап), гипотезалармен, тұжырымдамалық схемалармен, жоспарлармен бірге бастапқы материалды қайта құру, яғни оқырманға жұмыстың мағынасын түсінуге мүмкіндік беретін ақыл-ой құралдарының барлық арсеналын белсендіру (Д.Б.Эльконин, А.Ф.Шанько және т. б.). Екінші тәсіл оқуды шығармашылық қызмет түрі ретінде қарастырады (В.Ф.Асмус, И.И.Тихомирова және т.б.). Тұлғаның оқырмандық мәдениетін дамыту тәсілдерін толықтыру тұлғаның гносеологиялық, аксиологиялық, коммуникативті, шығармашылық, көркемдік әлеуетін өзектендіруді (анықтауды, байытуды және іске асыруды) қамтамасыз етеді. Біздің ойымызша, жеке тұлғаның оқырмандық мәдениетінің маңызды сипаттамасы деп оның мәдени және делдалдық сипатын анықтайды. Жеке тұлғаның оқырмандық мәдениеті – бұл жазбаша ақпарат көздерінде ұсынылған мәдени тәжірибені студенттердің құндылық-семантикалық дамуы. Жеке тұлғаның оқырмандық мәдениетінің мазмұны оқуға деген құнды қатынасты, ақпараттық өзара іс-қимыл процесінде жазбаша ақпаратты жеке және кәсіби мақсаттарда қабылдау, түсіндіру, қайта құру және қолдану бойынша білім, білік, дағды мен шығармашылық тәжірибені қамтиды. Бұдан әрі біз жеке тұлғаның оқырмандық мәдениетін дамыту мәселесімен айналысқан шетелдік және қазақстандық ғалым-зерттеушілердің ғылыми зерттеулерін қорытындылауға тырыстық (кесте 2). Кесте 2 - «Оқырмандық мәдениет» ұғымының ғалым-зерттеушілердің ғылыми еңбектеріндегі мәні (2011-2021ж.)
2 – кестенің жалғасы
2 – кестенің жалғасы
Кестеден оқырмандық мәдениетті көп жағдайда ғалымдар адамның жалпы мәдениетінің бөлігі ретінде түсініліп, шығарманы оқу негізінде дамитынын көруге болады. Сонымен қатар, З.О.Кекеева, Э.К.Абдираимова болашақ педагогтардың оқырмандық мәдениеті – оқу, мәселелі-оқырмандық жағдаяттарды шешу түрлерін бірізділікпен меңгерудың үрдісі мен нәтижесі деп түсіндіреді [138]. С.Е.Чушкина: оқырмандық мәдениет – оқу мәдениетіне қарағанда кеңірек, әртүрлі, көлемді. Ол оқырманның мәдениетін сипаттайды, ол өзінің мүддесінде, оқу деңгейінде, кітапты сақтауға, таратуға қатысты көрінеді. Оқу мәдениеті – бұл оқырмандық мәдениеттің бөлігі, оның өзегі, өйткені ол оқу процесін қамтиды. Бұл ұғымдардың арасында диалектикалық бірлік, өзара әсер бар (білімнің жалпы қоры әдеби мәтіндерді қабылдауға әсер етеді, ақпаратты қабылдау, ассимиляциялау және оқудың жаңа тәсілдері оқырман мәдениетін байытады). Біз бұл ұғымдардың арасындағы шекара біршама шартты екенін ескереміз, бірақ біз оны терең ғылыми дамыту үшін «оқырмандық мәдениет» ұғымын атап көрсетеміз [139]. И.В.Шулер зерттеуінде «оқырмандық мәдениет» ұғымын қазіргі қоғамның ақпараттық ортасының даму ерекшеліктері тұрғысынан қарастырылады. Автор оларға жаһандану, виртуалдылық, мультимедиа, мозаика, гипермәтіндік, интерактивтілікті жатқызады. Жеке тұлғаның оқырмандық мәдениетінің негізгі құраушы элементі-бірегей және әмбебап мәдени тәжірибе ретінде әрекет ететін нәрсе – оқу. Оқу мәдени тәжірибе ретінде екі мәдениеттің – «дәстүрлі», «кітаби» және «экрандық мәдениеттің» қиылысында орналасқан. Оқырмандық мәдениет – адамның маңызды күштерінің даму дәрежесін, оның дәстүрлі және инновациялық ақпараттық технологиялар негізінде жазбаша мәтіндердің мәдени әлеуетін игерудегі қабілеттері мен таланттарын сипаттайтын және қазіргі ақпараттық ортадағы тұлғаның әлеуметтік-мәдени өзара әрекеттесуінің тиімділігін анықтайтын жалпы жеке мәдениеттің құрамдас бөлігі [140]. В.Г.Маранцман «оқырмандық мәдениет» ұғымын мәдениеттің кең және жалпы тұжырымдамасымен байланыстыра отырып, оқырманның белсенділігі мен эмоционалды реакцияның дәлдігі, көркем мәтінді түсіну тереңдігі, оқырман қиялындағы әдеби образдарды нақтылау, шығарманың формасын эстетикалық тұрғыдан бағалау, оның авторын көркем әлемнің артында көру қабілеті қажет деп санайды [141]. И.С.Збарский оқырмандық мәдениетті «білім, білік және сезім жиынтығы» ретінде қарастырады, сондықтан үш деңгей келесідей сипатталатын үш өзара әрекеттесетін компонентті анықтайды: оқырман санасының деңгейі, оқырман мінез-құлқының деңгейі, оқырман сезімінің деңгейі (сурет 7). Сурет 7 - Оқырмандық мәдениеттің деңгейлері Аталмыш деңгейлерге тоқталсақ: 1. Оқырмандық сана, әдеби эрудиция деңгейі әдебиеттің «алтын қорының» нақты білім қорын (көркем шығармалармен практикалық танысу), әдебиеттің теориясы мен тарихы бойынша қажетті білім шеңберін алуды, туындыларды олардың тектік және жанрлық ерекшеліктерінде талдау логикасын игеруді қамтиды. 2. Оқырман сезімдерінің, бағалау бағдарларының деңгейі негізгі индикаторды қамтиды: белгілі бір шығармаларды қабылдау қабілеті – және одан кейінгі негізгі көрсеткіштер: эстетикалық талғам, яғни жасалған критерийлер негізінде белгілі бір өнер туындыларын қабылдау қабілеті және тұлғаның әдеби және эстетикалық мұраттарының болуы [142]. 3. Оқырмандық мінез-құлық деңгейі адамның практикалық іс-әрекетінде оқырман мәдениетінің болуы мен даму дәрежесін (әдебиетті таңдау, онымен жұмыс істеу, кітапты насихаттау және т.б.), шығармашылық іс-әрекетке баулу дәрежесін, білімді, іскерлікті және дағдыларды дербес оқу саласына көшіруді меңгеру деңгейін көрсетеді. И.В.Осипова оқырмандық мәдениет деп бірқатар оқу біліктері мен дағдыларының қалыптасуының белгілі бір деңгейін түсінеді: оқуға деген қажеттілік және оған тұрақты қызығушылық; оқырман эрудициясы; оқу дағдылары, мәнерлеп оқу дағдылары; әртүрлі шығармаларды қабылдау қабілеті, қарапайым библиографиялық білім; теориялық-әдеби білімнің қажетті деңгейі; шығармашылық қабілеттер; бағалау және түсіндіру дағдылары; сөйлеу дағдылары. Бұл ретте, сөйлеу дағдыларын, мазмұны оқырмандық мәдениет белгіленді ретінде негізін қалаушы [143]. С.Н.Паламарь оқырмандық мәдениетті «оқырманның білім, білік және сезім кешенін білдіретін, оқу тақырыбын саналы түрде таңдауды, оқығанды толық және терең қабылдау мен меңгеру мақсатында оның жүйелілігін қамтитын жеке тұлғаның жалпы мәдениетінің бөлігі» ретінде қарастырады [144]. Оқырмандық мәдениеттің құрамдас бөліктері – адамның жалпы оқуы, әдебиетпен жұмыс істеу, әдеби құбылыстар туралы ауызша және жазбаша сөйлеу, әдеби шығармаларды эстетикалық және эмоционалды деңгейде қабылдау және бағалау мүмкіндігі. С.Г.Клюеваның анықтамасына сәйкес оқу сауаттылығы – бұл «жазбаша мәтіндерді түсіну және оларға рефлексия жасау, олардың мазмұнын әртүрлі мақсаттарға жету үшін пайдалану мүмкіндігі...». Оқу сауаттылығы – бұл жаратылыстану сауаттылығына қарағанда адамның даму деңгейінің маңызды көрсеткіші, өйткені «ол адамның ақпарат алу және өңдеу қабілетін анықтайды» [146]. Сонымен, ғылыми дереккөздерге сүйенсек, өскелең ұрпақ арасында оқуды күшейту үшін мәтінді түсінудің жақсы деңгейіне, одан ақпарат алу қабілетіне, өмірлік шындықтың сәйкестігін көру және бағалау қабілетіне қол жеткізу керек. Оқырмандық мәдениетті қалыптастыру үшін, ең алдымен, оқырманның жұмысы қажет. В.П.Синенко мәдени тұлғаның басқа сипаттамалары арасында оқырмандық мәдениеттің маңыздылығы туралы жазады. Мәдени тұлға, ең алдымен, «өз бетінше ойлайтын, кітапта ұсынылған алдыңғы ұрпақтардың әлеуметтік-тарихи, моральдық-этикалық, рухани-эстетикалық және ғылыми тәжірибесін іріктеп, өңдеп, игере алатын болуы керек...» [147]. Жоғарыда қарастырылған әдебиеттер талдауы көрсеткендей, оқырмандық мәдениеттің мынадай құрылымын анықтауға болады [148]. Адамда оқырмандық мәдениеттің болуы оған басқа адамдарды түсінуге, кәсіби қызметте неғұрлым кең маман болуға, басқа халықтар мен мемлекеттердің тарихы мен мәдениетіне қосылуға мүмкіндік береді. Д.М.Хафизов оқырмандық мәдениет белгілі бір оқу құзыреттілігінің болуымен көрінетін оқу іс-әрекетінің белгілі бір даму деңгейінің сипаттамасы ретінде түсініледі: мәтінді таңдау, оқу және түсіну қабілеті; оқу тақырыбын таңдауды түсіну; дереккөздерде бағдарлау (кітапхана, интернет және т.б.); оқудың жүйелілігі мен дәйектілігі; мәтінді оқуды барынша игеру және терең қабылдау мақсатында бағдарлай білу; оқу негізінде қалыптасқан білім; алынған ақпаратты практикада қолдану және қолдана білу және т.б.[149]. Біздің жұмысымыздың жетекші тұжырымдамасының қорытындысы бойынша студенттерге оқу үрдісін үйрететін ұстаз, оқытушы оқу ісінде де кәсіби маман болуы тиіс. Мұғалімнің кәсіби оқу дайындығын ескере отырып, оның келесі: кітаптарды білу; ешкімнің көмегінсіз кітаптармен жұмыс істеу мүмкіндігі; кітапқа ақпарат көзі ретінде емес, әңгімелесуші ретінде қарау сынды негізгі компоненттерін бөліп көрсетеміз [150]. Сонымен қатар, оқырмандық мәдениеттің маңызды аспектісі – коммуникативті өрістегі белсенді ұстаным: мәтіндер туралы бағалау пікірлерін қалыптастыру, тарату және қорғау қабілеті, «кітап-оқырман» диадасынан тыс мәтінмен байланысты іс-шараларға қатысуға дайын болу. Оқырмандық мәдениет – бұл жалпы мәдениеттің ерекше саласы ретінде көрінетін, жазбаша баспа түрінде бекітілген мәтінге мақсатты және белсенді түрде жүгінуге негізделген, оның ішінде оларды мағыналы қабылдау мен бағалауға негізделген оқу мәдениетінің бөлігі. Студенттердің оқырмандық мәдениетінің құрылымын төмендегі 9-суретте көрсеттік. Сурет 9 - ЖОО студенттерінің оқырмандық мәдениетінің құрылымы Осыған байланысты біз зерттеу міндеттеріне сәйкес, «Оқырмандық мәдениет» ұғымының мәні мен мазмұнын нақтылау үшін ЖОО студенттерінің оқырмандық мәдениетінің құрылымын анықтайтын «оқу қажеттілігі», «оқуға тұрақты қызығушылық», «құнды бағдарлы өзбетінше анықтауы», «мінез-құлықтың икемділігі», «мәнді ізденушілік және шығармашылық белсенділік», «жеке және кәсіби өзін-өзі жетілдіру» түсініктерінің мәні мен мазмұнын ашуды және оны теориялық тұрғыдан негіздеуді ұйғардық. жүктеу/скачать 167,41 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|