Өсімдіктердің толық өсіп-жетілуіне қажет элеметті қоректік элемент дейді. Өсімдіктердің өсіп, өнім беруі үшін қажет қоректік элементтердің маңызы ерекше
Өсімдіктердің толық өсіп-жетілуіне қажет элеметті қоректік элемент дейді. Өсімдіктердің өсіп, өнім беруі үшін қажет қоректік элементтердің маңызы ерекше. Фотосинтез процесі кезінде өсімдіктердің жапырағы арқылы және топырақтан алынатын химиялық элементтерінің саны 50 шақты. Құрамында қоректік элементтер болатын заттарды тыңайтқыштар деп атайды.
Тыңайтқыштардың түрлері мен маңызы
Бектұров Әбікен Бектұрұлы 1901 жылы туған
Техника ғылымының докторы, ғалым-химик, профессор, Қазақстан Ғылым академиясының академигі.
Бектұров Әбікен Бектұрұлы (1901-1985) – ҚазКСР Ғылым академиясының академигі. Қазақстанның еңбек сіңірген ғылым қайраткері. Павлодар облысының Баянауыл ауданында туған.
Ғалымның негізгі ғылыми еңбектері минералды тыңайтқыштар өндіру мен минерал тұздарды өңдеудің химиясына және технологиясына арналған. Бектұров фосфатты шикізаттарды өңдеудің қышқылдық, термиялық, сондай-ақ, фторсызданған мал азықтық фосфат өндірудің циклондық әдістерін тауып енгізді, Қаратау фосфоритінен минералды тыңайтқыштар өндіру әдістерін жүйеледі. Академиктің 400-ден астам ғылыми еңбегі, оның ішінде 3 монографиясы жарық көрген және 30-дан астам өнертабысы бар.
Қазақстан жеріндегі бай фосфор қорын өңдеу жолын іздеу фосфорлы қосылыстар химиясын дамытуға негіз болды. АкадемикӘ.Б.Бектұров Қаратау фосфоритінен әртүрлі фосфор тыңайтқыштарын алудың ғылыми негізін қалады.Фосфор қосылыстары мен фосфор тыңайтқыштарын зерттеуде Ә.Б.Бектұров және оның шәкірттері көп еңбек сіңірді.
ОРГАНИКАЛЫҚ 1)ҚҰС САҢҒЫРЫҒЫ 2)ШЫМТЕЗЕК 3)ҚИ 4)ҚАРАШІРІК
Минералды
1)Фосфор тыңайтқыштары
2)Азот тыңайтқыштар
3)калий тыңайтқыштары 4)микротыңайтқыштар
Тыңайтқыштың түрлері
Шығу тегіне қарай 1)органикалық 2) бейорганикалық
Тыңайтқыштар
Қоректік элементтің болуына қарай
1) Азотты
2)Фосфорлф
3) калийлі
Агрегаттық күйіне қарай
1)Сұйық
2)қатты
Тыңайтқыштар агрегаттық қүйіне қарай
Сұйық
( аммиак суы )
Қатты
( слитра, фосфор тұздары )
Минералды тыңайтқыштар
Өсімдіктің жақсы өсуі тыңайтқыштан.
Азот
Минералды тыңайтқыштар
Калий –кез келген өсімдікке қажет. Калий жетіспесе фотосинтез процесінің қарқыны төмендейді. Калий жеткілікті болса, крахмал, қантты зат, май түзілуі жоғарлайды және картоп , күнбағыс, жоңышқа , қызылша сияқты өсімдіктердің өнімділігі артады.
Азот-тіршілік үшін маңызы өте зор элем ент, ол жетіспеген жағдай өсімдіктің жапырағы бозғылт жасыл болып, бойы өспей , жапырағы жұқа және шырыны аз, гүлі майда болады.Өсімдікке азот тыңайтқышын берсе, өсімдіктің өсуі мен дамуы жақсарып, өнім беруі жоғарлайды.
Фосфор –барлық тірі организмдердің құрамына кіретін маңызды элемент. Фосфорсыз хлорофил түзілмейді, онда өсімдік жапырағы көмірқышқыл газын сіңіре алмайды. Өсімдікте фосфор жетіспесе, жапырақта қара қошқыл жасыл, қара дақ пайда болып,өсімдіктердің гүлденуі мен пісуі баяулайды. Фосфор тыңайтқышын топыраққа енгізу арқылы алынатын жемістің сапасы жақсарып, өнімі артады.
Фосфор жетіспеген картоп
Магний жетіспеген картоп
Калий жетіспеген томат
Қант қызылшасында калий жетіспеу белгілері
Азот жетіспеген жүгері
Жас өсімдіктердегі химиялық элементтердің орташа мөлшері.
Элемент
Мөлшері
маңызы
Жеткіліксіз
болған да
Кальций
0,6 %
Өсімдіктердің зат алмасу
процесінеҚатысады.Топырақ ерітіндісіндегі кальций иондары өсімдіктердің қоректік заттарды сіңіруіне әсер етіп, реттеп отырады .
Өсімдіктердің өсуі баяулайды.
Темір. Темір-0,03 пайыз тотығу-тотықсыздану реакцияларына қатысады .кейбір тыныс ферментерінің құрамына кіреді ,хлорофилдің түзілуіне қатысады . Ол жетіспеген кезде , хлорофил синтездеу қабілетінен айырылып
жоғарғы жағындағы жапырақтары жасыл түсін өзгертіп хлороз деген ауруға шалдығады.
Мыс
0,001 %
Тотығу-тотықсыздану реакцияларына қатысатын бірқатар ферменттердің құрамына кірді.
Өсімдікте жетіспеген жағдайда жапырақтардың ұштары бұралып , жеміс ағаштардың бас жақтары қурайды .
Егер тыңайтқышты өсімдікке шамадан тыс көп берсе , онда артық мөлшердегі сіңірілмеген тұз өнімге жиналып калады да , өнім жеуге жарамсыз балады, адамдардың улануына әкеп соғып, денсаулығына зиян тигізеді. Артық нитраттар , әсіресе ерте пісетін құлпынай, қарбызда т,б. көптеп кездеседі. Уақтынан бұрын піскен көкөністерді пайдаланғанда сақтық шараларын ұстанған дұрыс.
