Основная образовательная программа основного общего образования мбоу «Янтиковская сош» Янтиковского района Чувашской Республики

2.2.2.16. Основы безопасности жизнедеятельности

Учебный предмет «Основы безопасности жизнедеятельности» является обязательным для изучения на уровне основного общего образования и является одной из составляющих предметной области «Физическая культура и основы безопасности жизнедеятельности».

На основе программы, курс «Основ безопасности жизнедеятельности», может быть выстроен как по линейному, так и по концентрическому типу. При составлении рабочих программ в отдельных темах возможны дополнения с учетом местных условий и специфики обучения.

Освоение и понимание учебного предмета «Основы безопасности жизнедеятельности» направлено на:

• 
  воспитание у обучающихся чувства ответственности за личную безопасность, ценностного отношения к своему здоровью и жизни;
  
• 
  развитие у обучающихся качеств личности, необходимых для ведения здорового образа жизни; необходимых для обеспечения безопасного поведения в опасных и чрезвычайных ситуациях;
  
• 
  формирование у обучающихся современной культуры безопасности жизнедеятельности на основе понимания необходимости защиты личности, общества и государства посредством осознания значимости безопасного поведения в условиях чрезвычайных ситуаций природного, техногенного и социального характера, убеждения в необходимости безопасного и здорового образа жизни, антиэкстремистской и антитеррористической личностной позиции, нетерпимости к действиям и влияниям, представляющим угрозу для жизни человека.
  

Межпредметная интеграция и связь учебного предмета «Основы безопасности жизнедеятельности» с такими предметами как «Биология», «История», «Информатика», «Обществознание», «Физика», «Химия», «Экология», «Экономическая и социальная география», «Физическая культура» способствует формированию целостного представления об изучаемом объекте, явлении, содействует лучшему усвоению содержания предмета, установлению более прочных связей учащегося с повседневной жизнью и окружающим миром, усилению развивающей и культурной составляющей программы, а также рационального использования учебного времени.

Человек и окружающая среда. Мероприятия по защите населения в местах с неблагоприятной экологической обстановкой, предельно допустимые концентрации вредных веществ в атмосфере, воде, почве. Бытовые приборы контроля качества окружающей среды и продуктов питания. Основные правила пользования бытовыми приборами и инструментами, средствами бытовой химии, персональными компьютерами и др. Безопасность на дорогах. Правила безопасного поведения пешехода, пассажира и велосипедиста. Средства индивидуальной защиты велосипедиста. Пожар его причины и последствия. Правила поведения при пожаре при пожаре. Первичные средства пожаротушения. Средства индивидуальной защиты. Водоемы. Правила поведения у воды и оказания помощи на воде. Правила безопасности в туристических походах и поездках. Правила поведения в автономных условиях. Сигналы бедствия, способы их подачи и ответы на них. Правила безопасности в ситуациях криминогенного характера (квартира, улица, подъезд, лифт, карманная кража, мошенничество, самозащита покупателя). Элементарные способы самозащиты. Информационная безопасность подростка.

Чрезвычайные ситуации природного характера и защита населения от них (землетрясения, извержения вулканов, оползни, обвалы, лавины, ураганы, бури, смерчи, сильный дождь (ливень), крупный град, гроза, сильный снегопад, сильный гололед, метели, снежные заносы, наводнения, половодье, сели, цунами, лесные, торфяные и степные пожары, эпидемии, эпизоотии и эпифитотии). Рекомендации по безопасному поведению. Средства индивидуальной защиты. Чрезвычайные ситуации техногенного характера и защита населения от них (аварии на радиационно-опасных, химически опасных, пожароопасных и взрывоопасных, объектах экономики, транспорте, гидротехнических сооружениях). Рекомендации по безопасному поведению. Средства индивидуальной и коллективной защиты. Правила пользования ими. Действия по сигналу «Внимание всем!». Эвакуация населения и правила поведения при эвакуации.

Терроризм, экстремизм, наркотизм - сущность и угрозы безопасности личности и общества. Пути и средства вовлечения подростка в террористическую, экстремистскую и наркотическую деятельность. Ответственность несовершеннолетних за правонарушения. Личная безопасность при террористических актах и при обнаружении неизвестного предмета, возможной угрозе взрыва (при взрыве). Личная безопасность при похищении или захвате в заложники (попытке похищения) и при проведении мероприятий по освобождению заложников. Личная безопасность при посещении массовых мероприятий.

Основные понятия о здоровье и здоровом образе жизни. Составляющие и факторы здорового образа жизни (физическая активность, питание, режим дня, гигиена). Вредные привычки и их факторы (навязчивые действия, игромания употребление алкоголя и наркотических веществ, курение табака и курительных смесей), их влияние на здоровье. Профилактика вредных привычек и их факторов. Семья в современном обществе. Права и обязанности супругов. Защита прав ребенка.

Основы оказания первой помощи. Первая помощь при наружном и внутреннем кровотечении. Извлечение инородного тела из верхних дыхательных путей. Первая помощь при ушибах и растяжениях, вывихах и переломах. Первая помощь при ожогах, отморожениях и общем переохлаждении. Основные неинфекционные и инфекционные заболевания, их профилактика. Первая помощь при отравлениях. Первая помощь при тепловом (солнечном) ударе. Первая помощь при укусе насекомых и змей. Первая помощь при остановке сердечной деятельности. Первая помощь при коме. Особенности оказания первой помощи при поражении электрическим током.

ВĔРЕНŸ КОМПЕТЕНЦИЙĔ

Вĕрентÿ тĕллевĕсем ачасем чăваш чĕлхи предмечĕпе мĕн-мĕн пĕлмеллипе (вĕренÿре йĕркелемелли компетенцисемпе) тачă çыхăннă.Тăван чĕлхене 5-9-мĕш класĕсенче вĕреннĕ май йĕркелемелли компетенцисем виççĕ: коммуникаци(хутшăну), чĕлхе тата лингвистика, культуроведени.

Коммуникаци е хутшану компетенцийĕ пуплев ĕçĕ-хĕлĕн пур тĕсĕпе(тăнлав, калаçу,çыру,вулав)усă курма вĕрентмеллине пĕлтерет. Çавăн пекех кунта калаçу тата çыру пуплевне тĕрĕс йĕркелесси те, чĕлхе хатĕрĕсемпе тĕрлĕ ситуацие кура тĕллевлĕ тата вырăнлă усă курасси те харпăр пуплевне, хутшанура ытти çынсен калаçăвне, вĕсен хутшăнури тĕллевне туйса-савăнса тăрасси те, калаçăва кирлĕ енне çавăрма пултарасси те пысăк пĕлтерĕшлĕ.

Чĕлхе тата лингвистика компетенцийĕ пурине çак паллăсем кăтартаççĕ: чĕлхе знак системи тата çынсене хутшăнма кирлĕ хатĕр пулнине пĕлни, чĕлхе тытăмне, вăл улшăнма пултарнине ăнланни; чĕлхе вĕрентĕвĕ мĕн иккенне, ун тĕп пайĕсене тата тĕп ăнлавĕсене пĕлни; чĕлхе факчĕсемпе пулăмĕсене тишкерсе хаклама пултарни; пуплевре усă куракан сăмахсемпе тата грамматика хатĕрĕсемпе ирĕклĕ усă курни; пуплев нормăллă пулнипе пулманнине пĕлни тата нормăсене пăхăнса калаçни-çырни; çырăва орфографипе пунктуации енчен тĕрĕс тума тăрăшни; лингвистика словарĕсемпе усă курма пултарни.

Культуроведени компетенцийĕ пурине çыннăн çак енĕсем тăрăх пĕлме пулать: тăван чĕлхе наци культурине палăртакан пахалăх пулнине ăнланни, чĕлхере халăх аваллăхĕ, шухăшлавĕпе тĕнче курăмĕ(менталитечĕ), йăли-йĕрки çырăнса юлнине курни, чĕлхемĕрĕн хăйне евĕрлĕхне ăша хывни, пуплев этикетне тытса пыни, халăхсем хушшинчи хутшăну уйрăмлăхĕсене шута илсе калаçни; сăмах пĕлтерĕшне наци культури çине таянса ăнлантарни.

Чăваш чĕлхине вĕреннин результачĕсем

Чăваш чĕлхине вĕреннин результачĕсем виçĕ енлĕ пулмалла: харкамлăх ( шкул ачи хăйĕншĕн тунисем), пур предмета та вĕренме кирлисем, тăван чĕлхепе хăйĕнпе кăна çыхăннисем.

Харкамлăх результачĕсем шутне акă мĕн-мĕн кĕрет:

тăван чĕлхе чăваш халăхĕн пурлăхĕ пулнине, Чăваш Республикинче вырăс чĕлхипе тан патшалăх чĕлхи пулнине ăнланни; тăван чĕлхепе ÿлĕмрен кулленхи пурнăçра, суйласа илнĕ профессире усă курма пултарни;

чăваш чĕлхин илемлĕхне хаклама пултарни, тăван чĕлхене хисеплени, унпа мăнаçланни; чăваш пуплевĕн нормисене наци культурин пуянлăхĕ шайне лартса сыхласси кашни чăвашшăн пысăк тивĕç тесе йышăнни; пуплеве куллен кун аталантарма тăрăшни;

шухăшпа туйăма палăртма усă куракан сăмахсем, грамматика хатĕрĕсем пуплевре йышлă пулни; ача хăй пуплевне ( калаçнине те çырнине те) сăнаса тивĕçлĕ хак пама пултарни.

пуплевĕн мĕн пур тĕсĕпе усă курни:

- сăмахпа каласа е çырса пĕлтернĕ информацие тĕрĕс ăнланни;

- вулавăн тĕрлĕ мелĕпе усă курни;

- тĕрлĕ çĕртен (хаçат-журналтан,Интернетран, радиопа телевиденирен т.ыт.те) килекен материалпа паллашса информации пухма пултарни;

- ку е вăл темăпа çыхăннă материала вуласа е илтсе тупма, ăна пухса, тишкерсе, кирлине суйласа илме пултарни; пухнă информацие сыхлама, улăштарма тата кирлĕ çĕрте усă курма пултарни (информации çăл куçĕ хаçат-журнал, тĕрлĕрен техника хатĕрĕ пулма пултарать);

- пĕччен е ушкăнпа тумалли вĕренÿ ĕçĕн тĕллевне, йĕркине ăнланса илни, ĕç результатне каласа е çырса хаклама пултарни;

- шухăша сăмах вĕççĕн е çырса ирĕклĕ те тĕрĕс уçса пама пултарни;

- тантăшсем умĕнче пĕчĕк е пысăкрах доклад тума хăнăху пурри;

2) вĕренÿре илнĕ тĕрлĕ пĕлÿпе, нумай-нумай хăнăхупа яланхи пурнăçра усă курни; тăван чĕлхене вĕренсе тухнă пĕлÿпе тата хăнăхупа ытти предмета ( тăван мар чĕлхесене, литературăна т.ыт.те) вĕренме усă курни;

3) калаçнă май, пĕр-пĕр ĕç тунă чух е мĕнле те пулин тавлашуллă ыйтăва сÿтсе явнă чух çынсемпе тĕрлĕ çыхăнăва кĕме хăнăху пурри; пĕр-пĕр йĕркепе иртекен хутшăнура е яланхи калаçура наци культуринче çирĕпленнĕ пуплев нормисене пăхăнни.

Предмета вĕреннин результачĕсем:

чăваш чĕлхи чăваш халăх чĕлхи, хамăр республикăра патшалăх чĕлхи ( вырăс чĕлхипе пĕрле) пулнине ăнланни; тăван чĕлхепе культура хушшинче тачă çыхăну пурине пĕлни; чăваш чĕлхи уйрăм çынпа общество пурнăçĕнче мĕнле вырăн йышăннине ăша хывни;

тăван чĕлхене пĕлни чăваш культуришĕн, халăх пуласлăхĕшĕн пысăк пĕлтерĕшлĕ пулнине, çавăнпа чĕлхене вĕренме тивĕç пурине ăнланни;

пуплевĕн тĕрлĕ тĕсĕпе усă курма пултарни:

илтнине ăнланни тата вулав хăнăхăвĕ:

• сăмахпа каласа е çырса пĕлтернине (текст тĕллевне, темине. тĕп тата хушма информацине) кирлĕ пек ăнланни:

• стильпе жанр енчен мĕнле пулнине пăхмасăр текста вулавăн тĕрлĕ тĕсĕпе (çиелтен пăхса тухни, паллашмалла пахса тухни, вĕренни) усă курни;

• вуланă текста информаци енчен улăштарса çĕнетме (план ту­ма, тезиссем çырма) пултарни; кĕнекепе, хаçат-журналпа ĕçлеме пĕлни;

• словарьсен тĕрлĕ тĕсĕпе, пĕлкĕчсемпе (вăл шутра электрон носителĕ кĕртнисемпе) усă курма хăнăху пурри:

• стильпе жанр енчен расна текстсене çын вулани тăрăх ăнланни: аудированин тĕрлĕ тĕсне (тулли ăнланни, тĕп содержа­нине ăнланни, кирлĕ информацие суйласа илни) алла илни;

• пуплев сыпăкĕсене содержани, функци, усă курнă чĕлхе хатĕрĕсем тăрăх танлаштарма пултарни;

сăмах вĕççĕн калани тата çырни:

• итленĕ е вуланă текста пĕр-пĕр виçепе кĕскетсе (улăштармасăр, план туса, тезис хатĕрлесе) каласа е çырса пани;

• шухăша сăмахпа каласа тата çырса ирĕклĕн те тĕрĕс уçса пама пултарни; текст тытăмне тĕрĕс тытса пыни (логикăлăх, шухăш юхăмĕн йĕркелĕхĕ, çыхăнулăх пурри, темăпа килĕшсе тăни); çыраканнин пурнăçри пулăмсем çинчен, вулани-илтни çинчен хăй шухăшне калама хăнăху пурри;

• стильпе тĕсне, хутшăну тĕллевне, лару-гăрăвне шута илсе сăмахпа каласа е çырса ку е вăл йышши текст хайлама пултарни; хутшăну задачисене кура ку е вăл чĕлхе хатĕрĕ суйласа илсе пĕр-пĕр жанр законĕсем тăрăх текст (калав, хаклав, çыру, расписка, шантару, заявлени) тума пултарни;

• монологпа диалог тĕсĕсене пĕлни; ачан хăйĕн тантăшĕсем умĕнче кĕске хыпар вуласа пама, доклад тума хăнăху пурри;

• пуплевре литература чĕлхин орфоэпи, лексика, грамматика нормисене тытса пыни; сăмахсемпе пĕлсе усă курни; çырура орфографипе пунктуаци правилисене пăхăнни;

• çынсемпе калаçнă чух пуплев этикетне шута илни; чĕлхе хатĕрĕсем вырăнне пуплев хатĕрĕсемпе (мимикăпа, алă хусканăвĕпе) вырăнлă усă курни;

• кашни хăйĕн пуплевне сăнаса тĕрĕслесе тăма, содержани, чĕлхе енчен, хутшăну тĕллевне пурнăçлас тухăçлăхĕ енчен хаклама пултарни; грамматикăпа пуплев йăнăшĕсене тупма, тÿрлетме пултарни; харпăр хăй тунă текста лайăхлатма тата редакцилеме пултарни;

4) чăваш чĕлхине тĕпчекен ăслăлăхăн никĕсне ăша хывни; чĕлхен шайĕсемпе единицисем хушшинчи çыхăнусене ăнланни;

5) чĕлхе ăслăлăхĕн тĕп ăнлавĕсене алла илни: чĕлхе вĕрентĕвĕ тата унăн тĕп пайĕсем; чĕлхе тата пуплев, пуплевпе усă курса хутшăнни, калаçу тата çыру; монолог тата диалог; пуплев ситуацийĕ; пуплевĕн функципе шухăшран килекен тĕсĕсем (калав, сăнлав, ăслав); текст; чĕлхе единицисем, вĕсен паллисем тата пуплевре усă курнă чухнехи уйрăмлăхĕсем;

6) сăмаха фонетика, тытăмĕ, пулăвĕ, лексика енчен тишкерме пĕлни, сăмах майлашăвĕпе предложение синтаксис енчен тишкерни; текста ун содержанийĕ, тĕп паллисемпе тытăмĕ енчен, пуплевĕн функцире палăракан тĕсĕсене кура, чĕлхе уйрăмлăхĕсене пăхса, илемлĕх хатĕрĕсене шута илсе тишкерни;

7) тăван чĕлхен эстетика функцине ăнланса илни, илемлĕ ли­тература тексчĕсене тишкернĕ май пуплев единицин илемлĕхне курма пĕлни.

Чăваш чĕлхи предмечĕн ачасен хутшăну, чĕлхепе лингвистика тата культуроведени компетенцийĕсене аталантарас тĕллевĕсем пуррине тĕслĕх программа тытăмĕнче те шута илнĕ. Программа содержанийĕнче виçĕ сий пур:

коммуникаци (е хутшăну) компетенцине аталантарма май паракан содержани;

чĕлхе тата лингвистика компетенцине аталантарма май паракан содержани;

Вĕрену содержанийĕн кашни енĕ практикăра пĕр-пĕринпе тачă çыхăнса пырать. Ачасем теори вĕреннĕ май мĕнле те пулин практика хăнăхăвĕ туянма тивĕç. Унсăр пуçне коммуникаципе культуроведени компетенцине аталантарма ятарлă вăхăт та уйăрмалла.

Вĕренекенсенчен чылайăшĕ 5-6-мĕш классенчех (тепĕр чух маларах та) сăвă-калав çырса хăйĕн пултарулăхне тĕрĕслеме тытăнать. Çак пархатарлă туртăма асăрхаса малалла аталантарса пырасси учителĕн тивĕçĕ шутланмалла. Сăмах пуянлăхне ÿстересси, сăмахсен турĕ е куçăмлă пĕлтерĕшĕсене уйăрма хăнăхтарасси, ытарлăхпа сăнарлăх туйăмне аталантарасси тивĕçлĕ вырăнта пулмалла.

Вĕренÿ результачĕ, паллах, ĕç программинчен тата ăна мĕнле йĕркепе пурнăçланинчен килет. Ачасем кулленхи пурнăçра тата вĕренуре чăвашла тĕрĕс калаçса-çырса хутшăнма пĕлни чи пĕлтерĕшлĕ результат пулмаллине шута илнĕ. Ку вара вĕрену вăхăчĕпе те, ытти предметсен ретĕнче чăваш чĕлхи мĕнле вырăн йышăннипе те тачă çыхăннă.

Программăна хатĕрленĕ чухне (Чăваш чĕлхи. Тĕслĕх программи: чăваш шкулĕн 5-9 класĕсем валли/ И. Андреев, Г.Н.Семёнова, Ю.М.Виноградов хатĕрленĕ – Шупашкар, 2013) программăна, (Чăваш чĕлхи: 5 класс валли. Л.П. Сергеев, Е.А. Андреева, Г.Ф.Брусова – Шупашкар: Чăваш кĕнеке издательстви, 2014) учебника тĕпе хурса ĕçленĕ.

Тăвайри пĕтĕмĕшле пĕлÿ паракан вăтам шкул 5 кун вĕренмелли программа çине куçнă май чăваш чĕлхипе вĕренў материалне çапла пайланă:

Хутшăну компетенцине аталантармалли ĕçсене малашне те ку таранчченхи пек пĕтĕмпех чĕлхе урокĕсем çинче хăварас пулсан тăван чĕлхе предмечĕн тĕллевĕсене пурнăçлама йывăр килĕ.

Ку йывăрлăхран икĕ майпа тухма пулать: е тăван чĕлхепе литература вĕрентме уйăракан сехетсен хисепне улăштармалла (чĕлхе вĕрентмелли сехетсен хисепне чылай ÿстермелле), е пуплеве аталантармалли ĕçсен пысăк пайне литература урокĕсем çине куçармалла. Иккĕмĕш мелне тĕпе хурас пулсан - хутшăну компетенцине чĕлхе урокĕсенче кăна мар, литература сехечĕсенче те аталантармалла. Ç^акна литература программинче те шута илме тивет.

Программа авторĕсем 9-мĕш класăн чĕлхе е лингвистика компетенцине аталантаракан материалне вĕрентме вăхăт сахал ан пултăр, пĕтĕмлетÿ экзаменне тĕплĕн хатĕрленме май килтĕр тесе вĕренÿ содержанине вăхăт тăрăх кăшт урăхларах пайланă. Авторсен шухăшĕпе, япала ячĕсен падеж системные, хисеп формисене, глаголăн сăпатлă формисене ачасем пуçламăш класранах пĕлеççĕ. Çавăнпа 6-мĕш класра пуçламăш класс темисене кĕскен аса илнипех çырлахмалла. Çак майпа сехет перекетлеме пулать. Вара синтаксисăн унччен 8-мĕш класра вĕреннĕ малтанхи темисем 7-мĕш класа куçаççĕ, 7-мĕшĕн — 6-мĕшне. Вĕрену материалĕ çапла пайланать: 5-мĕш класс (102 сехет) - фонетикăпа лексика; 6-7-мĕш классем (136) - морфологи, синтакспспа пунктуаци (сăмах майлашăвĕпе предложенин, хутсăр предложенин хутшăнуран килекен тытăмĕ, ыйтуллă тата ыйтусăр предложенисем, пурлă тата çуклă предложенисем); 8-9-мĕш классем (119 сехет) — синтаксиспа пунктуаци (тĕп членсемпе кĕçĕн членсем, тĕп членсăр предложенисем, пĕр йышши членсем, чĕнÿ, кÿртĕм сăмахсемпе предложенисем, тулли мар пред­ложенисем, уйрăмлатакан сăмахсем, тÿрĕ тата тÿрĕ мар пуплевлĕ предложенисем, хутлă предложени).

Паллах, ĕç программи тунă чухне учителĕн вĕренÿ материалне пачах урăхла вырнаçтарма ирĕк пур – вĕреннин тĕслĕх программăра кăтартнă результачĕсем кăна пулччăр.

Вĕренÿ содержанийĕн çĕнĕлĕхĕсем, вĕсене вĕрентесси

Чĕлхе тата лингвистика компетенцине аталантармалли хăш-пĕр тема 2008-09 вĕренÿ çулĕнчен пуçласа çĕннисен шутне кĕрет. Вĕсене мĕнле вĕрентес пирки унчченхи пекех ятарласа каламалла.

Чăвашпа вырăс чĕлхисенче пĕрешкелтерех илтĕнекен сасăсем пур: ударени хыççăнхи [ă, ĕ] сасăсем, чăваш чĕлхинчи янăраса илтĕнекен шавлă хупă сасăсем (атă, сасă, кашăк). Вĕсене çырура эпир вырăс сăмахĕсенче пĕр тĕрлĕ, чăваш сăмахĕсенче тепĕр тĕрлĕ палăртатпăр. Çакна уроксенче çине тăрса анлантарма тивет: ÿ сас паллине чăваш сăмахĕсен кирек хăш пайĕнче, ă, ĕ, ç сас паллисене чăваш сăмахĕсен кирек хăш форминче (ăман, кĕрĕк, тÿпе) тата çырупа кĕнĕ хăш-пĕр вырăс сăмахĕн тĕп мар формисенче (Ваньăпа, кофĕре, влаçăн) çыраççĕ, б, г, д, ж, з, о, ф, ц сас паллисене - вырăсларан çырупа йышăнакан сăмахсенче кăна (багаж', дивизи, ток, циферблат). Вĕсене хăçан çырассине орфографире кăтартнă. Тĕрĕс çыру правилисене фонетика вĕрентнĕ чух ачасен ăс-тăнĕнче çирĕплетсе хăварма тăрăшас пулать. Вĕренÿ ăнăçлăхĕ, паллах, пуçламăш класра илнĕ пĕлÿ мĕнле шайра пулнинчен те килет.

Çакна та палăртса хăварар: çырура б, г, д, ж, з, ф, ц, о сас паллисем пурри çав сасăсем чĕлхере те пуррине пĕлтермест. Хальлĕхе [б, г, д, ж, з, ф, ц, о] сасăсем вырăсларан йышăнакан сăмахсенче кăна, чăваш сăмахĕсем çине куçайман.

Ку чухнехи чăваш çырулăхĕ, çапла вара, икĕ системăллă пулса тухать, анчах та кун çинчен 5-мĕш класс ачисене ансатрах ăнлантарма тивет. «Икĕ системăлăх» термина асăнмасан та юрать.

Хальхи вăхăтра вырăсларан йышăнакан сăмахсенче ударени йĕрки арпашăнма пуçларĕ. Норма тăрăх, сăмахран, студентсем, студентсене, студентсемпе темелле, калаçура вара тăтăшах пуçламăш формăри ударенипе калаçаççĕ (студентсем, студентсене т.ытт.те). Учителĕн хăйĕн те кун пек чухне ударени нормине пăхăнас пулать, вĕренекенсене те пăхăнма хăнăхтармалла.

Чăвашпа вырăс фонетикинчи уйрăмлăхсене учителĕн ытти чухне те шута илме тивет. Тĕелĕхрен. сингармонизма пула чăваш чĕлхинче малти ретри уçă сасăсем умри хупă сасса та, хыçрине те çемçетеççĕ (кĕл, тĕн, кĕлет). Вĕсем вырăс чĕлхинче хыçри хупă сасса çемçетмеççĕ (пел, сел). Вырăс чĕлхи вăйăмне пула ачасем халĕ тăтăшах çемçетÿ палли лартса (киль, пĕлъ, пĕлĕть) çырма пуçларĕç. Пичетре Эльпи, Эльмен, Эльмек йышши йăнăшсене те курма пулать. Ку, паллах, чĕлхемĕрĕн сингармонизм йĕркине çителĕклĕ ăнлантарманнинчен килет.

Сингармонизма пăхăнманнине чăваш сăмахĕсенче те асăрхама пулать. Акă хитре, тĕтре, пĕтрĕ сăмахсенче нумайăшĕ [т] сасса çемçетмеççĕ (сингармонизм йĕрки тăрăх çемçетмелле пек -[в ^!ит ^!р 'е]). Ку пулăмăн сăлтавне чĕлхеçĕсем хальлĕхе ăнлантарман-ха. Çавăн пекех, пирĕн хальхи ăру çемçе сăмахăн пĕтмĕшĕнче тăракан çемçе хупă сасса вырăс чĕлхинчи пек хыттăн каланине те (юлташсем, мĕн) илтме пулать. Куна вырăс чĕлхин витĕмĕпе ăнлантармалла пуль.

Хальхи шкул учебникĕ [ч, ç] хупă сасăсем умĕнчи [л, н] хупă сасăсене хытăлăхпа çемçелĕх енчен норма тăвас пирки ним те каламасть - çемçетсе каласан та çырура çемçелĕх палли кирлĕ маррине кăна асăрхаттарать. Тĕрĕссипе, [ç, ч] сасăсем хытăлăхпа çемçелĕх енчен нейтраллă, çавăнпа хытă уçă сасăсемпе те, çемçисемпе те юнашарланма пултараççĕ (чăрăш, чĕрĕк). [ç, ч] умĕнхи хупă сасăсем çемçелмесĕр те, çемçелсе те илтĕнеççĕ (мунча, калча). Пăрçа, шăрçа, пурçăн, шăрчăк, шăпчăк, пахча йышши сăмахсене пăхсан [ç, ч] умĕнхи [л, н] сасăсем ытти хупă сасăсем пекех хытă пулмалла. Вĕрентессе те ачасене хыттăн калама хăнăхтармалла. Çемçен кăна илтĕнес пулсан пăрçа, шăрчăк, шăп­чăк, пурçăн, пахча сăмахсенче те çемçетÿ палли лартмаллаччĕ.

Тата [тп, тс, çс, шс] сасăсене те пур чух та пĕрешкеллетместпĕр (утпа çÿре - уппа çÿре мар, хутпа кăранташ - хуппа кăранташ мар, хушса хур—хушша хур мар). Пĕрешкел пулăмсене расна нормăлама хушни орфоэпие кăткăслатать кăна.

(çавăн пекех, артист, финасист йышши сăмахсене артис, финансис тесе калани те йăнăш.

5-мĕш класра фонетикăпа лексика материалĕ тĕп выранта тăмалла. Вăл ыйтупа малалли классенче ятарлă каласу хускатмастпăр. Фонетикăпа лексика ыйтавĕсене ăнлантармалли тĕп вырăн шăпах 5-мĕш класс. Прогрăммана. тĕпрен илсен, сарăмлă мелпе (конпентрпа) мар. вĕçе-вĕçĕн ăнлантармалли мелпе (лини мелĕпе) пĕркеленĕ. Вĕçе-вĕçĕмле мел синтаксис ыйтăвĕсене 5-мĕш клас­ра анлăн çутатассине те хирĕçлет. Синтаксис ыптăвĕсен вырăнĕ - 8-9-мĕш классем. 5-мĕш класра вара пуçламăш классенче вĕреннине аса илсе çирĕплетмелле.

Çав вăхăтрах тепĕр питĕ кирлĕ ыйту асăрхамасăр юлать. Ку акă мĕнле ыйту. Пирĕн чĕлхе нумай чухне çĕнĕ ăнлава пĕр сăмахпа мар. сăмах майлашăвĕпе палăртать: хыт кукар «скряга», хăмла çырли «малина», тур палли «роçинка», куç харши «ресница». кăткă тĕмески «муравейник», пыл хурчĕ «пчела», куç шăрçи «зрачок», ар çури «леший», шăмат кун «суббота»; тĕне кĕр «креститься, принять православие», ÿкĕте кĕрт «уговорить, убедить», тăна кĕр «одуматься, прийти в сознание», ватăлса кай «постареть», ватăлса çит «состариться» т.ыт.те.

Çак пулăм çинчен ятарласа асăрхаттарманнине пула çамрăк ăрăвăн пуплевĕ чылай чухăнланать, кирлĕ мар çĕртенех вырăсла калаçтарать (хăмла çырли вырăнне малина, кĕçнерни кун вырăнне четверг, вăтанса тăмасть вырăнне смущаться тумастъ, уçăлса çурерĕмĕр вырăнне прогуляться турăмăр т.ыт.). Шел те, ку пулăма теори енчен те кирлĕ пек ăнлантарман. Словарьсенче те кун евĕр пĕрлешÿсене шыраса тупма çăмăл маар. Апла пулин те вĕсене шкул учебникĕсенче асăнмаллах.

Сăмах май. вырăс тĕпчевçисем ку пулăма «синтаксическое» (е «аналитическое») словообразование» терминсемпе палăртаççĕ те сăмах пулăвĕ шутне кĕртеççĕ.

Чăваш чĕлхи вĕрентĕвĕнче фразеологизм ыйтăвĕ уçăмланса çитейменнисен шутне кĕрет. (Тен. чăваш чĕлхи вĕрентĕвĕнче кăна та мар пулĕ.) Фразеологи çинчен мĕне пăхса калаçмалли те паллă мар. Пĕр чухне сăмах е сăмах майлашăвĕ куçăмлă пĕлтерĕшлĕ пулнине шута илеççĕ (çĕнĕ çын «невестка», çум çакки - амăшĕнчен уйрăлмасăр çÿрекен пĕчĕк ача), тепĕр чух пĕр-пĕринчен уйрăлмасăр çÿрекен сăмах майлашăвĕсене фразеологизм теççĕ (кăвак çутăлла, сехре хăпрĕ, кикирикĕ хĕрелнĕ - сыпкаланă). Пуплеврен чĕлхене куçса сăмах евĕр çÿрекен пĕрлешÿсене фразеологизм текенсем те пур (вырăсла кун пеккисене «воспроизводимые единицы» теççĕ). Пĕр критерине те шанчăклă теме çук. Кашниех иккĕлентерет. Акă çаксенех фразеологизм темелле-и, темелле мар-и? Сăмах пине çитрĕ, ухмаха пер, хыт кукар, сеппер апачĕ, урлă хăлха,пĕве кĕр, йывăр çын, тĕк вĕçтер (вăрçса тăк), тара ÿк, чун тухрĕ (хăраса) т.ыт.те.

Çаксене шута илсе 5-мĕш класра фразеологи çинчен калаçманни вырăнлăрах. Ку таранччен фразеологизм шутне кĕртнисенчен хăшне-пĕрне куçăмлă пĕлтерĕшлĕ сăмах майлашăвĕ теме пулать. Ку шутра сăмахсем те, сăмах майлашăвĕсем те, предложенисем те пулма пултараççĕ (сулхăн кун - сулхăн кăмăл, урама тух - çăва тух, пÿрте кĕр - хĕле кĕр, кăтра çÿç - кăтра хум, ăшă çанталăк - ăшă кăмăл, çывăр -хуп турттар т.ыт.те).

Çак тĕслĕхрех акă «пĕрре» сăмаха мĕн-мĕн темелле – хисеп ячĕ е наречи? Пĕрре пирĕн пата аякри хăна килчĕ.

Ку килте тăлăх карчăк пĕр пĕчен пурăнать – кунта «пĕр» сăмаха мĕн темелле – хисеп ячĕ-и: татăк-и? «Пĕччен» сăмахне ку тĕслĕхре наречи тейĕпĕр: пĕччен пурнăç тенĕ чух ăна мĕн тес?

Ман вăл çынпа пĕртте калаçас килмест тенĕ чух пĕртте сăмахне мĕнле пăхас - наречи тес-и е вăйлату татăкĕ тес? Пĕртте вырăнне пĕрре те теме пулать - кунта вара мĕн тес?

Тĕпсĕре тĕмен çитменĕ Айванăн шухăшĕ те, сăмахĕ те айван тĕслĕхсенче палăртнă сăмахсене хăш ушкăна кĕртес. Морфологи тишкерĕвĕ тунă чухне çакнашкал ыйтусем вĕçĕмсĕр туха-туха тăраççĕ. Çаксене шута илсе кивĕрех программăра та асăрхаттарнăччĕ: морфологи тишкерĕвĕпе вĕрентÿре питĕ виçеллĕ усă курмалла, мĕншĕн тесен вăл чĕлхе системине ăнкарса илме те пулăшмасть, ăс-тăна та, пуплеве те аталантармасть.

Чĕлхери сăмахсем пуплев пайĕсем çине татăклăн ушкăнланманнин сăлтавĕсем тĕрлĕрен пулма пултараççĕ. çапах та, ман шутпа, чи малтан хамăр чĕлхери перекет йĕркипе çыхăннă. Пирĕн чĕлхе системăри еденицăсен (фонемăсен, морфемăсен, сăмахсен) хисепне ытлашши ÿстересрен тытăнса тăрать, пуррисемпе усă курма хистет. Пĕр сăмахах тĕрлĕ пĕлтерĕше палăртасси, пуплевре тĕрлĕ функципе усă курасси, тĕпрен илсен, чĕлхе перекетĕнчен килет. Çак перекете пула япала ячĕ текеннисем япалана та (çăл шывĕ, тăрă шыв), унăн паллине те кăтартма пултараççĕ (шыв сăра, йывăç пÿрт), паллă ячĕ текеннисем япала паллине те, ĕçĕн паллине те сăнлаççĕ. Глаголăн причасти текен формисем ĕçне хăйне те, япалалăха та, япала паллине те, вырăнпа вăхăта та тата ыттине те кăтартаççĕ. Пуплев пайĕсене хальхинчен урăхларах та ушкăнлама пулать,

_ тулли пĕлтерĕшлĕ сăмахсем;

_ тулли мар пĕлтерĕшлĕ сăмахсем;

_ пулăшу сăмахĕсем;

_ междометисем.

Тулли пĕлтерĕшлисем шутне хальхи пуплев пайĕсем (хăй пĕлтерĕшлисем) пурте кĕреççĕ.

Тулли мар пĕлтерĕшлисем шутне хăш-пĕр япала ячĕсем, паллă ячĕсем, глаголсем кĕреççĕ. Вĕсем пуплеве хăйсем тĕллĕн тухаймаççĕ, тепĕр сăмахпа пĕрлешсе кăна тухаççĕ ( ай, çи, вари, хĕрри, çум, пат...).

çĕр, тĕл, хушă йышши сăмахсем те çакăнтах кĕреççĕ, кусем те тепĕр сăмахпа пĕрлешсе кăна пуплеве тухаççĕ, каланă çĕре пыр, çÿр çĕр тĕлне, ку хушă, çав хушăра.

Паллă ячĕсенчен ку ушкăна витĕр, урлă, тăрăх, юнашар, тĕслĕ сăмахсене кĕртме пулать(карта урлă каç, вăрман урлă, вăрманпа юнашар, ылтăн тĕслĕ). Вĕсем те тепĕр сăмахпа пĕрлешсе кăна пуплеве тухаççĕĕ

Глаголсенчен ку ушкăна чи малтан «те» глагол кĕрет, ăна та мĕн тенине каламасăр пуплеве кăлараймастпăр (пыратăп терĕ, ан кай терĕ, çук терĕ).

Чылай глагол нумай пĕлтерĕшлĕ пуласси те çак сăлтавранах килет, ырă ту, хур ту; аса ил, пăхса ил; тăна кĕр, ÿкĕте кĕр, киле кĕр...

Çапла вара, хăй пĕлтерĕшлĕ сăмахсем пĕрешкел мар, пĕрисен пĕлтерĕшĕ уçăмлă, тулли, теприсен вара тепĕр сăмахпа çыхăннă чух кăна пĕлтерĕшĕ уçăмланать. Анчах та чĕлхе пĕр улшăнмасăр упранакан япала мар, майĕпен пулин те вăл улшăнса-çĕнелсех тăрать. Уйрăмах сăмах йышĕ.

Çакнашкал туртăм та уççăнах палăрать, тулли пĕлтерĕшлĕ сăмахсенчен хăшĕ-пĕри тулли мар пĕлтерĕшлисен йышне куçса пырать,тулли мар пĕлерĕшлисем пулăшу пĕлтерĕшлĕ пулма пултараççĕĕТулли мар пĕлтерĕшлисен формисем çĕнĕ сăмах пек те çÿреме пултараççĕ. Тĕслĕхрен, Ку хушă çине-çине çумăр çурĕĕ Япалана çийĕнчех хăй вырăнне хурас пулать.

Кунта хускатнă ыйтусене ,паллах, пурне те шкул учебникĕсене кĕртме çук, çапах та учителĕн вĕсем пирки шухăшлас пулать. Ĕçленĕ-шухăшланă май чĕлхе системин йĕрки вĕрентекенсемшĕн те уçăмланса пырĕ.

Синтаксисра та программăна кĕртмелли çĕнĕлĕхсем пур. Вĕсенчен кирлĕреххи «Предложенин шухăш[ е хутшăну] тытăмĕ» темăна пăхмалла. Ку таранччен предложенин грамматика тытăмĕ çинчен калаçаттăмăр, предложение членсем çине пайлаттăмăр, пĕрисене тĕп членсем, теприсене кĕçĕн членсем теттĕмĕр, кашни членĕ мĕнле пуплев пайĕнчен пулнине палăртма тăрăшаттăмăрĕКапла туни пĕр чух çителĕксĕр, тепĕр чух вырăнсăр.

Пуплевре эпир предложение грамматикăшăн мар, пĕр-пĕр шухăша палăртас тĕллевпе йĕркелетпĕр. Шухăша палăртман (содержанисĕр) предложени çук, пулма та пултараймасть. Предложени содержанийĕшĕн вара икĕ япала тĕп вырăнта тăрать, мĕн çинчен калас тени тата ун çинчен пĕлтерни. Пĕрремĕшне кĕскен