Бейвербалді қарым-қатынастың кейбір тұстары

Бейвербалді қарым-қатынас дегеніміз, бейвербалді деңгейде берілетін ақпараттарды айтамыз, оның көмекшілері: дене қимылы, кейіп, көзқарасы, мимика, екпін және үзіліс. Бейвербалді қатынастың бөлігіне мыналарды жатқызады: иістер, киімдер, қоршаған жағдай, күн мерзімі.

Джозев Коннердің айтуы бойынша ақпараттың 93 пайызы (55 пайызы тіл қимылдары, 38 пайызы дауыс ырғағы) бейвербалді қатынастан, 7 пайызы сөйлеу қатынасынан беріледі. Бір сөзді әр түрлі түрде айтылуы мүмкін, мағынасы жағынан бұл түрлі ақпараттарды береді, кей кезде қарама қайшы да болуы мүмкін. Сондықтан бейвербалді қатынас тілін жетік меңгеру қажет және де оны практика да қолдана білу қажет.

Бейвербалді қатынас сезім қатынасын береді. Сөйлеу қатынасына қарағанда бейвербалді қатынасы жақсы нәтиже беруі мүмкін. Сонымен қатар бейвербалді қатынасын жасауды ұмытпау қажет, бұл клиентпен қарым-қатынас құруда көмек беруі мүмкін немесе керісінше қатынасты бұзуы мүмкін.

• 
  Ара қашықтық
  

• 
  Кейіп
  

• 
  Жанасу
  

• 
  Визуалды байланыс
  

• 
  клиентпен әңгімелесу кезінде оған қарап отыруыңыз қажет – бұл сіздің ашықтығыңызды білдіреді;
  
• 
  көзқарасыңызбен, өзіңіздің тыңдау ықыласыңызды, назарыңызды білдіруіңіз қажет
  
• 
  клиентке тік қарап отыруыңыз үрей туғызады, анда-санда қысқа уақытқа назарыңызды басқа жаққа аударып тұрыңыз
  
• 
  клиенттің тек көз бен жүзіне қарап отырмай, жалпы клиентке қарап отырғаныңыз жөн, бұл клиенттің қызбалылығын туғызбайды.
  

• 
  Бет әлпеттің түрі
  

Ауыспайтын бірқалыпты бет әлпетінің түрі әлсіз немесе ықылассыз адамдарға сай келеді.

• 
  Киім
  

• 
  Дәлділік пен сенімділік
  

• 
  Басқа факторлар
  

• 
  Бөлме жағдайы
  
• 
  Бөлме жайлы болуы тиіс
  
• 
  Қолайлы құралдар
  

Клиенттің бейвербалді жауап қайтаруы оның сізге деген қатынасының қандай дәрежеде екендігін айқындайды. Мысалы, көзқарасы, әрдайым күлімсіреуі немесе кейпін ауыстыра беруі қатынастың, әңгіменің, қарым-қатынас мақсатының немесе құрылымның оған жайсыз болып тұрғанын білдіреді.

Вербалды қатынастың негізгі дағдысы тойтару немесе рефлексия болып табылады. Бейнелеу дегеніміз, клиенттің айтқандарына жауап қайтару, яғни айтқанда клиенттің сізге айтқандарын айрықша кілтті сөздерді қолданып өзіне қайталап айту. Клиенттің айтқанын қайталау, оның әңгімені ары қарай жалғастыруына ықпал етеді.

Бейнелеу клиентке біздің оның сезімдері мен уайымын түсінуімізді білдіреді.

Бейнелеу клиенттің қолданған сөздері мен сөйлемдерін қайталауымызда белгіленеді. Осы кезде біз әңгімені толығырақ естуге ықпалымызды білдіреміз.

Бейнелеу қайталап айту түрінде болуы мүмкін: басқа сөздерді қолданып, клиенттің айтқанын қайталау. Бұны ұқыпты түрде жасаған жөн: клиенттің айтқанын басқа сөздерді қолданып қайталау, бірақ айтылғанның мағынасы жоғалмауы керек. Бұл жағдайда клиенттің айтқанын ғана емес, оның дауыс ырғағын, бет әлпетінің түрін және дене қимылын қайталауымыз қажет.

Бейнелеудің екі түрі бар: сезімдік және деректі бейнелеу

Деректі бейнелеу

Дерек бейнелеу сіздің ынтаңызбен және ықыласыңызбен тыңдап отырғаныңызды көрсетеді. Рефлексияның бұл түрі сізге клиентті дұрыс түсініп-түсінбегеніңізге сендіреді. Деректі рефлексиясы – бұл клиенттің айтқандарын қайталау.

Бұл жағдайда факттылық мазмұны емес сезімдік жағын айқындауға мүмкіндік беру қажет.

Мысалы:

«кеше менің жігітім келгенде мен қатты қорықтым» - мағынасы,

келесі түрге келеді:

«кеше сіздің жігітіңіз үйіңізге келгенде, сіз қатты қорқыныш сезімінде едіңіз».

бейнелеу маңызды, өйткені ол:

1. 
   Сіздің тыңдап отырғаныңызды көрсетеді.
   
2. 
   Сізді тыңдауға мәжбүр етеді.
   
3. 
   Егер сіз дұрыс түсінбеген болсаңыз, клиент сізді түзетуіне мүмкіндік береді.
   
4. 
   Клиенттің әңгімені жалғастыруына мүмкіндік береді.
   
5. 
   Клиенттің тақырып таңдауына мүмкіндік береді.
   

Әңгіме жүру барысында клиентке сұрақтар қойғаныңыз дұрыс, бірақ сұрақ қою кезінде сақтық көрсету қажет. Сұрақтар бейнелеуге қарағанда жабысыңқы болып келеді. Сондықтан клиенттің өзін тергеу кезіндегі сотталушы ретінде сезінбеуі үшін сұрақ қоя білу қажет. Ашық сұрақтар: бұл сұрақтарды жауаптар ортасының кеңдігі деп түсінуге болады. Мұндай сұрақтар «Не?», «Болады ма?», «Сіз жасай аласыз ба?» немесе «Қалай?» деген сұраулы сөздерден басталады. Сондықтан «Кешкі уақытыңызды қалай өткізесіз?» немесе «Өзіңіздің отбасыңыз жайында айтып бере аласыз ба?» деген сұрақтар ашық сұрақтарының жақсы мысалы бола алады.

Жабық сұрақтар «иә», «жоқ» немесе сан жауаптар түсінігі.

Әдетте мұндай сұрақтарға жауап бір сөзден құралады, ары қарай үзіліс болады, өйткені клиент келесі сұрақты күтеді. Мұндай сұрақтар «Ал сіз...?», «Сіз ... жасадыңыз ба?», «Қанша?» деген сұраулардан басталады. Мысалы: «Сіз өзіңіздің сүйіктіңізге не болғанын айтқан ба едіңіз?» немесе «Қанша бауырларыңыз бар?». Сұрақтардың мұндай түрлері барлық уақытта клиентке көмегін тигізбейді.

Сұрақтардың ашық түрін қолдану клиенттің әңгіменің жүру бағытын бақылауына жол береді. Әңгімелесу кезінде ашық сұрақтарды көбірек қоюдың маңызы зор, ал жабық сұрақтардың санын азайту керек.
8.5.5. Белсенді тыңдау техникалары
Маман отбасымен жұмыс қатынасын нәтижелі құру үшін, белсенді тыңдау техникасын меңгеруі тиіс. Оларға:

• 
  үнсіз тыңдау – күту, әңгімелесушіге қарай еңкею кейіпі, бет әлпетінің қолдау түрі, ары қарай тыңдауға дайын екендігін білдіретін бас изеу.
  
• 
  нақтылау - әңгімелесушіні түсіну үшін, әңгімелесушіден айтқандарының ішінен кейбір кезеңдерін толықтыруын өтіну (мысалы, клиент: «Соңғы кездері өзімді жаман сезініп жүрмін» дегенде. «Біраз түсіндіріп өтсеңіз, «өзімді жаман сезініп жүрмін» дегеніңіз нені білдіреді?»).
  
• 
  қайталап айту - әңгімелесушінің айтқандарын өз сөзімен мазмұндап беру, әңгіме басында толығырақ, ары қарай – тыңдаушыға маңызды болып көрінген мән-жайларды сақтап бөлу.
  
• 
  әңгімелесушінің ойын ары қарай дамыта білу - әңгімелесушінің айтқанының жанама баламасын айту.
  

Ата тегі________________________ Аты____________________

Бала-бақша_____________________ топ _________________________

Жасы (айы, күні)_______________жынысы_____________________

Кіммен бірге тұрады.....
Ата-анасымен	Апа-атасымен	Интернатта

Аға/ қарындасы қанша_________________________________________

Қосымша№1-б

Психикалық дамуы

Қорытынды_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Мерзімі__________________ қол қою_____________________________
1.3. Басса-Дарки сұрақнамасы
Отбасындағы зорлықтың боуы агрессиялық мінез-құлықтың пайда болуына әкеліп соғады. Төменде Басса-Даркидің сұрақнамасы ұсынылған, оның негізгі мақсаты - тұлғалық агрессия деңгейін бағалау(12).

Жеке тұлғаның агрессияның жоғарғы деңгейі отбасы іс-әрекетіне әсер етіп отбасындағылардың бір-бірімен қақтығыстың және бәсеклестіктің көрінуіне әсер етеді.

Зерттелушіге Басса-Даркидің сұрақнамасы, жауап парағы ұснылады.

Нұсқау: Сізге берілген 40 сұраққа «иә» немесе «жоқ» деп жауап беру керек.

Жауап парағына өзіңіздің жауабыңызды сәйкес бағананы белгілеңіз.

1. 
   Келіспеушілік кезінде мен жиі дауыс көтеремін.
   
2. 
   Егер менде біреу тітіркендірсе мен оған өзі туралы не ойлайтынымның барлығын айтып саламын.
   
3. 
   Егер өзімнің құқығымды қорғау үшін денелік күш көрсету керек болса, мен оны ойланбай істеймін.
   
4. 
   Мен өзім ұнатпайтын адаммен кездескенде мен оны байқатпай түртіп немесе итеріп жібере аламын.
   
5. 
   Басқа біреумен келісе алмай жатқанда мен столды қолымен ұра алам, себебі маған көңіл аударғанын немесе өзімнің дұрыстығымды дәлелдегім келеді.
   
6. 
   Мен ылғида басқалар менің құқығымды сыйламайтынын сезініп тұрамын.
   
7. 
   Мен өткенді еске ала отырып, кейде өзіме деген өкпені сезінемін.
   
8. 
   Сырт көзге байқатпағаныммен, кейде мені ішкі көреалмаушылық сезімім жегідей жейді.
   
9. 
   Егер мен таныстарымның жағымсыз қылықтарын ұнатпасам оны мен өздеріне тікелей айта аламын.
   
10. 
    Мен қатты ашуланғанда ауыр сөздер қолданамын.
    
11. 
    Егер маған қол көтерсе, мен оны бірінші болып ұруға тырысамын.
    
12. 
    Мен соншалықты ашуланғанда заттарды лақтыра бастаймын.
    
13. 
    Менде пәтерімдегі мүліктердің орнын ауыстырып қоюға немесе мүлдем ауыстырып тастағым келетін кездер жиі болып тұрады.
    
14. 
    Адамдармен қарым-қатынаста мен жиі өзімді жарылуға дайын тұрған «оқ толы бөшке» сияқты сезінемін.
    
15. 
    Кей-кездері мен басқаларды келемеждеп, әзілдескім келіп тұрады.
    
16. 
    Мен ашуланғанда, түнеріп кетемін.
    
17. 
    Басқа адаммен сөйлескенде оның сөзін бөлмеуге, құлақ салып тыңдауға тырысамын.
    
18. 
    Жас кезімде менің елді «жұдырықтауым жиі болатын» .
    
19. 
    Егер мені әдейі итеріп жібергенін білсем, онда іс нашырға шауып, қол жұмсауға дейін барамын.
    
20. 
    Менің жұмыс столымның үстіндегі ретсіздік шығармашылықта әрекет етуіме мүмкіндік береді.
    
21. 
    Мен қатты ашуланған кезімде қолыма не түссе, соны сындыратыным есімде.
    
22. 
    Кейде адамдарды көрудің өзі мені тітіркендіреді.
    
23. 
    Көбінде мені жиі өзге адамдарға жақсылық жасауыма қандай жасырын себептері болатыны қатты таңдандырады.
    
24. 
    Егер мені қатты өкпелетсе, онда менің ешкіммен сөйлескім келмейді.
    
25. 
    Кейде мен өзіме ұнамайтын адам туралы әдейі жағымсыз нәрселер айтамын.
    
26. 
    Қатты ызаланғанда мен өте ауыр, ауыр сөздер айтып ұрысамын.
    
27. 
    Мен кішкентайкезімде төбелестен аулақ жүретінмін.
    
28. 
    Мен қашан және не себепті біреуді ұру керектігін білемін.
    
29. 
    Мен қатты ызаланғанда есікті тарс жабуым мүмкін.
    
30. 
    Менің айналамдағы адамдар мені жақтырмайтын сияқты.
    
31. 
    Мен жиі өзімнің мазасыздану мен сезімімді жиі айналамдағылармен бөлісемін.
    
32. 
    Мен өте жиі сөзім және іс-қимылым арқылы өзіме зияндық келтіремін.
    
33. 
    Маған біреу қатты дауыс көтерсе, менде солай жауап беремін.
    
34. 
    Егер маған біреу бірінші болып қолкөтерсе менде сондай қимылмен жауап қайтарамын.
    
35. 
    Мені киім мен заттардың өз орнында жатпауы ашуландырады.
    
36. 
    Егер бұзылған не жыртылған заттарды орнына келтіру қолымнан келмесе, ызаланып оны соңына дейін жыртып және сындыратын боламын.
    
37. 
    Мен үшін өзге адамдар табыстырақ сияқты.
    
38. 
    Мен өзіме ұнамайтын адамды ойыма алсам, оған қалай жамандық келтірсем деген ой келеді.
    
39. 
    Кейде тағдыр менімен қатал әзілдескен болып көрінеді.
    
40. 
    Егер менің қалауымша қарым-қатынасқа түспесе, мен қатты ренжитін боламын.
    

Бәсекелестік,		Бейімделу		Келісімге келу		Қашу		Бірлесу

Мақсаты: отбасы қызметі және құрылымының өзгеруі

Жүргізілу кезеңдері: Отбасы жүйесінде жағдайдың шынайылық ерекшеліктерін бейнелейтін жағдайлары:

- мүсін жасауда аз дегенде отбасының 3-4 адамы болуы.

- жеңіл орнынан жылжытуға болатын үй жиһаздары.

- отбасы мүшесінің (келмеген адамды еске түсіретін заттың ) бейнеленуі.

-жеткілікті кеңістік отбасы мүшелерін еркін мүсіндеуге барлық жағдай туғызу.

Мүсінді талдау кезеңі

Клиенттің идеалды отбасы туралы түсінігін бейнелейтін мүсін жасау.Қатысушылардың біреуі (өз еркімен) отбасы композициясын жасайды. Ол үшн ол өзіне қажетті адамдарды таңдайды және оларды отбасыдағы өзара қарым-қатынас түрін бейнелей отырып орналастырады. Нәтижесінде қатып қалған мүсін немесе «жанды сурет» жасалады. Мысалы, отбасының түскі ас кезіндегі үстелдің айналасында тырғандарын немесе серуенде жүргендерін бейнелеуге болады. Әр қатысушыға оның қандай кейіпте тұратыны хабарланады. Көрініс қойылғаннан кейін, «суретші» суретте кім бейнеленгенін немен әуестенетінін әңгімелейді. Содан кейін әр қатысушы кезекпен өз сезімдерімен бөліседі: сол көз-қарас қаншалықты жайлы болды, бауырлары өзара өте жақын немесе алыс қашықтықта орналасқаны, жанұяның барлық мүшелері көз алдында болды ма т.с.с. Талдаудан кейін олар өз қалаулары бойынша өз орындарын мен позаларын өзгертулеріне болады, нәтижесінде жаңа бір сурет пайда болады.
ІІ.2. «Кино» жаттығуы

Нұсқау: «Көздеріңді жұмыңдар, сен отыздасың осы уақытта сен туралы фильм түсірілді. Сен ол фильмді ойда жоқа көріп қалдың. Сол фильмнің басты кейіпкері ретінде қалай көрініп тұрсың, немен шұғылданасың, кімдермен тұрасыз тағы басқада ерекшеліктеріңді байқап, әңгімеле. Сол фильмнен қандай да бір үзінділер суретін сал».

Талдау: Осы фильмге көңілің толды ма? Ол жерде саған көбірек ұнаған жері? Саған ұнамаған жерлер болды ма? Толық қанағаттанбасаң, онда өзіңнің қай жерлеріңді өзгерткің келеді? Ол үшін саған не істеу қажет?
ІІ.3. «Еске алу кеші» жаттығуы

Бұл жаттығуға дайындау үшін медиациялық техникалар қолдануға болады.

Нұсқау: «Көздеріңді жұмыңдар. Көздеріңді ашқанда сіз 25 жаста боласыз. Көздеріңді ашыңдар. Бөлме ішінде жүріп, өз жағдайларыңды сезініп көріңдер... ».

Содан кейін балалар жұп болып жұмыс жасайды: «бір-біріңмен еске алу кешіндегідей әңгмелесіңдер, яғни 13 жаста қандай болдыңыз, 25 жаста қандайсыз...»

ІІ.4.Ойын терапиясы

(ойыншықтармен түрлі жағдайларды ойнау)

8-10 жасқа дейінгі балалар үшін, кейде ересек балалар үшін де бұл әдіс тиімді, өйткені бір жағынан бұл жағдай қауіпсіз формада мазалайтын тақырыптарды ойнауға мүмкіндік береді, екініші жаынан, ересектерге мәселенің шешілу жолын көрсетеді. Әдістің негізгі идеясын баланың қандай да бір рөлдерді ойнап отырып өз мәселелерін, мазасыздануларын, қоршаған әлем туралы түсініктерн анықтауға мүмкіндік білдіреді.

Ересектер үшін жағымсыз жағдайларға қатысты ойындарын баланың бірнеше рет қайталауынан қорқудың қажеті жоқ. Осылайша балалар өздерін мазалайтын тақырптармен жұмыс жасайды. Бұл ойындар уақытының өзгеруі, жағымды аяқталуы маңызды.

Баламен көптеген мәселелер бойынша талдау жасауға мүмкіндік беретін тағы бір жан-жақты әдіс болып табылады. Олардың бірнеше сәттеріне тоқталуға болады.

- Ойын кезіндегіндей, бұл жерде де сюжеттің ауысуына және мәселелі тақырптардың айқындалу тәсілдерінің өзгерісіне ерекше көңіл бөлген маңызды. Өзгеріс бірден ауқымды болмайды. Мұндай өзгеріс кейіпкерлер көлемінен, түстерінен байқалады. Сурет түсінің қара түстерден ашық түстерге өзгеруі, кейіпкер көлемінің ұлғаюы - басым позитивтіліктің қалыптасуын білдіретін маңызды критериилер болып табылады.

- Баланың салған суреттері бойынша әңгіме құрастыру пайдалы болып табылады.

Бұл жерде не болды? Бұл кім? Ол қандай? Ары қарай не болды? Суретте саған не ұнайды? Егер де жағымсыз кейіпкер туралы әңгіме қозғалатын болса- оны қалай реттеуге болады? Оған қалай көмектесуге болады? Одан жақсы болу үшін не істеуге болады? Оны жақсарту үшін не істеу керек?

- Оқиға түрінде сурет салу әдісін қолдануға болады- мысалы, «әзіл суреттер». Балаға бірнеше шаршыларға бөлінген парақ беріледі, онда баламен бірлесе отрып оны мазалайтын қандай да бір жағдай бейнеленеді. Бейнелеу үшін сызбалы суреттер қолданылады (қалайтын болса, бала суретті толық аяқтайды). Берілген оқиғада жағымды динамика да маңызды болып табылады.

Әңгімелер, әсіресе ертегілер балалармен қарым-қатынас жасаудың тиімді құралы. Ертегілер бірнеше ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келеді. Ертегілерде балалық дүниетаным үшін маңызды мәселелер қалыптасады. Ертегілерде мейірімділік пен зұлымдықтың, олардың арасындағы қарама- қайшылықтардың, қорқыныш пен әділетсіздіктің болатын туралы айтылады, бірақ ең бастысы- онда қиын жағдайлардан шығу жолдары айтылады.

Ертегілер ыңғайлы жағдайда балаға өз қиындықтарын сезінуге және олармен әрекетті тәсіл арқылы күресу мүмкіндіктерін береді. Баламен оны мазалайтын тақырпқа әңгімелесуден гөрі, баланың ертегілерді жақсы қабылдауы өте маңызды, өйткені онда баланы айыптамайды, мазалап жүрген мәселе бойынша сұрақтар қойылмайды.
Оқиғаларды құрастыру кезеңдері

1. Баланы мазалайтын мәселе туралы ойланыңыз, баланың мәселелі жағдайдықалай қабылдайтынын түсіндіріңіз.

2. Әңгіменің негізгі мәселесін құрастырыңыз. Балаға қандай ойд жеткізгіңіз келеді? Сіз балаға қандай практикалық қадамдар, шешімдер ұсынар едіңіз?

3. Әңгімелесуді мәселелері ұқсас кейіпкерді бейнелеуден бастау қажет. Балаға өзін кейіпкер тарихымен ұқсастыруды жеңілдету үшін оны максималды түрде балаға сәйкестендіру қажет- мүмкіндігінше оған ұқсас есімдер беріп, жастары мен бауырларының санын да сәйкестендіру керек.

4. Баланың абыройы, мінезінің күшті жақтарын, қасиеттері және дарынын да ескеру қажет.

5. Әңгіме кейіпкерін әңгімелеп болағаннан кейін, әңгімеде көрсеткіңіз келген негізгі мәселеге бірден көшуге болады.

6. Әңгіме барысында баланы мұқият бақылаңыз. Егер бала мұңайып отырса, онда сіз оны мазалап жүрген жағдайды таппағаныңызды білдіруі мүмкін. Егер сіз әңгіменің ары қарайғы бағытын таңдауда қиналатын болсаңыз, сіз баладан «қалай ойлайсың, ары қарай не болды?», «ол не істеді?» деп сұрауыңызға болады. Бала белгілі бір бағытты анықтап беруі мүмкін.

7. Егер де бала сұрақтар қойып немесе сіздің әңгімеңізді толықтыратын болса- бір жағынан бұл өте жақсы белгі, себебі сіз оны әңгімеңізбен әсерлендірдіңіз, оны мазалап жүрген жағдайды таптыңыз, екінші жағынан бұл сіз үшін ұсыныс, яғни ары қарай не тыңдағысы келетінін білдіреді- бұл жерде баланың айтқандарын назарсыз қалдырмаңыз.

8. Егер де сіз қандай да бір жағдайда не мазалап жүргенін нақты білмесеңіз, оқиғаны сипаттап және баладан ары қарай не болғанын, кейіпкерді қандай жағдай ренжіткенін сұрастырыңыз.

9. Баланың даму деңгейін ескеріңіз- әңгімені күрделендіріп, созып жібермеңіз.

Коллаж жасап болғаннан кейін жанұя мүшелері өз жұмыстары туралы әңгімелейді.

ІІ.8. «Пілдің аяғы» жаттығуы

Мақсаты: ата-аналармен және балалардың дене деңгейінде өзара әрекеттесу; өзара әркеттесудің дағдыланған тәсілдерін сезіну, қажет болған жағдайда қарым-қатынасты жүзеге асыру үшін ыңғайлы жағдайларды іздестіру; негізгі мүмкіндіктерді ашу; күрделі жағдайларды шешуде одан шығу жолдарын игеру; ішкі мазасыздануларды көрсету, әсіресе қоғамда қабылданған мінез-құлыққа сәйкессіздіктен туындаған мазасыздануларды, яғни түрлі қарсылықтарды көрсету.

Топ қатысушылары жұптарға бөлінеді (ата-ана- бала). Олардың біреуі өзін пілдің аяғы ретінде көрсетеді және осы рөльде өз көзқарасы бойынша сәйкс әрекеттер жасайды. Екіншісіне «Аяқты» кез-келген тәсілмен қозғалту ұсынылады. Әрі қарай жұптағы рөлдер алмастырылады.
ІІ.9. Сенімді құлау

Мақсаты: сенімділік сезімін және басқа адам үшін жауапты болуды дамыту. Сонымен қатар үрей және қорқыныш сезімдерін төмендету.

Жұптарда: ата-ана бала. Бала ата-анасының алдына арқасымен тұрып, аяқтары мен тізелерін бүкпей, еденнен аяғын көтермей артқа қарай құлайды, осы жерде ата-ана баласын қолтығының астынан алақандарымен ұстауы қажет. Тапсырманы орындау мөлшері бойынша ата-ана баласын төмен жарлерден ұстайды, соңында еденнен ұстайды.
ІІ. 10. Менің және анамның қолы.

Мақсаты: Ең алдымен дене және эмоционалды есте сақтауға сүйене отырып, қатысушылардың дене сызбасы туралы түсініктерін нығайту. Сол жұпта дене деңгейіндегі өзара қарым-қатынасқа әсерлену, қайта жасау; ата-аналардың осы тәжірибені сезіну.

Бала-ата-ана жұптарына бір-бірлеріне қарама-қарсы тұрып және жүргізушінің айтқанын орындау ұсынылады. Психолог тізбекті түрде келесілерді ұсынады:

1. 
   Бір-бірлерімен сұқ саусақтарымен «Сәлемдесу»
   
2. 
   Шынтақтарымен бір-бірлерінің шынтақтарын сипалау.
   
3. 
   Ортаңғы саусақтар көмегімен күш сынасу.
   
4. 
   Серіктестің біреуі алақанымен екінші қатысушының бармағын ұстап тұру қажет. Содан кейін орындарын ауыстыру
   
5. 
   Бір-бірлерімен шынтақпен қоштасу.
   

Мақсаты: ата-ана мен бала арасындағы демократиялық қарым-қатынасты нығайту, баланың өзін-өзі қабылдауын және жағымды эмоционалды жағдайда өзіндік бағасын көтеру.

Жаттығу бала-ата-ана жұптарында жүргізіледі. Еденге 1,5 метр көлеміндегі обой қағазы төселеді. Бұл қағазға бала жатады, ала ата-ана оның денесінің сыртынан жүргізіп сызбасын жасайды. Осыдан кейін бала орнынан тұрады және ата-анасымен бірлесе отырып бейнеленген сызбаны ішінен бояйды, бірақ түстерді таңдауда бала жетекшілік етеді. Жұмыстың соңында жалпы шеңберде талдау жүргізіледі.
ІІ.12. «Көліктер»

Мақсаты: ата-ана мен бала арасындағы физикалық контактіні реттеу, тактильді түйсіктерді дамыту.

Жаттығу жұппен жүргізіледі: ата-ана және бала. Бала «көлік» рөлінде болады- ата-ана «көлікті жуушы». «Жуушының» көздері жабық немесе байланған. Бес минут ішінде «көлікті» ретке келтіреді: барлық әрекеттерін айта отырып жуады, сүртеді, мүмкіндігінше мейірімді сөздер көбірек қолданылады. Содан кейін ата-аналар мен балалар орындарымен алмасады.
ІІ. 13. «Ия-жоқ» өзін қабылдауға арналған жаттығу

Мақсаты: Ата-аналар мен балалар арасында жақындық сезімдерін, бір-бірлерін қабылдауды қалыптастыру, қарым-қатынас дағдыларын дамыту.

Ата-аналар мен балалар бір-бірлеріне иықтарымен сүеніп кілемнің үстінде отырады. Сенімді түрді «Ия-жоқ», «Жоқ- ия» сөздерін айтады.

Жаттығудан кейін талдау жасалады: «ия» немесе «жоқ» сөздерінің қайыссын айту қиын?

Мақсаты: Ата-аналар мен балалар арасында жақындық сезімдерін, бір-бірлерін қабылдауларын қалыптастыру, қарым-қатынас дағдыларын дамыту.

Қатысушыларға жұпта бір қаламмен сурет салу ұсынылады, бірақ өзара сөйлесіп, келісім жүргзуге болмайды.

Аяқтап болғаннан кейін әр жұп өз шығармасы туралы әңгімелейді: сурет қалай салынды. Қатысушылар сурет салудың түрлі кезеңдеріндегі өзара қарым-қатынас ерекшеліктерін көрсете алады: бірлескен, бір қатысушының екінші қатысушны басынуы, бәсекелестік, келісім, серіктес қызығушылықтарына бағдарлану.

«Бала тұлғасын дамыту мектебінің» сабақтар кестесі

5- сабақ. Тақырыбы: «Мен және мені қоршағандар»

Мақсаты: Рефлексия процесін белсендету. Өзін-өзі ашу, өзі-өзі тану, Мен-концепциясын анықтау.

Міндеттері: 1) Айналасындағы адамдармен қатынас жасауда өзіндік стратегияларды сезіну;

2) Эмоционалды күйді диагнстикалық және психологиялық тұрғыда түзеу.

3) Коммуникативті қабілеттерді дамыту.

№	Мазмұны	Уақыт, мин	Құрал-жабдықтар
1	Сәлемдесу. «Жаңа тәсіл» Балалар жарты шеңбер құрайды. - Қазір әр қайыссымыз ортаға шығып, топқа қарап, бір-бірлерімізді қайталамай, кез-келген тәсілмен топпен сәлемдесеміз. Біз әр сәлемдесуді қайталаймыз.	10
2	«Құқықтар тізімдері» Психолог барлық «құқықтар» тізімдерінен өтініштерін айту және өтінішті орындаудан бас тартудың қандай үлкен орын алатынына көңіл бөлуі керек. Содан кейін ол балаларға тізімнен келісім шарттарын қарауды ұсынады және оны не үшін құқыққа енгізгенін немесе енгізбегенін түсіндірулерін сұрайды.	10
3	«Тәтті тоқаш» Психолог қандай да бір өтініштің тәтті тоқаш екенін ескертеді: формасы бір, ал мазмұны әртүрлі болуы мүмкін: тоқаш тәтті және ашты болуы мүмкін т.с.с. Балаларға түрлі тоқаштардың суретін салып олардың түстерін, дәмдерін сипаттау ұсынылады. Қысқаша талдау жүргізіледі. 4		А-4 пішіндегі парақтар, қалам
4	«Чемпионат» Балалар жұптарға бөлінеді. Бір жұп тапсырма орындап жатқанда қалғандары оларды бағалап отырады: А) тапсырман нақты орындауы Б) құралдарды пайдалануы Жүргізуші басты бағалаушы рөлінде болып, ұпайларды санайды. Қатысушыларға нұсқау: -Қазір сендер жұптарға бөлінесіңдер. Әр жұп қуыршақтармен қойылым қоюды қажет ететін тапсырмаларды жәшіктер алады. Дайындалуға бір минут уақыт, орындауға үш минут уақыт беріледі. Қалғандары оларды бағалайды. Психолог балаларға өтініштерді дұрыс айту, одан бас тарту іскерліктерін сезінулері үшін бағалау критериилерін айтады. Әр қойылымнан кейін психолог бағалаушылардаң қойған бағаларын негіздеулерін сұрайды және қатысушылардан өздерін қалай бағалайтындарынсұрайды: өздеріне сенімді болды ма?
5	«Сезімдерді түстер арқылы анықтау» Балаларға үйшікті 8 түрлі түспен бояп, содан кейін бағдарлар жүргізіп және сезмдерді орналастыру ұсынылады.	15	Қағаз, түрлі-түсті қағаздар, 8 түсті қалам, арнайы бланкілер
6	«Жануарды бейнеле» ойыны Бұл жаттығу фанттан басталады: қатысушы оған аталған жануарды бейнелеуі қажет: қораз, мысық. Кейінгі жеткіншектерді қандай да бір жануарды дербес түрде көрсету ұсынылады.
7	Серіктіру жаттығуы
8	«Жағымды әңгіме» Айналасындағылардың ол туралы «жақсы серіктес» деп айтуы адамға ұнайды. Бұл шын мәнінде пайдалы іскерілік- жеңіл түрде қатынасқа ену және шығу. Әңгіме жүргізу іскерлігі адамға өзін сенімді сезінуге мүмкіндік береді.Қазір біз бірнеше кездесулер серияларын жүргіземіз және әр кезде жаңа адамдармен кездесесіз. Сізге әңгімені бастап, өз серіктесіңізге жағымды нәрселер айтып және жағымды түрде қоштасуыңыз қажет. Топ балалары әткешнектер принципі бойынша тұрады, яғни бір-бірлеріне қарап ек шеңбер құрайды: ішкі (қозғалмайтын) және сыртқы (қозғалатын) Жүргізуші белгісі бойынша сыртқы шеңбер қатысушылары бір мезгілде оңға қарай 1 немесе 2 қадам жасап, жаңа серіктес алдына келеді. Мұндай ауысулар бірнеше рет болады. Әр уақытта оларға рөлдерді сіз беріп отырасыз. Кездесу жағдайларының мысалы: А) «Сіздің бұл қалаға бірінші рет келуіңіз сіздің алдыңызда сіз бұрын тіпті көрмеген адам тұр, бірақ баратын жеріңізді білу үшін сіз бұл адаммен міндетті сұрауыңыз қажет ». Бүкіл әңгімеге, яғни қарым-қатынас орнатуға 2-3 минут уақыт беріледі. Содан кейін белгі бойынша, қатысушылар 10 секунд ішінде бастаған әңгімелерін аяқтап, жаңа серіктеске өтуі қажет. Бұл ережелер төмендегі жағдайларға да қатысты. Б) «Сіздің алдыңызда сізге өте ұнайтын адам тұр. Сіз онымен бұрыннан сөйлескіңіз келіп жүр» В) Сіздің алдыңызда бір нәрсеге қатты ашуланып өз-өзіне келеалмай жатқан адам тұр. Оған жақындап, сабырлыққа шақырып, әңгімені бастаңыз. Г) «Сіз көшеде кетіп барасыз. Артыңыздан біреу айхайлайды. Артыңызға қарап бейтаныс адамды көрдіңіз, ол адам да қателескенін түсінді. Сіз былай дейсіз....»
9	«Ассоциация» Тренингке қатысушылардың біреуі есіктің сыртына шығады. Қалғандары топтан, ассоциация бойынша анықталатын адамды таңдайды. Жүргізуші кіріп, сұрақтар қоя отырып, кімді жасырғанын табуға ұмтылады: Түсі қандай? Қандай дәмге ұқсайды? Қандай әнге ұқсайды? Қандай кітапқа ұқсайды? т.с.с. Бірақ жүргізуші дәл кімнің жауап бертінін көрсетеді. Ол бес сұрақ қояды, содан кейін жасырылған адамның атын атайды. Егер тапса, орнына отырады, таппаса қайтадан сыртқа шығады. Екі мәрте шеше алмаса, ойыннан шығады. Талдау: қай кезде шешу жеңіл болды: жасырылған адам жауап бергенде немесе басқа біреу жауап бергенде? Ол немен байланысты?
10	«Әрекетті жібер» ойыны Топ шеңбер құрайды. Ұлмен қыздар аралас тұрғандары дұрыс. Психолог барлығының көздерін жұмуларын және солға бұрылуларын сұрайды. Жұмулы көздерімен алдында тұрған адамның оң иығын тауып оң алақанын қояды. Содан кейін келесі нұсқау беріледі: Қазір мен басыңнан сипалап, иықтарыңнан ұрамын, арқаларыңа «х» белгісін саламын. Менің алдымда тұрға адам менің әрекеттерімді жылдам түрде алдындағы адамға жасауы қажет. Осылайша шеңбер бойымен жалғаса береді. Бұл әрекеттер жылдам түрде өзіме қайта оралуы қажет. Олар келгенше мен тағы бірнеше жаңа әрекеттер жіберіп үлгеремін. Түсінікті ме? Бастадық! Бір-бір жарым минуттан кейін жаттығуды тоқтатып, көздерін ашып бір-бірлеріне бетпе-бет қарау ұсынылады. Психолог бірқатар сұрақтар қояды: Кім шынай жұмыс жасады, кім көздерін ашып қарады? Барлық әрекеттер берілді ме? Кімге ауыр, жағымсыз болды? Осылайша жаттығуды 5 рет қайталауға болады. Әр реттен кейін талдау жүргізіледі.
11	«Адамның төрт түпкі қажеттіліктері» әдісі Мақсаты: түпкі қажеттіліктер диагнстикасы Балаларға парақты 4 бөлікке бөлу ұсынылады. Біріншісіне- өсімдік, екіншісіне- қару, үшіншісіне- зергер бұйым, төртіншісіне- ыдыстар суреті салынады.	10	А-4 пішіндегі парақ, түрлі түсті қалам
12	«Автобус» ойыны Толы автобус пассажирі ретінде қатысушылар қысылып, үйіріледі. Ойыншының мақсаты- осы адамдар ішінен шығу, алдауға болмайды, физикалық күш пайдалану қажет.