«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»
жүктеу/скачать 3,34 Mb. Pdf көрінісі
|
toleubaev-koldanbaly-biologia
E øûðûøòû ?àáàòòû? îðãàíèêàëû? ïàòîëîãèÿñûíû? áîëìàóû, АКТ 1
|
1.12 Әлем топырақтары және олардың таралу заңдылығы В.Докучаев топырақтардың жер бетіндегі таралу заңдылықтарын ашып, алғаш рет ғылыми негізде картаға тҥсірген. Бҧл заңдылық бойынша топырақ ӛзін тҥзуші факторлар: климат, ӛсімдіктер, т.б. табиғаттың зоналық заңына бағынады. 1899 жылы В.Докучаевтың «Табиғаттың зоналығы туралы ілім» деген еңбегінде бҥкіл терістік жарты шар топырақтарының зоналық сызба-нҧсқалық картасын жасады. Оны 1900 жылы Парижде әлемдік кӛрмеде кӛрсетті. Бҧл картада 5 - әлемдік зоналар кӛрсетілді 1. Бореалды немесе арктикалық 2. Орманды 3. Далалық қаратопырақты 4. Аэреалды (тасты, қҧмды, сорланған және лессті шӛлдер) 5. Ламеритті Бҧл карта негізгі кең алқапты орыс жазығы болғандықтан- зоналардың негізгі бағыттары тең кӛлденең бағытта кӛрсетілген. В.Докучаев әрбір алқаптың мҧхиттарға немесе орталық қҧрғақ аймақтарға жақын орналасуына байланысты бір ендіктердің ӛздеріне тән топырақтар кездеспей оларда әртҥрлі зоналарға тән топырақтар кездесетінін дәлелдеп берді. Әлем топырақтарының кӛлденең зоналық қҧрылымдары: 1) Полярлық (ӛте салқын) белдеу – ҥш топырақ зонасын қамтиды: 1. Полярлы – жалаң топырақтар – терістік ендіктің 75-80 0 -тық жоғары алқаптарын қамтиды. Олар Гренландия аралының, Канада архипелагының терістігін, Солтҥстік мҧзды мҧхиттағы Шпицберген, Франц-Иосиф жері мен Солтҥстік жерлер аралдарын алып жатыр. 2. Арктика – тундра топырақтары жоғары ендіктен оңтҥстікке қарай таралған. 78-73 0 - терістік ендіктен ӛтеді. Терістік Америка (Канада) мен Терістік Еуразияның солтҥстік бӛліктерін қамтиды. Шығыс Азияда оның шекарасы шамалы оңтҥстікке жылжиды, себебі бҧл тӛңіректе әлемдік суық полюстің ең суық нҥктесі орналасқан. 3. Ал тундралы - глейлі топырақтар зонасы бҥкіл континенттің терістік ендік жолағын алып жатыр. Зона 72-73 0 ендіктен оңтҥстік 62-63 0 - ендікке дейін созылған. 2) Бореалдық (салқын белдеу) – ылғалды мҧхит жағалауы секторларының 60 0 ендіктен бастап оңтҥстік тундра топырақтарды субарктикалық шалғындармен, сирек тапалды ормандармен алмасады. Топырақтары шымды ірі-гумусты және шымды-шымтезекті болып келеді. 3) Суббореалды (қоңыржай) белдеу - әр тҥрлі топырақ зоналарымен және кҥрделі кӛлденең зоналық қҧрылыммен сипатталады. Мҧнда негізгі 3-сектор бӛлінеді: 1. Ішкі қҧрғақтық секторы, терістіктен тҥстікке қарай бірнеше топырақ зоналары бірін-бірі ауыстырады; 2. Екі симметриялы мҧхит жағалау секторлары, топырақтары біртектес; 3. Ішкі қҧрғақтық сектордан шығысқа ӛтпелі сектор. Бҧл аймақта ылғалдың кемуіне байланысты ендік зоналар меридианалды зоналарға ауысады. 4). Субтропикалық (жылы) белдеу – мҧнда ендік топырақ зоналары жӛнді білінбейді. Тек континенталды секторда негізінен субтропикалық шӛлдерде соларға тән шӛл топырақтары тараған. Ылғалды сутропикалық жағдайда мәңгі жасыл ормандарда қызыл және сары топырақтар тҥзіледі. 5) Тропикалық және экваторлық белдеулер – жылы алқаптар. Торпикалық белдеуде шӛл зонасы тек ішкі континент қҧрлыққа ғана емес, сонымен қатар батыс мҧхит жағалауында да кездеседі. Бҧл заңдылықтар терістік және оңтҥстік жарты шарларда, Африкада, терістік пен Оңтҥстік Амарикада және Австралияда орын алады. Тропик шӛлінен – экваторға қарай – топырақ- биоклиматтық зоналар бірін-бірі ауыстырады: шӛлдің қызғылт қҧба топырағы → қҧрғақ-қызыл қҧба топырақтарға → қҧрғақ тропикалық ормандардың қоңыр қызыл топырақтары → мерзімді ылғалды тропик ормандары мен биік шӛпті- саваналардың қызыл және тҧрақты ылғалды тропик ормандарының – қызыл сары темірлі топырақтары. жүктеу/скачать 3,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|