«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»

2900 
250 
140 
жылдар 50% 
6 Ашық қара 
қоңыр 
топырақты 
шӛлді дала 
(шӛлейт) 
38,4 
3,4-5,4 
145-160 
2600-
3100 
200-
230 
95-
125 
Мал шаруашылықты
алқап. Қҧрғақшылық 
жылдар 75% 
III. Қҧба және сҧр қҧба топырақты шӛл зонасы 119,2 млн га. Қазақстан жерінің 44%-і 
7 Қҧба 
топырақты 
соршӛпті 
жусанды 
терістік шӛл 
57,4 
5,7-7,1 
160-170 
3100-
3900 
130-
170 
90-
100 
Мал шаруашылықты
аймақ.Егіншілік жерді
суарған кезде жақсы
ӛседі, бірақ суаратын 
су кӛздері жоқ 
8 Сҧр-қҧба
топырақты, 
жусанды-
соршӛпті 
орталық шӛп 
61,5 
6,4-9,7 
170-200 
3400-
4000 
120-
150 
50-
70 
Жайылымы аз ӛнімді , 
мал шаруашылықты
аймақ. Суармалы
егіншілігі ӛзен
бойларында 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
Таулы аймақтың тік белдеулері 31 млн га Қазақстан жерінің 12,5%-і 
9 
Тау 
баурайындағы 
шӛлді дала 
белдеуі 
14,0 
7,2-
12,0 
170-
215 
2700-
4300 
200-
300 
115-
250 
Суармалы 
егіншілік, бау-
бақшалы және 
мал 
шаруашылықты 
аймақ 
10 Аласа таулы 
дала белдеуі 
10,0 
7,0 
160-
180 
2500-
3100 
460-
780 
250-
350 
Суарылмайтын 
егіншілікті, бау-
бақшалы және 
мол ӛнімді 
жайылым мен 
шабындық 
11 Орта таулы 
шалғынды-
орманды 
2,5-
115-
850-
840-
430-
Таудың жақсы 
табиғи 
жайылымдары, 

белдеу 
4,0 
7,0 
150 
880 
880 
580 
орман 
шаруашылығы, 
шабындық 
12 Биік таулы-
шалғынды 
белдеу 
Барлығы 
3,0 
2664* 
0,8-
1,0 
57-60 
- 
730-
750 
170-
280 
Жазғы мал 
жайлауы 
Ылғалмен қамтамасыз етілген, кҥрделі мелиорациялауды қажет етпейтін 
терістік аудандардағы жыртуға жарамды жерлер тҥгелдей игерілген. Бҧл 
жерлердің кӛбісі 1950 жылдары тың және тыңайған жерлерді игеру жӛніндегі 
ҥкіметтің шешімдері нәтижесінде егістік жерге айналды. Мысалы, 1953 жылы 
республикамыздың бҧкіл егістік жер кӛлемі 10,6 млн. гектар болса, тың 
игерудің кейінгі жылдары жыртылған жалпы жер кӛлемі 36 млн. гектардан 
асты, яғни 1953 жылға қарағанда, Қазақстанның егістік жері 3,4 еседей 
кӛбейіп, ол ірі астықты ӛлкеге айналды. 
Қазақстан бидайын шын мәнісінде «алтын дән» деп айтуға болады, 
бидайдың қҧрамы неғҧрлым ҧлпа мен белокқа бай болса, соғҧрлым оның қҧны 
да арта тҥседі. Ал мҧндай бидай тек тың жерде ӛседі, оған бҧл аймақтың 
климаты мен топырағы лайық, жазы қҧрғақ, ыстық, жер беті тегіс, жел жиі 
тҧрады. Қазақстан тыңында ӛсетін қатты және кҥшті бидай сорттарынан ең 
сапалы макарон, нан дайындалады. Бҧл бидай ҧнының қамырынан суға 
ешқандай маңызы шықпайды, езілмейді, судың тҥсі мӛлдір кҥйінде қалады. Бҧл 
бидайдан пісірілген нан-ӛте жағымды, ТМД елдерінің Еуропалық бӛлігінде 
ӛсірілетін жҧмсақ бидай сорттарының сапасын жақсарту ҥшін де, кондитерлік 
фабрикалардың мҧқтажы ҥшін де осы қатты және кҥшті бидай ҧны керек. 
Достастық мемлекеттер ӛндірілетін бидайдың қатты және кҥшті сорттарының 
60%-і Қазақстанның ҥлесіне тиісілі. Бидайдың бҧл сорттары сыртқы рынокта да 
қымбат бағаланып, оған деген сҧраным кҥшті. 
Қазақстан тыңы негізінен тәуекелді егіншілік аймағында орналасқан. 
Себебі мҧнда қуаңшылық жылдар жиі қайталанып отырады. Қара топырақты
зона мен кҥңгірт қара қоңыр зонашада тәуекелді егіншілік ӛзін-ӛзі негізінен 
ақтаса, қара қоңыр зонашада егіншілік қолдан суармайынша, ӛнім ала 
алмайсың. Сондықтан соңғы екі зонашада бҧрынғы жыртылған жерлерді астық 
ӛндірісінен шығарып, оларды қуаңшылыққа тӛзімді мал-азықтық шӛптерге 
ауыстыру қажет. Жалпы егістік қҧрылымын тіпті қара топырақты және кҥңгірт 
қара қоңыр топырақты зонашаларда да қайта қарау қажет. Ол аймақтардағы 
кейбір қҧрамы жеңіл қҧмдық топырақтар мен сортан топырақтары басым 
алқаптар да егістіктен шығарылып, мал шаруашылығының еншісіне берілуі 
тиіс. 

Қазақстан тыңында, тіпті миллиард пҧт астық алынған жылдары 
гектарынан алынған орташа ӛнім 12-14 центнерден аспайды, ал қҧрғақшылық 
жылдары ӛнім гектарына 5-6-дан 7-8 центнер аралығында. Сонымен 
республика тыңындағы астық ӛнімі негізінен әр гектарынан емес, егістіктің 
жалпы мол кӛлемі есебінен алынады. 
Астықты дақылдар ӛнімі жӛнінен Қазақстан бҧрынғы Одақ кӛлемінде ең 
соңғы орында, ал әлемде 142-орында екен (Абуталипов Ж.А.,1992). 
Осындай егіншілік экономикалық жағынан тиімді ме деген сҧрақ туады. 
Әрине тиімсіз. Сондықтан да соңғы жылдары Қазақстанның тың жерлердегі 
егіншілік қҧрылымы тҥпкілікті қайта қаралып жатыр. Кезіндегі тыңдағы 30 млн 
гектарға жуық егістік кӛлемін 16-18 млн гектарға қысқарту кӛзделіп отыр. 
Тыңдағы егіншілік тек табиғи жағдайда ылғалмен қамтамасыз етілген қара 
топырақты, аздап кҥңгірт қара қоңыр топырақты зоналарда сақталып, басқа 
жерлер баяғыдан келе жатқан дәстҥрлі мал шарушылығы ҥлесіне тимек. 
Ал кеңестік заманның соңғы жылы мен егеміндік алған жылдары 
Қазақстандағы жыртылған жерлер кӛлемдерінің ӛзгерулері республика, 
облыстар бойынша 6-кестеде келтірілген. Бҧл мәліметтер республикамызда 
соңғы жеті жылда жыртылған жер кӛлемдері 9 млн гектарға, яғни жыртылған 
жерлер кӛлемі 25%-тен артық кемігенін кӛрсетеді. Бҧл ҥрдіс әлі де жалғаспақ. 
Бидаймен қатар Қазақстан соңғы жылдары кҥріш ӛсіретін ірі аймаққа 
айналды. 
Бҧрыннан 
кҥріш 
егетін 
Қызылорда 
облысымен 
қатар 
республикамыздың Оңтҥстік Қазақстан және Алматы облыстарында да кҥріш 
ӛсіруші аймақтар ашылып, едәуір ӛнім алынып келеді. 
6-кесте.

жүктеу/скачать 3,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: