Оқытушының жетекшілігімен студенттің өзіндік жұмысы (ожсөЖ) – 45 сағат
Тақырып: Орта ғасырлардағы Қазақстандағы тәрбие, оқыту және педагогикалық ойлар
жүктеу/скачать 2,88 Mb.
|
| Тақырып: Орта ғасырлардағы Қазақстандағы тәрбие, оқыту және педагогикалық ойлар.
Дәрістің мазмұны: Орта ғасырлардағы исламдық педагогикалық ойлар. Ұлы Дала ойшылдарының педагогикалық ой-пікірлері Орта ғасырда Қытай мен Индияда, Таяу Шығыс пен Европада ересектер мен жастарды оқыту мәселесі діни ұйымдардың (шіркеудің) қолында болды, білім діни мазмұнда берілді. Барлық халықтарда дін қарапайым адамдарды үстем тапқа бағынуға үйретеді. Иранды, Сирияны, Палестинаны, Египитті, Африканың солтүстік жағалауын 7-8 ғасырларда арабтар жаулап алып, ірі-мемлекет құрды. Бұл мемлекет Қытаймен, Индиямен, Европамен экономикалық байланыс жасады. Арабтар жаулаған жердің халықтарының мәдениеті ертеден дамыған болатын, ол мәдениетке елді жаулаушылар ие болды. 8 ғасырда Арабтар Пиреней түбегін жаулады, соның нәтижесінде Батыс Европа жерінде мұсылман мектептері ашылды. Пиреней жеріндегі Кордова халифаты арқылы Батыс Европада Ежелгі Шығыс мәдениеті тарады. Соның ішінде Аверроес деген атпен әйгілі болған араб философы Ибн-Рашиданың түсіндірмесі арқылы Аристотельдің еңбектері тарай басталды. Орта ғасырда ғалымдардың инициативасымен университеттер ашылды. Ішкі жұмыстарын олар өздері басқарып, басшы қызметкерлерді де өздері сайлайтын болды. Материалдық көмек көрсету жолымен университеттерде шіркеу өз билігін жүргізуге тырысты. Орта ғасырдағы университеттерде 4 факультет болды. Арабтар жаулап алуының нәтижесінде Ислам және медреселер ашылды. Мектеп мешітінің жанынан ашылып, ер балаларға бастауыш діни білім берді, ал медреседе әзірлейтін болды. Мектептегі негізгі міндет балаларды құранның текстін оқуға үйрету еді. Оқу балаларға түсініксіз араб тілінде жүргізілді. Құранды басқа тілге аударуға тиым салынды. Мұсылман мектептері балаларды құдайға құдай қалаған үкіметке бағынуды талап етті. Балалар алдымен араб тіліндегі барлық әріптің атын білуге тиісті болды. Әріптерді қосып оқымастан бұрын, әріптердің атын қосуға жаттықтырылды. Оқудың негізгі әдісі жаттау болды. Жазуды тек қана кітап көшіретіндер ғана меңгере алады. Жазу құралдары өте нашар болды. Кейбір медреселерде орта біліммен қатар, жоғары білімде, беріледі. Алдымен медереседе арабтың әдеби тілін меңгеру міндеттелді. Әр халықтың ана тілі оқытылмады. Логика оқытылды, мұсылман діні жөнінде кең білім берілді. Медереседе екі бағытта білім берілді. (дін, және заң) . Медресеге мұғалім болғысы келгендер араб философиясымен шұғылданды . Дін және заң қызметімен шұғылданатындардың негізгі сүйінетіндері құран болды. Құранның араб тілін түсінуді оңайлату мақсатымен Иранға және Орта Азияда оны парсы, тәжік тілінде түсіндіру жүзеге асырылды. Құранға діни түсінік берушілер оны құдай жасағанын, жерді және адамды құдай жаратқанын түсіндірді, ал құранға заң ретінде түсінік берушілер сауда, неке және мұрагерлік туралы заңдылықтарды уағыздады. Медреседе лекцияға аз көңіл бөлінді, шәкірттерге өздері оқу үшін тапсырма өте көп берілді. Оқығанын әңгімелеп шығу және жаттау әдістеріне баса назар аударды. Медрессе жаратылыс сабағынан ешбір білім бермеді, математика аз оқытылды. Медресседе көбінесе үстем таптың балалары ғана оқыды. Қолөнерді, табиғат жөніндегі ғылымды, медицинаны, математиканы, игеру мектептен тыс жүргізілді. Әсер және дене тәрбиесі құс салып, ит қосып аң аулау т.б. Спорт ойындары арқылы жүргізілді. Мейрамдарда спорт ойындарынан жарыс ұйымдастырылды. Соғыс, жорық туралы , батырлардың ерлігі туралы әңгімелер арқылы балаларға соральдық тәрбие берілді. Мұсылман мектептерінде балаларды қорқытып ұстау, ұрып жазалау үлкен орын алды. Орта ғасырлық шығармалардың ішінде педагогикалық мазмұнда жазылғандары да кездеседі. Соның бірі-ескі тәжік тілінің диалектісінде жазылған 11 ғасырдағы «Кабуснаме» .Бұл шығарма әкенің баласына өсиеті ретінде болғандықтан, бірнеше Шығыс халықтарының тіліне аударылды. Кейінгі дәуірлерде ана тілінде оқыту мәселесі қолға алына бастады. Бұдан мың жыл бұрын Ислам дінінің негізін парсы – тәжік тілінде түсіндірген оқулық «Чор-китаб» дүниеге келді. Кейінірек діни өлеңдердің жинағы түркімен, ескі өзбек тілінде басылып, оқулық ретінде пайдаланды. Халық педагогикасы ауыз әдебиеті арқылы ұрпақтан – ұрпаққа беріліп, жастарды тәрбиелеуде үлкен қызмет атқарды. Шығыстағы мұсылман халықтарында мынадай мақалдар кездеседі: «Білмеген айып емес, оқымаған айып», «Таяқ еттен, сөз сүйектен өтеді» , «Атаның ұлы ғана болма , халықтың ұлы бол» т.б. Қазақ жеріндегі мұсылман мектептері оқушылар құрамы жағынан кішігірім мектептер болды. Көбінесе олар киіз үйге орналасты, мектеп жабдықтары мен оқу құралдары болмады. Байлардың қаражатына қалаларда салынған медреселер ғана арнаулы үйлерге орналасты. Бұл мектептерде оқу жоспары, оқу программалары және тұрақты сабақ кестелері болмады. Мектептерде діни кітаптардың мағынасына түсінбей, тек қарасын оқып білу үйретіліп, балаларға ешқандай ғылыми білімдер берілмеді. Өйткені оқу ана тілінде жүргізілмей балаларға түсініксіз араб тілінде жүргізілді. Оқушылар араб әріптерін оқып үйрену үшін айлап, жылдап уақыт кетірді. Көптеген мектептерде оқуды хат танитын сауаты ғана бар молдалар оқытты. Олардың ұстаздық қызметке ешбір даярлығы болмайтын. Оқудың басталатын белгілі уақыты болмағандықтан, әр бала қалаған уақытта болмағандықтан алынып, молда олардың әр қайсысын жеке оқытты. Балалардың бәрі бір киіз үйде отырғаны болмаса, олардың әрқайсысы жеке тапсырма алды. Мектеп пен медреселерде оқығаны үшін балалар ақы төледі. Шәкірттер аптасына бір рет бейсенбі сайын молдаға ақшалай және заттай ақы төлеп тұрды. Ал оқу аяқталғанда бағалы сыйлықтар беруге тиісті еді. Бірте-бірте мектептерде ана тілінде ғылыми білім беретін пәндерді оқытуда жаңа әдістерді қолдану орын ала бастады. Жаңа әдіспен оқытқанмен оларда ескі мектеп, медреселер сияқты діни догмаларды тарататын және Ислам дінін нығайту үшін мұсылман миссионерлерін даярлау жолында қызмет ететін мектептер болды. Ислам дүниетанымынды Алла болмыс дүниенің барлығын жаратқан секілді, адамдыда жаратады. Жаратылған барлық нәрселер арасында адамның биікте тұрғаны орны бар. Бұл ерекшелікке адамның ие болуы, Алланың оны жарату кезінде өзінің рухынан үрлегендігіне байланысты. Ислам дүниетанымында адам екі жақты жаратылған. Оның негізінде періштелерді өзіне сәнді еткізетін ұлы құдырет болуымен қатар, оны әдептілік, моральдық тұрғыдан жаман қасиетке ие қалдыратын ерекшелік болуда. Адамның осы жаман жағын құран тілге былайша келтірді: (Адам әлсіз түрде жаратылды Міне, адам жақсылық пен жамандық арасында қалған бір жаратылыс иесі болып саналады. Егер адам жақсылыққа жөнеліп, қасиеттерін осы тұрғыдан жетілдірсе, моральдық тұрғыдан жақсы. Жамандықты таңдап, өзін тұрғыда дамытса, жаман әдетті болып саналады. Ислам дінінің мақсаты –адамдарды жақсы әдет-ғұрыпқа сай тәрбиелей отырып, оны қиындықтардан құтқару, оны жақсы әдет-ғұрып иесіне айналдыру. Жақсы әдепті адамның ерекшелігі – ол жаман қылықтардан өзін аулақ ұстап, жақсылықтарды қалауы және оны іске асыруы болып табылады. Этика ғылымының негіздері кез-келген адам үшін керек, үйретілуі және іске асырылуы тиіс нәрсе. Осы тұрғыдан этика өте қажетті әлеуметтік реттеушілік қызмет атқарады. Ислам діні - ( араб тілінде, сөзбе-сөз –бағыныштылық, өзін бағыныштау құдайға ) –дүние жүзіне кең таралған діндердің бірі. Ислам дінін әріптеушілер – мұсылмандар. Таяу Шығыс және Африка халықтарының басым көпшілігі Ислам дініне сенеді. Қазір дүние жүзінде шамамен 500 миллиондай мұсылман бар. Мұсылмандар Албания, Балгария, Қытай халық Республикасы Югославия Үндістан сияқты елдерде де көп. Ислам дініне сенушілер Орта Азия республикалары мен Қазақстан, Азербайджан, Дағыстан, Татар және Башқұрт АССР-і халықтарының арасында әлі де кездеседі. Ислам діні негізінен екі тармақтан тұрады. Суына –мұсылмандардың әдет – ғұрыптары мен этикалық тәрбиесін белгілейтін . Құранның қосымша ережелерінің жинағы Иллинизм жолын ұстаушылар Ғұсман Құранның және екі нұр теориясын мойындайды. Олар Қасіреті Ғалиды және оның ұрпақтарын өздерінің заңды басшылары деп санайды. Шимттер қазіргі мұсылман жұртшылығының едәуір бөлігі. Олардың көпшілігі Иранда, Иракта, Иеменде және басқа да мұсылман елдерінде тұрады. Шинизмнің харижиліктер, исламшылар т.б. ірі секталары мен арабияда ғана кездеседі. Шинизмнің енді бір ірі сектасы – Ислам қауымы. Батыс Европа елдері мен АҚШ-та Ислам дінінің шығуы мен даму тарихына, оның қазіргі кездігі жағдайына арналған ғылыми зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Париж , Стамбул, Мюнхен қалаларында дін мәселелерін талқылауға арналған халықаралық конгрестер өтізілді. АҚШ-та қазір Құран суретші насихаттайтын әр түрлі кітаптар шығарылды. Американ империалистерінің қолдануымен Анкара университетінің дін факультеті жанынан, сондай-ақ Корачиде журналдар шығып тұрады. Лондон түбіндегі Уокингте Ислам дінін ұстаушылардың басын қосып отырған Шах-Жохан мешіті бар. Лондон маңында «Исламдық ревью» атты журнал шығарылды. Ислам дінің 4 орталығы бар. Олар: Ташкент, Баку, Уфа, Буйнакс қалаларында орналасқан. Ислам дінін уағыздауға қажетті мамандар Бухарадағы «Мир-Араб» медресе және Конрдегі Әл-Азғар діни университетінде даярланады. Ислам діні – салауатты өмірге шақыратын дін. Ислам әлемі – ғылыми, қайырымдылық иман, шапағат, мәдениет, өркениет. Қазақстанға Ислам дінінің таралғанына мың жылдан асыпты. Осы уақыт ішінде ол көптеген халықтар санасына бүкіл адамзатқа ортақ биік моральдық құлдылықтарды, рухани пәктікті, имандылықты, салауаттылықты етті. № 20 дәріс жүктеу/скачать 2,88 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|