Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Фармацевтика Академиясы
жүктеу/скачать 3,49 Mb.
|
БЕТА-2-МИКРОГЛОБУЛИН Бета-2-микроглобулин. Нақты айтқанда ағзаның барлық ядролық жасушаларында синтезделеді. Қан плазмасындағы осы белоктың құрамы үнемі өтетін биосинтез процессіне және жасушалардың жекелеген элементтерінің бұзылуына негізделген. Бұл белоктың жаңалану жылдамдығы плазмада үнемі біргелкі. Бета-2-микроглобулин бүйрек шумақтарында бос сүзіледі, бірақ қалыпты (физиологиялық) жағдайда бүйрек түтікшелерінің проксимальді бөлігінде қайта сорылады, мұнда ары қарай ыдырауға ұшырайды. Бүйрек түтікшелерінің қызметі бұзылған кезде бета-2-микроглобулин қан плазмасында төмендейді, ал оның зәрмен бірге бөлінуі артады. Сондықтан зәрде бета-2-микроглобулинді анықтау тесті бүйрек түтікшелерінің зақымдалу дәрежесінің көрсеткіші ретінде қолданылады. Жаңа пайда болған қатерлі ісіктер кезінде қанда бета-2-микроглобулин құрамының артуына қарамастан, ісіктердің маркері ретінде оның деңгейін диагностикалық арнайы анықтау біршама аз. Бета-2-микроглобулин тұрақсыз. рН-ы 5,5 аз және нейтрофилдер болған жағдайда оның құрамы төмендейді (бета-2-микроглобулинді бүлдіретін, нейтрофилдерде эластазаның болуы салдарынан). Қанда зерттеу. Қалыпты жағдайда бета-2-микроглобулиннің жасы 60-қа жетпеген адамдардағы қансарысуындағы құрамдық көрсеткіші–2,4 мг/л аз, 60 жастан жоғары адамдарда –3,0 мг/л аспайды, зәрде 250 мг/л дейін. Тағайындауға көрсеткіштер: Лимфа жүйелерінің Ходжкин лиимфомасы, ходжкиндік емес лимфомасы, көпше түрдегі лимфомасы патологияларын ағымын бақылау және емдеу. Бүйрек аурулары (гломерулярлық сүзілуі шектелген бүйрек зақымдануы, бүйрек трансплантатының сәйкес келмеуі (отторжение), бүйрек жетіспеушілігі (шумақтық сүзілуі 80 мл/мин аз)); жедел вирустық инфекциялар (кейбір жағдайларында); Зәрде бета-2-микроглобулин құрамының жоғарылауы анықталады: бүйрек ауруларында, олардың түтікшелерінің зақымдалуымен жүретін; кадмий және сынаппен жедел және созылмалы интоксикациясында; аминогликозидтармен улануда. Сонымен, бета-2-микроглобулиннің құрамын анықтауды тест дагностикалық және лимфома, бүйрек зақымдалуы, олардың жетіспеушілігімен сипатталатын мониторингі ретінде қарастыруға болады. ^ КТТ (көмірсу-тапшылық трансферрин) Бұл трансферриннің изоформасы, оның простетикалық тобында сиал қышқылы аз немесе мүлдем жоқ. Бауырда синтезделеді. Бұл белоктың көмірсулық бөлігінің бұзылу механизмі болмайды. Оның диагностикалық мәні – ішімдікке салыну маркері, қазіргі кездегі ең маңыздысы. КТТ тек қана ішімдікті созылмалы түрде қабылдағанда артады (50-80 г спиртті бірнеше аптада). Ішімдіктен бас тартқан кезде КТТ қалыпты жағдайға дейін 1-2 ай аралығында төмендейді. АЛЬБУМИН Бауырда синтезделеді. Зерттеу үшін қансарысуы, жұлын миы сұйықтығы (1 мл көлемнен артпау қажет) және зәр қолданылады Қансарысуын зерттеу. Қансарысуында альбумин құрамының қалыпты көрсеткіші -35-55 г/л Қан сарысуында альбумин деңгейінің жоғарылауы нақты түрде кездеспейді, ал егер анықталатын болса, онда, қан арнасындағы су құрамының азаюымен туындайды (дегитратация). Тағыда гемоконцентрация, тамырішіне көп мөлшерде альбуминнің концентрленген «ерітіндісін» енгізген кезде байқалады. Сондай-ақ, ағзаның сусыздануы псевдогиперальбуминемияға, немесе біршама гиперальбуминурияға әкеледі. Қансарысуында альбумин құрамының төмендеуі байқалады: тағам өнімдерімен бірге белоктың жеткіліксіз мөлшерде түсуі (ашығу, өңештің стриктурасы және басқалар); асқазан-ішек жолы шырышты қабығы арқылы белоктың ыдырау өнімдерінің сіңірілуі бұзылғанда (энтериттер, асқазанның ойық жарасына, онкологиялық ауруларына байланысты асқазанның бір бөлігін алып тастаған жағдайда); альбумин синтезі төмендегенде (улы зақымдануда, бауыр циррозы); белокты артығымен жоғалтқанда (қан кету) ішек қуысына (ішектің айналып кетуі, ойықжара колитінде, перитонитте), күйіктің беткейіне (көлемді күйік кезінде); аурудың зәрімен бірге, нефротикалық синдроммен бар ауруларда (бүйрек арқылы альбуминнің артық мөлшерде және плазманың жалпы белоктарының кейбір басқада фракцияларының бөлінуі), жедел және созылмалы гломерулонефрит; қан кету кезінде, «үшінші кеңістікке» шығуы (экссудаттар мен транссудаттардың түзілуі); операциядан кейінгі жағдай. Зәрді зерттеу (микроальбуминурияны анықтау үшін). Зәрді 24 сағат аралығында жинайды (тұз қышқылын қоспай). Анализге оның жалпы мөлшерінен 10 мл алады. Зәрдегі альбумин құрамының қалыпты көрсеткіші - 17,0 мг/л аз, тәуліктік экскрециясы – 0-30 мг/тәу.. Зәрдегі альбумин құрамының жоғарылауы байқалады: гломерулонефритте (артериальдық қысымы жоғарылауымен жүретін); нефротикалық синдромда; пиелонефритте; бүйрек тамырларының немесе төменгі қуыс тамыры тромбоздары; диабеттік нефропатияда (қант диабетінің ерте фазасы қалыптасқан кезде); жүйелік ауруларда (саркоидоз, амилоидоз, коллагеноздар). Ликворды зерттеу. Ликворда альбумин құрамының қалыпты көрсеткіші -110-350 мг/л. Жұлын-ми сұйықтығында альбумин құрамының жоғарылауы байқалады: бактериальдық менингитте; вирустық менингитте; туберкулездік менингитте; энцефалитте; компрессиондық синдромда; полирадикулитте. Қан плазмасында альбуминді анықтаудың клиникалық-диагностикалық маңыздылығы Қалыпты жағдайда: 37-53 г/л Гиперальбуминемия: жедел сусыздану, анаболикалық стероидтарды қабылдау. Гипоальбуминемия: синтездің төмендеуі (бауыр циррозы, тойып тамақтанбау, мальабсорбция синдромы, анальбуминемия), катаболизмнің артуы (жарақат, инфекция, сепсис, безгек, ісіктер, гипоксия, Кушинг синдромы, гипертиреоз, гиперкортицизм), аномальдық жоғалтулар (шок, қан кету, энтероколиттер, нефротикалық синдром), патологиялық таралулар (операциялық араласулардан кейін, күйік кезінде, токсикозда, асцитте, плевритте). ГАПТОГЛОБИН Гаптоглобин – гемоглобинмен байланысатын және оның зәрмен бірге шығып кетпеуінен қорғайтын арнайы белок (өткірфазалық протеин, транспротеин, гликопротеин). Қан эритроциттерінің гемолизінің күшеюі қанда гаптоглобин деңгейінің төмендеуімен бірге жүреді, ал стресстік, қабынулық және некробиотикалық жағдайлар, керісінше, гаптоглобулин құрамының артуына әкеледі (жедел фазалық белоктар сияқты). Ересек адамдарда қан плазмасында (қансарысуында) жалпы гаптоглобин құрамының қалыпты көрсеткіші 0,3-2,0 г/л құрайды. Жаңатуылғандарда гаптоглобиннің концентрациясы өмірінің алғашқы 5 күнінде артады. Қанда гаптоглобин құрамының жоғарылауы байқалады: жедел қабынулық процесстерінде; ісіктерде; нефротикалық синдромда. Қанда гаптоглобин құрамының төмендеуі байқалады: тамырішілік гемолизде; медикаментоздық, мысалы, сульфонамидтердің немесе пиразолдың туындыларын қабылдағанда туындайтын (глюкозо-6-фосфатдегидрогеназдың жетіспеушілігі кезінде); инфекциялық, мысалы, малярияда; бауыр паренхимасының зақымдануы; мальабсорбция синдромында. Тағайындаудың ерекшелігі: гаптоглобин жедел фазалық белок болғандықтан, онда оны гемолиздің көрсеткіші ретінде дәл бағалау үшін қосымша СРБ және альфа1-қышқыл гликопротеинді анықтау талап етіледі Гаптоглобинді анықтауды анағұрлым жиі түрде гемолиз бен эффективті емес эритропоэздің ажырату диагностикасы үшін тағайындалады. Егер гаптоглобиннің концентрациясы нөлге жақын болса, онда гемопексинді анықтау керек. Егер бос гемоглобиннің гем және глобинге диссоциациясы кезінде түзілетін, бос гемнің концентрациясы > 6 мг/л құраса, гемопексиннің концентрациясы төмендейді. Гемопексиннің азаюы тамырішілік және тамырсыртылық гемолиздің сенімді критериі болып табылады. ЛИПОПРОТЕИН –Х (Lp – Х) ЛП-Х ақаулы липопротеин, бауырда өттің тұрып қалуы (холестаз) кезінде қанда пайда болады. Денісау адамдарда ЛП-Х анықталмайды (ЛП-Х қанда болмауы қалыпты көрсеткіш ретінде бағаланады). ЛП-Х құрамының жоғарылауы холестаз кезінде байқалады. ГЛИКОЗИЛИРЛЕНГЕН ГЕМОГЛОБИН (НbAlc) (ГЕМОГЛОБИН Alc, ҚАН) Гликозилирленген гемоглобин – посттрансляцилық ұйымдасатын гемоглобин. Глюкоза белоктармен (сонымен қатар гемоглобинмен) әсерлесе отырып, шиффтік негіз түзеді. Гемоглобиннің гликозидациялық дәрежесі анализге қанды алғанға дейінгі 4-6 апта кезеңінде глюкозаның орташа деңгейін бейнелейді. Сонымен, қандағы глюкоза концентрациясының уақытша жоғарылауы қанда гликозилирленген гемоглобин құрамының артуы сияқты өзіндік «із» қалдырады. Гликозилирленген гемоглобин концентрациясын өлшеу қант диабеті кезінде гипергликемияның айқындығын ретроспективті бағалауға мүмкіндік береді. HbAl 3 компоненттен тұрады: HbAlа, HbAlb, HbAlс. Мөлшерлік жағынан HbAlс басым. Гликозилирленген гемоглобин (гемоглобин Alс) қандағы құрамының қалыпты көрсеткіші диабет еместерде 6 % азды құрайды. Қант диабетімен ауыратындардың анықтау нәтижесін бағалау: 6 % төмен-көмірсу алмасуының реттелуінде бұзылудың болмауы; 8-9 % - көмірсу алмасуының қанағаттанарлық реттелуі; 9-12 % - көмірсу алмасуының реттелуі нашар; 12% жоғары - көмірсу алмасуының реттелуі өте нашар. HbAl концентрациясының жоғарылауы қант диабетінде байқалады (5,5-8 % - жақсы компенсирленген қант диабеті, 8-10 % - жеткілікті компенсирленген қант диабеті, 10-12 % - біршама компенсирленген қант диабеті, 12 % көп – компенсирленбеген қант диабеті). HbAl концентрациясының төмендеуі анықталады: гемоглобиннің белсенді синтезінде; қан жоғалтқаннан кейін эритропоэздің регенерациясында; гемолизде. МЕТГЕМОГЛОБИН (МtHb) Метгемоглобинде темір үшвалентті күйге дейін тотығады және ауа оттегімен байланысуға қабілетті емес (оны қан арнасына өткізеді). Оның концентрациясының 10-20 г/л дейін артуы айқын цианоз туындатады. МtHb қандағы құрамының қалыпты көрсеткіші 0,6-2,4 г/л (9,3-37,2 мкмоль/л) немесе қандағы жалпы гемоглобин массасының 0,0078±0,0037 бөлігін құрайды. Қандағы метгемоглобин құрамының жоғарылауы байқалады: тұқымқуалайтын туабіткен патологиялық жағдайларда (НАДН-редуктазаның, глутатионредуктазаның тапшылығында); гемоглобин М ретінде белгіленетін, гемоглобиннің құрылымдық варианттарында. Плазмада метгемоглобин құрамын зерттеу үшін тамырдан 4 мл қан алып, ЭДТА құйылған пробиркаға енгізеді, және зерттеуге зертханаға жеткізіледі. Қандағы метгемоглобиннің қалыпты құрамы 1 % аз (2,4 г/л аз). Қандағы метгемоглобин құрамының жоғарылауы улы метгемоглобинемия кезінде анықталады. ЖАЛПЫ БЕЛОК Жалпы белок – қансарысуындағы (плазма) белоктардың жиынтығы. Денісау ересек адамдардың қан плазмасында жалпы белоктың құрамы 65-85 г/л құрайды. 6 жасқа дейінгі балалардың плазмасында жалпы белоктың деңгейі 56-85 г/л. Жалпы белоктың концентрациясының төмендеуі «гипопротеинемия» (гипо-аз, белок-протеин), жоғарылауы - «гиперпротеинемия» терминімен белгіленеді. Жалпы белок құрамының өзгеруі абсолюттік те, сондай-ақ салыстырмалыда сипатқа тән (су тепе-теңдігінің бұзылу салдарынан). Ескертпе! Концентрация дәрежесіне дененің жағдайы және физикалық белсенділік әсер етуі мүмкін. Денені горизонтальды жағдайдан вертикальды жағдайға өзгерткен кезде жалпы белоктың концентрациясы жуық шамамен 10 %-ға 30 минут аралықта артады, сондай-ақ белсенді физикалық жұмыс жалпы белоктың деңгейін 10%-ға дейін жоғарылауын туындатады. Қан алатын кезде тамырды қысқанда және «қолмен жұмыс жасағанда» қансарысуында жалпы белок концентрациясының артуына әкелуі мүмкін. Қансарысуында зерттеу. Қансарысуында жалпы белоктың қалыпты құрамы 1 айға дейінгі жаңатуылғандарда - 46,0-68,0 г/л, ересектердің жасында, алдында көрсетілгендей -65,0-85,0 г/л құрайды. Қандағы жалпы белоктың концентрациясының абсолюттік (су тепе-теңдігінің бұзылуына байланысты емес) артуы («гиперпротеинемия») сирек кездеседі. Байқалады: плазмоцитомада (миеломдық ауру) жалпы белок концентрациясының артуы біршама байқалады –120 г/л дейін); Вальденстрем ауруы; ауыр тізбектердің ауруы; лимфогранулематозда; созылмалы полиартритте (айқындығы төмен); белсенді созылмалы гепатитте; жедел және созылмалы инфекцияларда; аутоиммундық ауруларда; парапротеинемиялық гемобластоздарда; саркоидозда; айқын емес бауырлық-жасушалық жетіспеушілік бауыр циррозында. Салыстырмалы (относительный) (яғни, қан арнасындағы су құрамының азаюынан туындайтын) гиперпротеинемия ауру ағзасынан сұйықтықты жоғалту салдарынан туындайды: ауыр күйіктер; жайылған перитонит; ішектің жүрмеуі (непроходимость); тоқтаусыз құсу; іш өту; қантсыз диабет; созылмалы нефрит; көп терлеу кезінде. Қан плазмасында жалпы белок концентрациясының азаюы (абсолюттік гипопротеинемия көрінісі ретінде) туындайды: ағзаға белоктың жеткіліксіз түсуі (ашығу, тойып тамақ жемеу, өңештің тарылуы, асқазан-ішек жолдарының қызметінің бұзылуы, мысалы, энтериттер, энтероколиттер); бауырдың созылмалы қабыну процесстерімен жүретін, белок биосинтезінің басылуы (гепатит, бауыр циррозы, интоксикация); қанның жекелеген белоктарының синтезінің туабіткен бұзылуларында (анальбуминемия, Вильсон- Коновалов ауруы, басқада дефектопротеинемия-анағұрлым сирек); ағзада белоктың ыдырауының артуы, қатерлі ісік ауруларында, ауқымды күйіктерде, қалқанша безінің қызметі артқанда, ісіктерде, жарақаттарда, гипергидратацияда, ұзақ уақыт кортикостероидтармен емдеген кезде, ұзақ уақыт дене қызуы көтерілгенде, безгекте және т.б. байқалады; белоктың зәрмен бірге көп мөлшерде бөлінуі, нефротикалық синдромда, гломерулонефритте, қант диабетінде, созылмалы іш өткенде; белоктың «үшінші» кеңістікке ауысуы, асциттің қалыптасуы, плевральдық экссудат, транссудат; қан кету. Қан плазмасында белок концентрациясының азаюы кейбір физиологиялық жағдайларда байқалады, мысалы, әйелдерде жүктіліктің соңғы айларында және лактация кезеңінде. Қан плазмасында жалпы белок концентрациясы құрамының төмендеуі қан арнасындағы су көлемінің өзгеруіненде туындауы мүмкін (салыстырмалы гипопротеинемия). Байқалады: сулық салмақта («сумен уланғанда»); зәрдің бөлінуі тоқталғанда; диурездің азаюында; бүйректің шығару қызметінің бұзылуымен ауыратындарға көп мөлшерде глюкоза ерітіндісін тамырішілік енгізген кезде; ағзада судың ұсталуына мүмкіндік жасайтын гормонның, қанға жоғары мөлшерде секрециялануы (гипоталамустың антидиуретикалық гормоны). Ликворда зерттеу. Ликвордағы жалпы белок құрамының қалыпты көрсеткіші 150,0 - 450,0 мг/л құрайды. Жұлынмиы сұйықтығындағы жалпы белок концентрациясының жоғарылауы байқалады: бактериальдық менингитте –20 г/л дейін; туберкулездық менингитте –5 г/л дейін; вирустық менингитте –1 г/л дейін; энцефалитте – 4 г/л дейін; компрессиондық синдромда – 40 г/л дейін; полирадикулитте –20 г/л дейін. Зәрде зерттеу. Зәрді 24 сағат бойы жинайды (консервант ретінде тұз қышқылын пайдаланбайды). Зерттеуге 20 мл зәрді оның жалпы мөлшерінен алады. Қалыпты жағдайда зәрмен бірге жалпы белоктың экскрециясы 1,10 г/т аспайды (нақты түрде анықталмайды). Зәрдегі белоктың құрамының артуы байқалады: гломерулонефритте; нефротикалық синдромда; жедел пиелонефритте; көпшілік миеломада. Қақырықта зерттеу. Қалыпты жағдайда қақырықтағы белок құрамы 1,4 – 6,4 г/л құрайды. Синовиальдық сұйықтықта зерттеу (буынішілік). Қалыпты жағдайда мұндағы жалпы белоктың құрамы 22 г/л аз, СРБ синовиальдық сұйықтықтағы құрамы – 5 мг/л азды құрайды. Ұрықмаңы суында зерттеу. Жүктіліктің 9-14 аптасында ұрықмаңы суында жалпы белоктың құрамы 7 г/л аз, 35-40 аптада 11 г/л құрайды. Көкірек сүтінде зерттеу. Қалыпты жағдайда мұнда жалпы белоктың құрамы 7-20г/л құрайды. №4 дәріс Тақырыбы: Энзимодиагностика Мақсаты: Ферменттерді аналиттік агенттер ретінде және зертханалық диагностикада қолдану. Иммобилденген ферментер. Мүшелер мен тіндердегі ферментер құрамының ерекшеліктері. Аурулар кезіндегі ферментер белсенділігінің өзгеруі. Ауруларды диагностикалау мақсатында қан сарысуындағы ферменттерді анықтау. Тұқымқуалаушылық энзимопатиялар. Ферменттерге кіріспе Қазіргі кезеңде, басқа да ғылым салаларымен бірге қарқынды дамып келе жатқан өзінің зерттеулерінің қолданбалы нәтижелері және жетістіктері жердегі бүкіл тіршілік иелері үшін аса маңызды биохимия ілімінің бір бөлімі ферменттер болып табылады. Ферменттердің тірі ағзаларда өтетін химиялық реакциялардың жүру барысын реттеп, белгілі бір тәртіппен өткізуі сол ағзаның тіршілік ету қабілетінің сақтауының, тұрақты болуының, ұрпақ жалғастыруының кепілі. Қандай да бір реакциялардың жүру барысының өзгерісі міндетті түрде метаболиттік процесстердің өзгеруіне әкелетіні, сол себепті, ағзада зат алмасуының бұзылатыны күмән келтірмейді. Ферменттерді медицинада пайдалану адам ағзасындағы әртүрлі патологиялық қалыптың (аурудың) пайда болу себептері мен дамуы механизмдерін (этиопатогенезді), (бұл — энзимодиагностика), емдеу жолдарының стратегиясы мен тактикасын құруды және емдеуді (бұл сол мақсатта ферменттерді дәрілік препарат ретінде пайдалану — энзимотерапия), емдеу барысының тиімділігін бақылау тәріздес аса маңызды проблемаларды шешуге жоғары дәлдікпен көмектеседі. Сонымен бірге, аурудың диагностикасы үшін маңызды, қазіргі қоғамда дені сау ұрпақ жалғастыру үшін алдын-ала болжауға мүмкіндік беретін саланың бірі – энзимопатология – тұқымқуалаушы және жүре пайда болатын аурулардың себептері мен даму механизмдерін айқындап, адамның қоғамдық және жеке басындағы мәселелерді шешіп бере алады. Ферменттер (энзимдер) – бұл биокатализаторлар рөлінде болатын немесе химиялық реакциялардың үдетушілері болатын спецификалық белоктар. Олардың барлығына жуығы өздері синтезделетін жасушалардың ішінде қызмет атқарады. Тек асқорыту мүшелері мен қан сарысуының кейбір энзимдері ғана болмаса. Бір ғана реакацияны катализдейтін, бірақ бір бірінен физико-химиялық қасиеттері бойынша айырмашылықта болатын ферменттерге келесі негізгі термин ұсынылады – ол изоферменттер. Изоферменттер (изоэнзим, изозим) — мультимердегі А және Б типтегі суббірліктердің әртүрлі комбинациясының нәтижесінде пайда болған изомерлер. Мысалы, А және Б типтегі протомерден 5 изомер (АААА; АААБ; ААББ; АБББ; ББББ) алуға болады. Қазіргі кезде сүт қышқылының (лактат) пирожүзім қышқылына айналуына немесе кері бағытта катализдейтін лактатдегидрогеназа ферменті жақсы зерттелген. Лактатдегидрогеназа әртүрлі гендермен кодталған Н (ағылш. heart — жүрек) және М (ағылш. muscle — бұлшық ет) типтеріндегі жүрек пен бұлшықеттерде басым болатын суббірліктерден құралған. ЛДГ1 — (НННН), ЛДГ2 — (НННМ), ЛДГ3 — (ННММ), ЛДГ4 — (НМММ), ЛДГ5 — (ММММ) изомерлері физико-химиялық қасиеттері бойынша (м. м., электрофореттік қозғалысы, изоэлектрлік нүктесі, аминоқышқылдық құрамы мен кезектесуі реті, ұлпаларда, мүшелерде шоғырлануы) ерекшеленеді. Мысалы, ЛДГ1, ЛДГ2 — анодқа жылжиды (анодтық фракция) аэробтық процесстерге қатысады, ЛДГ4, ЛДГ5 — катодқа жылжиды (катодтық фракция) анаэробтық процесстерге қатысады. ЛДГ1, ЛДГ2 — жүрек бұлшықеті, бүйректе, мида және эритроциттерде басым болса, ЛДГ4, ЛДГ5 — қаңқа бұлшық еттері, бауыр, өкпеде, ЛДГ3 — көк бауырда кейбір эндокриндік бездерде кездеседі. Иммобилденген ферменттер. Соңғы кездері медицина, фармация салаларында жасанды иммобилденген ферменттер кең қолданылады. Ферменттерді әртүрлі материалдарға (полиакриламид, шыны, силастик, полистерол) бекітіп иммобилдеу (байланыстыру) арқылы ерімейтін жасанды катализатор жасағанда ферменттер активтілігін сақтап, сонымен бірге, олардың әсерінің ұзақтығын, мықтылығын, тұрақтылығын арттырады. Бұл технология қазіргі кезде өндірісте, тұрмыста кең қолданылуда. Әртүрлі субжасушалы құрылымдардың ферменттік құрамы. Ферменттер жасуша және оның органеллаларында атқаратын қызметі, реакциясына сәйкес түрде жинақталғаны себепті компартменттерге бөлінеді. Ферменттердің компартменттігі келесі түрде беріледі: — жасушаның ядросының ферменттері: НАД-пирофосфорилаза, ДНК-полимераза, РНК-полимераза, оротидилатпирофосфорилаза, уридинкиназа, 5'-нуклеотидаза, УДФ-глюкозопирофосфорилаза, гликолиз ферменттері, аминоқышқылдарды активтеуші ферменттер, аминоқышқылдар трансферазасы, аденозиндезаминаза, лейцинаминопептидаза, уроканиназа. Барлығы 13 фермент. — ядро қабығының ферменттері: цитохромоксидаза, глутаматдегидрогеназа, НАД·Н-цитохром-с-редуктаза, арилсульфатаза А және Б, АТФ-аза (Mg2+), ацетилэстераза, метилбутириназа. Барлығы 8 фермент. — митохондрия ферменттері: АТФ-аза (Mg2+, Na+, K+, Ca2+), сукцинатдегидрогеназа, цитохромоксидаза, β-оксибутиратдегидрогеназа, α-глицерофосфатдегидрогеназа, ацил-КоА-β-дегидрогеназа, НАД·Н-дегидрогеназа, май қышқылын тотықтырушы ферменттер, май қышқылдарын синтездеуші ферменттер, Кребс циклінің 5 ферменті, миокиназа, моноаминоксидаза, α-кетоглутаратдегидрогеназа, сукцинатцитохром–С-редуктаза, аспартатаминотрансфераза, орнитинкарбомоилтрансфераза, НАД·Н-цитохром-В5-редуктаза, НАД·Н-оксидаза, пируватдегидрогеназа, пролиноксидаза, липоамиддегидрогеназа, кинуренингироксилаза, аденилаткиназа, нуклеозиддифосфокиназа. Барлығы 28 фермент. — лизосома ферменттері: барлығы 35 фермент — катепсиндер, коллагеназалар, β-галактозидазалар, β-глюкоуронидазалар, гиалуронидаза, лизоцим, нейраминидазалар, ДНК-аза және РНК-аза, қышқылдық фосфатаза, фосфолипазалар, қышқылдық пирофосфотаза және қышқылдық АТФ-аза. — пероксисома ферменттері: каталаза, пероксидаза, уратоксидаза, D-, L- аминоқышқылдарының оксидазалары. — эндоплазмалық ретикулум ферменттері: НАД·Н-цитохром-с-редуктаза, глюкозо-6-фосфатаза, нуклеотидтерінің дифосфатазасы, сілтілік фосфатаза, 5'-нуклеотидаза. Барлығы 20 фермент. — гиалоплазма ферменттері: гликолиз ферменттері, аденозиндезаминаза, гексозодифосфатаза, лактатдегидрогеназа, изоцитратдегидрогеназа, глутатионредуктаза, аспартатаминотрансфераза, аланинаминотрансфераза, глюкокиназа, глюконфосфорилаза, альдолаза, аконитаза. Барлығы 18 фермент. Ферменттерді бөліп алу. Тіндерде ферменттер өте аз мөлшерде кездеседі. Ферменттерді бөліп алу үшін әртүрлі әдістерді қолданады. Көптеген ферменттерді адам мен жануарлардың асқорыту сөлдерінен алады (ол ферменттердің концентратты сулы ерттіндісі). Тіндерді суықта ыдырату (ұсақтау, кварц, құмдарымен үйкелеу, гомогендеу) арқылы экстракциялап (спирт, тұзды ерітінді және т.б.) ферменттерді бөледі. Адсорбция (Данилевский) тәсілі, ионалмасу хроматографиясы, центрифугалау, электрофорез әдістерін кең қолданады. Энзимологияның медициналық аспектілері. Ағзалардың оның жасушаларының тіршілік етуі үшін ферменттер өте қажет. Мыңдаған биохимиялық реакциялардың қатаң түрде дұрыс жүруінің бұзылуы жасуша компоненттері мен қызметінің бұзылуына, ағзаның гомеостазының өзгеруіне әкеледі. Медицина үшін энзимологияның ғылыми жетістіктерін ағзаның сау және патологиялық қалпын анықтау, диагностикада, терапияда қолданудың маңызы зор. Сондықтан, қазіргі кезде, бұл медицинаның көптеген салаларында кең пайдаланылады және жақсы нәтижелер беруде. Ферменттерді медицинада қолдану үш негізгі бағыттармен (энзимопатия, энзимодиагностика, энзимотерапия) айқындалады. Энзимопатия — деп ферменттердің мүлде болмауы немесе оның белсенділігінің күрт төмендеуінің нәтижесінде ағзадағы өтетін метаболиттік процесстің бұзылуынан болған ағзадағы патологиялық қалыпты айтады. Энзимопатия туындау жолдарына байланысты екі үлкен топқа бөлінеді: 1. Тұқымқуалаушы энзимопатия, (бірінші ретті); 2. Жүре пайда болған, (екінші ретті). Себебіне қарай тұқымқуалаушы энзимопатияны үш топқа бөледі: а) ферменттердің біреуінің немесе бірнеше түрлері жетіспеушілігі; б) ферменттердің бір немесе бірнеше топтарының жетіспеушілігі; в) ферменттердің бір немес бірнешеуінің құрылысының өзгеруі нәтижесінде. Мысалы, лактаза жетіспеушілігі гемолиттік анемия, гемофилияға әкеледі. Жүре пайда болған энзимопатия — бұл ағзадағы белгілі бір мүшенің патологиялық процессінің нәтижесінде пайда болған фермент жетіспеушілігі болып табылады. Олар үш топқа бөлінеді: 1. Токсикалық энзимопатия (уланудың нәтижесінде); 2. Алиментарлық энзимопатия; 3. Нейро-гуморальды энзимопатия. Токсикалық энзимопатия себептеріне байланысты келесі топтарға бөлінеді: а) фермент активтілігінің төмендеуіне байланысты; б) белок биосинтезінің фермент әсерін спецификалық төмендетуіне байланысты; в) белок биосинтезінің фермент әсерінің бейспецификалық төмендетуіне байланысты. Алиментарлы — бұл белгілі бір уақытта берілетін тағамдық рационның құрамдық катынасының бұзылуынан пайда болады. Алиментарлы энзимопатия келесі себептерге тығыз байланысты: а) тағамдағы витаминдердің тапшылығына (авитаминоз); б) микроэлементтердің тапшылығына; в) тағамдағы белоктың тапшылығына (белоктық аштық). Нейрогуморальдық реттелудің бұзылуынан болатын энзимопатия негізінен жасушадағы процесстердің өзгеруіне тікелей жүйке қызметі мен гормональдық қызметтің сәйкестігінің бұзылуы және кейбір гормон бөлуші тіндердің қызметінің бұзылуына тікелей байланысты болады. Токсикалық энзимопатия экология әсерлерінен, кейбір дәрілік препараттардың әсерлерінен туындайды. Бұл улы заттардың әсерінен ферменттің белоктық бөлігінің конформациясын өзгертуі арқылы жүретін процесс. Мысалы, антихолинэстеразалық әсер көрсететін ингибитор мен субстратқа ұқсас құрылысты диизопропилфторфосфатты жатқызуға болады. Сонымен бірге, кейбір антибиотиктер де (актиномицин Д, пуромицин, хлорамфеникол және т.б.) белок синтезінің белгілі бір стадияларын тежейді. Афлотоксиндер де канцерогендік әсер беретін улы заттарға жатқызылады. Энзимологияның қазіргі кезендегі ғылыми жетістіктері көптеген аурулардың дамуы механизмдерін түсінуге ықпал жасайды және практикалық медициналық энзимодиагностика, энзимо-, коэнзимотерапия бөлімдерінің кең қолданылуына жағдай жасады. Энзимодиагностика. Қазіргі заманғы клиникалық биохимия тіндердің, жасушалардың, биосұйықтықтардың ферменттерінің белсенділігін анықтаудың әртүрлі тәсілдерін кең қолданады. Бұл ағзаның диагностикасы үшін аса маңызды және көптеген аурулардың дамуының механизмі мен дифференциалды диагностикасы үшін ыңғайлы әдістерді береді. Энзимодиагностика тәсілдері екі түрлі аспектіге бөлінеді: 1. Зертханалық диагностикада ферменттерді аналитикалық реагент ретінде пайдалану. Бұл жолдар арқылы глюкозаны, этанолды, зәр қышқылын және т.б. анықтауға болады. Анықтау кезінде иммобилденген ферменттерді (ферменттер ерітілген күйде болады) мембранамен байланысқан ферменттерді пайдаланады. Олар биохимиялық автоматтардың құрам бөліктеріне жатады. 2. Биологиялық материалдардағы ферменттердің белсенділігін анықтау. Энзимодиагностиканың теориялық негізіне ферменттердің ағзадан тысқары болғанда активтілігін тежеуі, субстраттық талғамдылық пен әсер ету талғамдылықтарының тежелуі жатқызылады. Жасушалардың әртүрлі мүшелері, тіндері мен органеллалары ферменттік және изоферменттік спектрлерімен сипатталады. Сонымен бірге кейбір ауруларда фермент активтілігінің өзгерісінің патогенетикалық өзгеруі де байқалады. Әртүрлі мүшелерге әртүрлі ферменттік құрамы тән болғандықтан, оларды, мүшеспецификалық ферменттер ретінде қарастыруға болады. Сондықтан, сол мүшелерге тән ферменттік өзгерісті анықтаған соң бір науқастың бауырының зақымдалғанын, ал келесі науқастың басқа бір мүшелерінің бұзылатынын анықтауға болады. Және бұл клиникалық белгілерінсіз ақ түсініксіз диагнозды анықтауға мүмкіндік береді. Энзимодиагностика өте сезімтал және ауруды ерте анықтауға ықпал жасайтын ерекше әдіс. Биологиялық материал ретінде қан, несеп, сілекей, асқорыту сөлдері, пунктаттар, биоптаттар пайдаланылады. Әртүрлі ауруларда фермент белсенділігінің өзгеруімен бірге, белгілі бір мүшеге жатпайтын ферменттің, зақымданған жасушалардан шығып, басқа тін мен мүшелерден табылуы байқалады. Қанның ферменттік спектрін зерттегенде келесі өзгерістер байқалған: 1) қанда қалыпты жағдайда тұрақты түрде кездесетін ферменттердің белсенділігінің төмендеуі және мөлшерінің көбеюі; 2) гистогематикалық кедергі өткізгіштігі бұзылуы себебінен сау ағзаның қанында кездеспейтін ферменттің пайда болуы. Бауыр ауруларында қанда фруктозо-1-фосфатальдолазаның, глюкозо-6-фосфатазаның, гистидазаның, урокиназаның концентрациясының жоғарлауы байқалады. Жүрек ауруларының диагностикасы үшін қан сарысуында лактатдегидрогеназаны, глутамат-АлАТ-ты, глутамат-АсАТ-ты анықтау өте маңызды. Миокард инфарктісінде жасушалардың көп мөлшерінің өлуі себебінен және жасуша мембранасы бұзылуы себебінен жоғарыда аталған ферменттер қанға өтетіндігі белгілі болады. Трансплантацияда, мүшелерді ауыстырып салғаннан кейін болатын ферменттік өзгерістер де белгілі. Егер, ағза өзіне салынған мүшені қабылдамаса γ-глутаминтрансфераза ферменті активтілігінің жоғарлауы байқалады. Энзимотерапия және коэнзимотерапия — ферменттерді, оның құрамдық бөліктерін белгілі бір ауруларға қарсы емдеу құралы ретінде қолданудың әдістері мен тәсілдері, механизмінің негізін қалайды. Қазіргі кезеңде көптеген ферменттер ауруға қарсы дәрілік препарат ретінде кең қолданылады. Мысалы, асқорытуды жақсарту үшін асқазан сөлі құрамындағы пепсиннің мөлшерлерінің төмендеуінен болатын асқазан ауруларында, фестал, мезим препараттарын емдеу үшін қолданады (орынбасушы терапия әдісі). Ұйқы безінің жұмысының жетіспеушілігінде оның протеолиттік ферменттері трипсин, химотрипсин ферменттері және ұйқы безінің құрғатылған сөлі панкреатин (липаза, амилаза, трипсин ферменттері қоспасы), химопсиндерді (химотрипсин, трипсин қоспасы) емдеуде қолданады. Трипсин жараның бетінен трофикалық жаралардан өлген тіндерден тазарту мақсатында және күйгенде емдеу үшін, қою секреттерді, экссудаттарды қан ұйымаларын сұйылту үшін және ісікке қарсы препарат ретінде қолданады. Мүйізді ірі қаралардың ұйқы безінен бөлінген коллагеназа, рибонуклеаза ферменттік препараттары да ісікке қарсы қолданылады. Буын ауруларын емдеуде гиалуронидазаны (лидаза немесе ринидаза, препараты түрінде), гиалурон қышқылының гидролизін үдететін, мүйізді ірі қараның ұрық безінен алынған ферментті қолданады. Қан тамырларының тромбозын (бітелуін) емдеуде тромбаны еріту арқылы тромболиттік ферменттерді фибринолизин, тромболитин (трипсин мен гепарин комплексі) қолданылады. Дезоксирибонуклеаза (ДНҚ-аза) (мүйізді ірі қараның ұйқы безінен бөлінген) деполимерлендіруге және іріңді сұйылтуға қабілетті және көздің вирустық ауруларын, коньюнктивитті емдеуде вирустық нуклеин қышқылдарының ыдырауын тездету үшін қолданады. Аспарагиназа лейкоздың (ақ қан қатерлі ісігі) кейбір формаларын емдеуге қолданады. Аспарагин лейкоздық жасушада синтезделмейтіндіктен, оны қан сарысуынан алады. Сондықтан науқастың қанына аспарагиназаны қосқанда қан сарысуындағы аспарагин ыдырайды да лейкоз жасушасына қажетті аспарагин құрамды белок синтезделмейді, тоқталады, жасуша өледі. Емдеу препараты ретінде кейбір коферменттер де кең қолданылуда. Мысалы, пирожүзім қышқылын және α-кетоқышқылдардың тотығып декарбоксилденуі процессіне қатысатын коферменттер кокарбоксилаза (тиаминпирофосфат) және липой қышқылы көмірсулар алмасуын жақсартумен бірге бірнеше ауруларда (атеросклероз, бауыр зақымдалулары, ацидозда, қан айналысы жетіспеушілігінде) айқын эффект көрсетеді. Қазіргі кезде витаминдер олардың коферменттік формалары да рибофлавин, рибофлавинмононуклеотид, никотинамид, кальций пантотенаты, пиридоксин, цианкобаламин препараттары түрінде ауруды емдеу үшін кең қолданылуда.
жүктеу/скачать 3,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|