ҚОРҚыт феномені

Бұл айырмашылықтар өз алдына, жинақта Нышан абыз сарындары үнтаспадан алшақтап, оқырмандарға мүлде басқа нота мәтіндері мен аңыз желілері ұсынылған. Жинаққа енген сарындарға түрнұсқада жоқ «Ұшардың ұлуы», «Қоңыр», «Байлаулы киіктің зары» деген атаулар берілген. Бір қызығы, үнтаспаға жазып алушылардың «енді жырдың сөзін айтпай, музыкасын ғана орындаңыз» деген сөздері де түсіп қалыпты.

Нышан сарындары аспаптық шығарма емес, поэзиялық мәтіні бар жыр үлгісі. Қысқа музыкалық сарындар бірер ауыздық оқиғаға орайластырылған. «Елім-ай» жинағында солар күй аңызы дәрежесіне жеткізіліп, өңделіп берілген. Үнтаспада жоқ мәтіндер қосылып, аңыз дәрежесіне жеткізілген. Осының бәрі Қорқыттың күй мұрасы тұсындағы жасандылықты аңғартады. Сол негізде жыр сарыны – күй, сарын атауы – аңыз болып кете барған. Қазірде Нышан абыздан жазылып алынған 13 сарынның үнтаспасын интернет желісіне енгізіп қойдық. Оларды түркі халықтарының музыка зерттеушілері зерттеп, зерделеуіне толық мүмкіндік бар.

Осы деректерді ескерер болсақ, қазақ музыкасындағы Қорқыт күйлеріне телініп жүрген сарындардың жалған мұра екендігін танимыз. Мұның өзі бүгінгі ғылыми танымға «фальш» элементтерінің ене бастағанын білдіреді. Ал, Қорқытты қобыз аспабында күй тартты деп жүргендер өздерінің музыка өнерінің тарихынан бейхабар екендіктерін ғана танытып жүр.

«Елім-ай» жинағына енген музыкалық сарындардың атауы оғыз заманындағыдай елдік, ерлік мәселелер емес, қарапайым тұрмыстық тақырыптарды қамтиды. Көркемдігі төмен, құрылымы қарапайым, аяқталған музыкалық туынды дәрежесіне жете қоймаған, поэзиялық мәтіні бар сарын үзінділерін Нышан ақсақалдың төлтума туындылары ретінде бағалау керек деген ойды айтқанымызға да жиырма жылдың жүзі болыпты.

Түркі тектес халықтар мәдениетінде жыр айту дәстүрі ертеден бар. Мысалы, Алтайдағы хакас, тува халықтарында төменгі регистрде тамаққа салып айтылатын эпикалық сарындар бар. Дәл осы жыр айту дәстүрі қазақ мәдениетінде Сыр бойындағы (Қармақшы) эпикалық дәстүр аясында әлі күнге өмір сүріп келеді. Мұндай тамаққа салып ән айту үрдісін қарақалпақ, түрікмен музыкасынан да кездестіреміз.

Қорқыттың музыкалық мұрасы тұсында біз осы түркілік жыр сарындарын нысанаға алуымыз керек. Ертеде эпикалық сарындағы жырлардың барлығы дерлік шертпелі, бері келе ысқышты музыкалық аспаптардың сүйемелімен орындалған. Шоқан Уәлихановтың көрсетуінше, қазақ мәдениетінде қобызбен жыр айтқан ең соңғы өнерпаз - Жанақ жырау болса, қарақалпақ мәдениетінде бұл үрдіс әлі күнге жалғасын тауып келеді.

Демек, Қорқыттың сүйегі жатқан Қармақшы жеріндегі «аңырама» дәстүрі, яғни тамаққа (таңдайға) салып жыр айту - көне түркілік құбылыс. Қорқыттың музыкалық мұрасын осы тұстан іздеу қажет. Сыр еліндегі жыраулық дәстүрді зерттеп, олардың анадолы түріктері, әзірбайжан, түрікмен халықтарының музыкасындағы көріністерін анықтаудың да маңызы аса зор. Алтайда тұрған түркі тектес халықтар мәдениетін жақындастырудың бір амалы – осы.

Қорқыт заманының елесі Ықыластан жеткен қобыз сарындарында сақталған. «Қорқыт», «Қазан», «Ерден», «Айрауықтың ащы күйі» деген күй атаулары бірде тарихи, бірде мистикалық табиғатымен танылады. Қорқыттың өзі туралы күй шығарып, оның атын «Қорқыт» деп қоюы екіталай, ал кейінгі қобызшылардың көне сарындар негізінде құрылымы күрделі, ладтық өзгерістерге бейім, көркемдігі жоғары күйлер тудыруы әбден мүмкін.

Қазақ музыкасындағы қобыз сарындарының көне түркілік сипатын анықтау үшін салыстырмалы-типологиялық зерттеулер жүргізу керек болады. Бұл реттен қобызға арналған Ықылас күйлері мен түрікменнің қарға түйдікке (сыбызғы) арналған «Қиямет» сарынының ұқсастығына назар аударуға болады [208, 212-б.].

Қорқытты тарихи тұлға ретінде тануға негіз боларлық қосалқы тарихи айғақтардың бірі - қобыз сарыны. Қасиетті қобызын шалып, оғыз елінің тағдыр-талайы туралы жыр тудырған Қорқыт пен қобыз үнемі егіз. Қазақ олардың бірін киелі музыкалық аспап, екіншісін бойына қыдыр дарыған қасиетті тұлға – жырау ретінде таниды.

Қобыз - Тұран аймағын мекендеген түркі тайпаларының барлығына ортақ музыкалық аспап. Оған қатысты деректерді орта ғасыр ғұламаларының еңбектерінен кездестіреміз [148,422-б; 186,313,482-б.; 187,381-382-б.]. «Қобыз» сөзінің бірде ысқышты, бірде шертпелі, бірде тілмен ойналатын аспаптарға қатысты қолданылып, бері келе қылқобыз, желқобыз, жезқобыз, месқобыз, шаңқобыз, нарқобыз болып түрлі семантикалық мағынаға ие болғаны тағы бар [209,41-44-б.]. Аталған аспаптардың айырмасын білмей тұрып Қорқытты әйтеуір қобызшы ретінде танудың кемшілігі осында.

Қорқыттың тарих тереңінен жеткен күйшілік мұрасын зерттеу ісінде әлі күнге ауыз толтырып айтарлық жұмыстар атқарылған емес. Қазақ ән-күйлерінің інжу-маржанын бір кісідей жинаған А.В.Затаевич ол туралы ауыз ашпаған болса, А.Жұбанов Қорқыттың аңыз әлеміндегі бейнесін төңіректеп, тарихи тегіне бара қоймады. Қорқыт атымен жарық көрген күйлер болса да, олардың тарихи, көркемдік ерекшеліктері тұсында сабақталған пайымдаулар көп емес. Қорқыттың төл мұрасы бар да, қобыз дәстүрі бар. Мұның салаластығы мен сабақтастығын саралап алмайынша қазаққа мәлім қобыз күйлерін Қорқыт мұрасына телу асығыстық болады.

Қорқыттың түрлі аңыз-әпсаналардағы эпикалық бейнесімен қатар музыкалық мұрасын да зерттеп, ғылыми оралымға қосатын мерзім жетті. Мұның шешімі фольклор шығармаларының жанрлық ерекшелігімен қатар зерттеу әдіснамасына келіп тіреледі. Ал, зерттеу тәсілдерінің жетіліп, жаңа белестерге көтерілмеуі, Қорқытқа телініп жүрген қобыз күйлерінің стильдік ерекшеліктері, тарихи және ғылыми маңызының сараланбауы - ғасырлар қойнауынан жеткен мәдени мұраларымызға деген танымымызды тарылтып жүр.

Қазақ халқының аспаптық музыкасында Қорқыт заманымен үндес, оның эпикалық бейнесімен сабақтас қобыз күйлері баршылық. Ықыластың «Қазан», «Шыңырау», «Ерден» секілді бір топ шығармалары соның айғағы. Қорқыт ІХ–Х ғасырларда, ал Ықылас ХІХ ғасырда ғұмыр кешкен десек, бұл күйлердің Ықылас мұрасы ретінде танылуы түсінікті. Арадағы ғасырлар кеңістігін жалғастырып жатқан тарихи-мәдени сабақтастықтың ізі сақталмағандықтан, ел арасына танымал күйлер олардың соңғы орындаушысы - Ықылас еншісіне телінуде.

Сонымен қатар қазақ фольклортану ғылымында бір кездері бел алған, ал қазірде ескірген пікірлерді қайта жаңғыртып, оғыз дәуірінен жеткен күйлерді («Қазан», т.б.) ХYІ ғасырдағы оқиғалармен байланыстырып жүрген мамандар да бар. «Қобыланды» жыры тұсында бұл пікірді қалыптастырған М.Әуезов десек [90, 66-67-б.], күйшілік өнерде оны қуаттаған А.Жұбанов болатын [210,258-б.]. Сол деректердің кейінгі кездегі басылымдарға қайта еніп, қаз-қалпында қайталануы - бұл саладағы ізденістердің біо орнында тұрғанын байқатады.

Ықылас айтқандай, қобыз мақамдары арғы жерде Қорқытқа барып тіреледі десек, бұл шамамен ІХ–Х ғасыр оқиғасы. Оның жаңғырығы қазақ эпосына да түскен. «Шора батыр» жырындағы «Мен Қазанға барғанша қар жаумасын, нұр жаусын, мен Қазанға жеткен соң қар жаумасын, қан жаусын» деген жолдар соның дәлелі. Демек, «Қазан» күйін төтелей Қазан шаһарымен байланыстыру даулы. Біз оны 1552 жылғы Қазанды жаулап алу оқиғасы емес, «Қорқыт ата кітабындағы» Қазан-салор тұлғасымен сабақтастырып, сол негізде «Қазан» күйін ойконим емес, антропонимдік негізде таныған болар едік.

Эпикалық жырлардың барлығы дерлік шертпелі, бері келе ысқышты музыкалық аспаптардың сүйемелімен орындалған. Шоқан Уәлихановтың көрсетуінше, қазақ мәдениетінде қобызбен жыр айтқан ең соңғы өнерпаз - Жанақ жырау болса, қарақалпақ мәдениетінде бұл үрдіс әлі күнге жалғасын тауып келеді.

Байқап қарасақ, бізге жеткен дереккөздерде Қорқыттың шамандық үрдіспен байланысы басымдау айтылады. Сонымен қатар Қорқыт оғыз-қыпшақ дәуірінің үлкен ойшылы, музыкалық-эпикалық үрдісті тудырған ұзан, жырау ретінде танылады.

Осы мақсатқа орай «қобыз» сөзінің түп-төркініне ой жіберген дұрыс. Бір кездері Қ.Жұбанов оны «абыз» атауынан тудырған еді. Бұл қобыз аспабының бақсылық үрдіспен байланысын айту болса керек. Бірақ оны дәлелденген ғылыми-этимологиялық анықтама ретінде қабылдауға болмайтынын осыдан ондаған жыл бұрын ескертіп жазған едік [134,242-268-б.].

Біздің пайымдауымызша, «қобыз» сөзінің түбірі - қауыз. Ол ағаштың сыртқы қабығына қатысты қолданылған атау. Белгілі шығыстанушы В. Шварц Түркістан халықтарының музыкалық аспаптарына барлау жасаған тұста қобыз туралы да мәліметтер келтірген. Оның көрсетуінше, бұл аспаптың көне атауы - қауыз [149, 114-б.].

Дәл осы деректі біз белгілі этнограф А. Эйхгорн еңбектерінен де кездестіреміз. Өзінің «Полная коллекция музыкальных инструментов народов Центральной Азии» деген еңбегінде А.Эйхгорн қобыз аспабының бірнеше үлгілеріне анықтама берген. Солардың бірінде: «Коус, известный также под именем кобыз. Большая скрипка в двух струнах из конского волоса, со смычком (очень древний и редкий экземпляр, с подвешенными железными погремушками). Обыкновенный инструмент странствующих киргизских рапсодов, на котором они аккомпонируют себе, исполняя баллады, легенды и эпические песни о народных героях» [212,5-6-б.], - деп жазылған.

Бұдан көретініміз: А.Эйхгорн қобыз аспабын «қауыз» деп атаған. Олай болса қауыз - аспаптың көне атауы. Ол жыңғыл, үйеңкі секілді қатты ағаштардың ішін қуыс етіп үңгу арқылы жасалатын болған. Сол себепті қауыз, яғни қабықша деп аталған. Іші қуыс, орта беліне дейін шанақпен жабылған қобыз аспабының семантикасына «қауыз» деген ұғым толық сай келеді.

Тағы бір айғақ. Н.Я.Бичуриннің ертеде Орта Азияны мекендеген тайпалар тарихына қатысты жазбаларының алғашқы томында түркі тайпаларының «күпі» аспабын қолданғаны айтылған [213,286-б.]. Оған қытайлар таң қалып, ғажап үнді дыбысына құлақ түре тыңдаған. Асылы «қауыз» атауының түбірі осы «күпі» сөзімен байланысты болса керек. Қазақ халқының көне ұғымында «күп» - қымыз құюға арналған мес, тері қап екен [214,345-б.]. Егер сөз соңындағы қатаң дыбысты («п») жұмсартар болсақ, «күбі» туады. Бұл да айран, іркіт, қымыз пісуге арналған ағаш ыдыс [214,256-б.]. Олай болса Н.Я. Бичурин келтірген күпі - іші қуыс музыкалық аспап, бүгінгі қобыз атауының көне нұсқасы болмақ. Күп - күпі - күбі атаулары өзара жақын, үндес. Олардың семантикасы «қауыз» сөзімен төркіндес. Олай болса «қобыз» сөзінің түп-төркінін осы негізде тарқатқан жөн [215, 3- 8-б.].

М.Қашқари сөздігінде «қобы» сөзі бар [187,307-б.]. Оның да мағынасы қуыс, кеуек. Осы тектес деректерді Рашид ад-Дин, Әбілғазы жазбаларынан да кездестіреміз. «Қыпшақ» этнониміне тоқталған жерде бұл екі автор да оны «қабық», ортасы шіріген ағаш ретінде атаған [169,84-б.; 144,43-б.]. Олай болғанда «қауыз» сөзінің «қыпшақ» атауымен де байланысы бар. Мұны «қауыз» сөзінің этникалық үрдіс шеңберінде туып, бірте-бірте этнонимдік семантикаға ие болғанын байқататын белгі ретінде түсіну қажет. Оғыз-қыпшақ тайпаларының диалектісін сөз еткен М.Қашқари олардың тіліне тән фонетикалық ерекшеліктерді ортақ деп білсе [148,56-60-б.; 186,63,76-б.], бұл ғылыми болжамымыздың негізі жоқ емес.

Бұл тұста оғыз-қыпшақ тайпалары құрал еткен қобыз аспабын тарихи тұрғыдан межелеудің де қажеттігі туады. Аспаптың туу, даму, кемелдену кезеңдері қоғам дамуы, этникалық үдеріс, тарихи таным сатыларына сай қарастырылғанда ғана оның ғылыми мәні арта түспек. Осы мақсатпен аспап атауының түрлі мән-мағынасын саралаудың да маңызы зор [209,41-44-б.]. Бүгінде дендеп бара алмай жүрген мәселелеріміздің бірі - осы.

Бір анығы, Қорқыт - оғыз-қыпшақ ұлысының айтулы ұзаны. Оның тарихи тұлғасы орта ғасырларға тән наным-сенім жүйесі, поэзия мен музыканың өзара бірлігінің жиынтығы: дүниетанымы - бақсылық, құралы - қобыз, музыкасы - сарын, поэзиялық өлшемі - жыр. Көненің көзіндей болған қобыз сарындарын Қорқыт дәстүріне жатқызсақ та, өткен ғасырдағы Ықылас, кешегі Нышан абыз шығармаларын төтелей Қорқытқа телудің шикілігі болады. Оларды Қорқыттан бастау алатын қобыз дәстүрін жалғастырушылар ретінде танысақ та ұтылмаған болар едік.

Қобыз - көнеден жеткен құдіретті музыкалық аспап. Оның қос ішегінен аңыранып шығатын күй сарындарының ерекше қуаты бар. Олар көне заманнан елес беріп, тыңдаушыларын ата-баба рухымен жүздескендей, тілдескендей әсерге бөлейді. Қобыз сарындарының этникалық сипаты, сол этникалық санаға тигізетін әсері, қуаты, қасиеті осында.

Қобыз сарындары - орта ғасырдағы оғыз-қыпшақ мәдениетінің қазақ топырағында сақталған бір жұрнағы. Бұл рухани-мәдени мұрамызға қатысты кейбір ой-пікірлерімізді бұрын арнайы сөз еткендіктен [216,29-36-б.] бұл тұста қайта тоқталып жатпадық.

Қобыз сарындарыныңң архаикалық сипатына қаныға түсу үшін оларды Орталық Азиядағы тарихи-этникалық үдерістің жанды бір буыны ретінде қарастыру қажет. Сол негізде Қорқыттың тарихи келбеті мен мәдени-музыкалық мұрасына да ғылым сәулесі түсіп, таным тереңдей түспек.

Бұдан келіп, Қорқыттың түркі тайпаларының музыкалық өнеріне, жыр айту үрдісіне қатысы жоқ деген ұғым тумайды. Қазақ, түрікмен, әзірбайжан, анадолы түріктеріне жақсы мәлім Қорқыт атаның музыкалық сарындары көбіне қазақ топырағында ғана сақталған. Анығын айтар болсақ, Қорқыттың өзінен жеткен қобыз сарындары жоғарыда аталған халықтардың бірде-бірінде жоқ. Сонау оғыз заманынан бастау алатын жыраулық дәстүрдің ізі қазақ мәдениетінде жалғасын тапса да, музыкалық өнерінде толық сақталмаған. Себебі Қорқыт сарындарының қандай дәстүр аясында өмір сүріп, кімдер арқылы бізге жеткені мәлімсіз.

Қорқыт - күйші емес, жырау. Осыған орай Қорқыттың музыкалық мұрасы ретінде қандай мәдени құбылысты тануымыз керек? – деген сауал туады. Біздің пайымдауымызша, Қорқыттың музыкалық мұрасын сөз еткенде басты орында оның жыраулығы тұруға тиіс. «Қорқыт ата кітабындағы» Қорқыт - қолына қобызын ұстап, ел аралаған ұзан, жырау.

1.Қорқыт ата кітабы. – Астана: «Фолиант», 2008. – 550 б.

2.Книга моего деда Коркута. – М.-Л.: «Наука», 1962.

3.Деде Горгуд. – Баку, 1950.