«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»
Микротыңайтқыштар. Микроэлементтердің маңызы
жүктеу/скачать 3,34 Mb. Pdf көрінісі
|
toleubaev-koldanbaly-biologia
| 4.4 Микротыңайтқыштар. Микроэлементтердің маңызы.
Ауыл шаруашылығында қолданылып келе жатқан химиялық элементтер арасында B, Mn, Cu, Mo, Co, Zn жер қыртысында ӛсімдіктер мен басқа да тірі организмдер қҧрамында аз болғандықтан макроэлементтер қатарына қосылады.Жер қыртысында олардың басым кӛпшілігі қосылыстар кҥйінде,ал кейбіреулері (СН 2 , СІ)бос кҥйінде де кездеседі.Бҧл микроэлементтер әртҥрлі топырақтарда ӛсетін ӛсімдіктердің ӛзіне тән жеке физиологиялық роль атқарады.Бір микроэлементтің әсері 2-ші микроэлементтің орнын толтыра алмайды.Ӛсімдіктердің микроэлементтермен дҧрыс қоректену ілімін дамытуда М.Каталымов, П.Власюк,О.Кедров, Я.Пейве т.б ғалымдар кӛп еңбек етті. Шаруашылықта микротыңайтқыштарды қолданудың жоспарын жасағанда топырақтағы микроэлементтердің жалпы қорымен бірге оның ӛсімдік бойына сіңіре алатын шамалы ғана бӛлігі ескеріледі.Сонымен бірге қоректі заттар кӛзі болып табылатын олардың жылжымалы тҥрлері де есепке алынады.Әртҥрлі топырақтардың химиялық қҧрамын зерттеген кезде ондағы микроэлементтердің кең кӛлемде ауытқитыны анықталды.Мысалы батпақты жерлерде Сu –аз,тундра топырағында В мӛлшері аз,ал Мо мейлінше бай болып келеді.Ал қҧмды топырақтарда барлық микроэлементтердің жалпы қоры ӛте аз болып келеді. Қандай макро және микроэлементтердің топырақта ауытқымалы мӛлшерде болуы биогеохимиялық аммиак деп аталады-бҧл адам мен мал ауруларына қарсы кҥресте ҥлкен роль атқарады. А.В.Виноградовтың зерттеулері бойынша 1кг топырақта мыстыңжалпы қоры 20 мг, Mn-850, Co-8 ,В-10мг, Мо – 3 болса, Қазақстан топырағының ӛнделетін қабатында (0-30см)В-52-70,7 мг Сu-20,6 – 28. 7 Zn-47-57 ,Mn-603- 729, Mo-1.2-1.4, Co-7.9-8.7мг аралығында кездеседі. Қазақстанның барлық топырақтары Cu, Co, Zn, жалпы қоры жағынан ТМД кӛлеміндегі кӛрсетікіштерге қарағанда орташа дәрежеде десек, ал В – жоғары МО - тӛмен болып келеді. В.В.Ковальский әртҥрлі аймақтардағы микроэлементтердің топырақ геоботаника,медицина,зооветеринария тҧрғысынан биогеохимиялық орналасу картасын жасады.Мҧның ӛзі микротыңайтқыштарды ауыл шаруашылығында егіншілікте дҧрыс пайдалануға мҥмкіншіліктер береді.Мҧндағы негізгі критерии – биохимиялық ортадағы химиялық элементтердің организмде шоғырлануы мен жиналуы. Жергілікті топырақ, ауа судың микроэлементтік қҧрамы сол топырақтарды туғызған тау жыныстарына тәуелді болып келеді де жергілікті мал(қҧс)организміне сол жердің ӛсімдіктері арқылы сҧрыпталып әсер етеді,соның нәтижесінде олардың жетіспеушілік немесе артықшылығы – неше тҥрлі эпидемиялық ауруларға шалдықтырады. Кейбір микроэлементтердің маңызы мынадай: Бордың - ӛсімдіктердегі углеводтың қозғалысына, алмасуына маңызы зор. Бор жеткіліксіз болса, ӛсімдіктің жапырақтарына қант пен крахмал аз жиналады. Олардың тамырға бірқалыпты таралу режимі бҧзылады. ХХғ 30шы жылдары М.Школьник, Соловьева, Тройцский т.б. бордын ӛсімдіктің жеміс салу процесінде елеулі роль атқаратының дәлелдеді. Француз биохимгі Геброэль Бертран ХХғ. ӛсімдіктің қҧрамында бордың болуы кездейсоқ емес екенін дәлелдеді. Ӛсімдіктер корегінін араасыңда Бор жеткіліксіз болса, онда ӛсімдіктер мҥшелерінің саны кемиді, гҥл органдары кеміп тҥсіп қалады. Ӛсімдік органдарының ішінді В-әр тҥрлі болып кездеседі. Жапырақтарында кӛп, ал сабақатры мен тамырларында ӛте аз болады. Барлық кӛптеген микроэлементтердің айырмашылығы ферменттердің қҧрамына кірмейді, әрі олардың белсенділігіне ешқандай әсер етпейді. Сондықтан ол кҥрделі биохимиялық процестерге онша кӛп қатыспайды. Ӛсімдіктердің ӛсіп-ӛнуі процестеріне қатысқанда. Бор қышқылы сумен әрекеттесіп кҥрделі комплексті қосылыстар тҥзеді. Бҧл комплексті қослыстар терісі зарядталғандықтан бор қышқылының бастапқы қасиетін ӛзгертіп, әрі белсенділігін арттырады, белокты қосылыстардың алмасуын жылдамдатады. В - жетіспегендіктен қант қызылшасының ӛзегі ауруға шалдығады және қҧрғақ кҥйінде шіри бастайды. Бордың кӛп болуы қант қызылшасында, кӛкнәр тҧқымдас ӛсімдіктер қҧрамында, ал аз болуы дәнді дақылдар егістігінде орташа дәрежеде бҧршақты дақылдарда байқалады. Оның жетіспеушілігі әр тҥрлі ауруларға - хлороз, шіріндіге душар болуына әкеліп соғады. Бор – марганецтің, Cu,Аl-дің уытын жойып, калийдің сіңірілуін кҥшейтеді. Хлор мен азоттың сіңуін азайтады, ал аммиакпен салыстарғанда нитратты азоттың пайдалануын арттырады. Ӛсімдік ткандерін әсіресе оттекпен қамтамасыз етуді жақсартады. Ӛсімдіктердің қҧрғақ затындағы бордың мӛлшері бірдей болмайды. Ол ӛсімдіктің ылғал режимін жақсартып, углевод пен белоктардың алмасуын, фотосинтез процестерінің дҧрыс жҥріп, тамыр жҥйесінің ӛсуін тездетеді. Мҧның ӛзі ӛсімдіктердің қҧрғақшылық және тҧзсыз жағадайларға тӛзімділігін жақсартады. Бор ӛсімдіктердің К, пайдалануын тездетсе, Фосфорды пайдалануын кешіктіреді. Ӛсімдіктің 1кг қҧрғақ массасының қҧрамында Бордың мӛлщері 2мг – 10м аралығында ӛзгеріп отырады. Органикалық заттарды тҥзу ҥшін ӛсімдікке N, P, K және Са-ң тҥсуін шҧғыл арттырады, қант қызылшасында –қант, картопта – крахмал жаздық бидайда – белок, соя мен кҥнбағыс тҧқымында май, шӛпттерде –С витамині, мен каротин кӛбейетін болады. Бор жеткіліксіз болса, жеміс салатын гҥлдер кӛбейеді, осыдан соң ӛсімдіктің гҥл органдары қурап, тҥсімділігі кеміп кетеді. Бор-жер қыртысында таралуы жағынан химиялық элементтер арасында 37 орынды иемденеді.Жер қыртысында ол әртҥрлі қосылыстар кҥйінде кездеседі.Бордың жылжымалы тҥрі –агрохимиялық картаға тҥсірілген.Қазақстан топырағының 1 кг-да олардың жалпы қоры 52,70мг жылжымалы тҥрлері 0,70-1,33 мг аралығында кездеседі.Жер жҥзінде бҧл минералдың жалпы қоры 100-300млн.т. жүктеу/скачать 3,34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|