ОңТҮстік қазақстан мемлекеттік фармацевтикалық академиясы техникалық және кәсіби білім беру факультеті Қазақстан тарихы және қоғамдық пәндер кафедрасы «Қазақстан тарихы»
жүктеу/скачать 4,42 Mb.
|
Қазақстан-тарихы-Стом-3-курс
| Қарлұқ мемлекеті (756 - 940 жж.)
Қарлұқтар туралы «бұлақ» деген атпен мәлім болған алғашқы деректер V ғ. жатады. Ежелгі түріктердің руникалық ескерткіштері «үш қарлұқ» атын Алтай тауы мен Балқаш көлінің шығыс жағалауы арасын қоныс еткен көшпелі тайпаларының қуатты одағы. VII ғ. орта кезінде қарлұқ бірлестігінің құрамына ірі - ірі үш тайпа - бұлақ, шігіл мен ташлық кірген. Қарлұқ тайпаларының көсемі Елтебер деп аталған. 742ж. Моңғолия даласындағы саяси жетекшілер шығыс түріктерінің өкіметі қиратқан үш тайпаның - қарлұқтың, ұйғырлар мен басмалдардың одағына көшеді. Аз уақыт басмалдардың бағы жанды - олардың көсемі қаған болды. Қарлұқтар басшысы мен ұйғырлардың жетекшісі жабғы атағын алды. Алайда 744ж. басмалдарды ұйғырлар мен қарлұқтардың біріккен күші күл талқан етеді. Орталық Азияда жаңа мемлекет -ұйғыр қағанаты пайда болды. Ұйғыр тайпаларының басы жоғарғы қаған болды да, қарлұқтар көсемі оң жабғы атағын алды. Дербес тұруға ұмтылған қарлұқтар ақырында ұйғыр қағанатынан бөлініп кетеді. VIII ғ. орта кезінен бастап, қарлұқтар мен оғыздар арасында түргештер мұрасын иемдену жолындағы тартыс етек алады, олардың қалың - қалың топтары Ыстық көл мен Талас облыстарына негізгі бөлігі Жетісу жерінен өтіп, Сырдария өңіріне кетіп қалды. 766 ж. Түргеш қағандарының қос ордасы - Тараз бен Суябты қоса, бүкіл Жетісу қарлұқ жабғысының қоластына көшеді. Қарлұқтар қам - харектімен ерте феодалдық мемлекет құрылды. Қарлұқтар бір тынбастан шекараларын кеңейте береді. 466 - 775 жж. қарлұқтардың бір бұтағы Қашқарияны басып алады, ал VIII ғ. аяқ кезінде олардың өзге бір тобы Ферғанаға ықпалын жүргізе бастайды. Жетісу территориясында қарлұқ тайпаларының саяси бірлестігі құрылады. Араб және парсы деректеріне жүгінсек IX - X ғғ. Қарлұқ бірлестігі болып жатқан рулық - тайпалық таптар құрылды. Мысалы, араб жағрафияшысы Әл-Марфази қарлұқтар құрамында тоғыз тайпа болған дейді. Қарлұқ құрамына Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның: тұхси, шігілдер, түркештер, халаджылар, чаруктер, барысхандар сияқты көшпелі және жартылай көшпелі түрік тілді тайпалары енген. Қарлұқтардың қоластындағы халықтар этникалық жағынан бір тектес болмаған, олардың ішінде иран тілді соғдылыр, Таяу Шығыс пен Орталық Азия елдерінен ауған келімсектер бартұғын. VIII - X ғғ. қарлұқ мемлекетінде отырықшы - егінші тұрғындары түріктендіру процесі қызу жүріп жатты. VIII - X ғғ. қарлұқ тайпалары Қазақстанның Жоңғар Алатауынан бастап, Сырдарияның орта ағысына дейінгі кең көсіліп жатқан территориясын қоныс етеді, Балқаш пен Ыстық көлдер арсында Іле, Шу, Талас өзендері бойында, Тян-шяннің сілемдерінде, Испиджаб облысындағы орта ғасыр қаласы Отырарға дейін еркін көшіп - қонып жүреді. Араб жағрафияшысы Ибн Халдунның мәліметіне қарағанда, «қарлұқтар жерінің батысынан шығысына дейін жету үшін 30 күн жүру керек» екен. Қарлұқтар мен ұйғырлардың шығысындағы VIII ғ. аяғы мен IX ғ. бас кезіндегі бәсекелі талас - тартысы қарлұқтардың жеңіліп, Моңғолиядағы ұйғыр қағанатының жоғарғы билігіне мойынсұнуымен аяқталады. Қарлұқтар батыста Мәуереннахрдың араб жаулаушыларымен жан аямай күреседі. IX ғ. бас кезінде арабтарға қарсы бағытталған әртүрлі қимыл - әрекеттерді белсене қолдайды. 810 ж. арабтар қарлұқтарға шапқыншылық жасап, Құлан қаласына дейін жетеді. 812 ж. олар Отырарға жортуылға шығып, қарлұқтар қолын қирата жеңіп, олардың жабғысын қимақ еліне қашып кетуге мәжбүр етеді. IX ғ. 20 жж. бастап Мәуереннахрда жергілікті саманилер әулеті билік жүргізеді, ол Бағдаттағы араб халифына сырттай ғана тәуелді болып есептеледі. 840 ж. Орталық Азия даласында аса маңызды оқиға болды: Енисей қырғыздары ұйғыр қағанатын жойып, ұйғырларды Тұрфан көгалды аймағы мен Ганьчжоу ауданына еріксіз көшіреді. Бұл оқиғаны Исфиджаб билеушісі, қарлұқ жабғысы Білге Күл Қадырған шебер пайдаланады да, жаңадан қаған атын алып, өзінің жоғарғы өкіметті алуға қақы бар екенін ашықтан - ашық жариялайды. Тап сол жылы қарлұқ қағанатының саманилерге қарсы соғыс жүргізуіне тура келеді. Өйткені Самарқант уәлиі дінсіз түріктерге қарсы қасиетті соғыс ашылды деп жар салады да, Исфиджабты басып алады. 893 ж. самани Исмаил ибн Ахмет Таразға жорық жасайды. Қарлұқ қағаны Оғұлшақ Қадырхан қаланы ұзақ уақыт қамап қоршаса да шыдайды, бірақ ақырында қала құлап, оның халқы ислам дінін қабылдайды. Оғұлшақ өз ордасын Тараздан Қашқарияға көшіреді де, Саманилерге қарсы соғыс әрекеттерін жүргізе береді. Бұған қарсы Жетісу түріктері Саманилердің қысымына тойтарыс беріп қоймай, олардың мемлекетіне жортуыл жорықтар да жасап тұрады. 904 ж. Мауереннахрға түріктің қалың әскері басып кіреді, бірақ олар біраздан кейін тықсырылып шығарылады. Оңтүстік Қазақстан жерінің Қарлұқ қағанатына кіретін азғана бөлшегінде ғана араб өктемділігі орнайды. Фараб, Исфиджап, Тараз сияқты қалалары саяси күрестің небір қиын -қыстау кездерінің өзінде, ерте орта ғасыр дәуіріндегі араб тарихшылырының айтуынша, арабтар үшін тынышсыз жерлер болып қала береді. Арабтардың жаулап алуы халифат қол астындағы территориялардың әлеуметтік - экономикалық, саяси және мәдени өмірінде, ондағы этникалық, тілдік процестерде белгілі бір із қалдырады. Қарлұқтардың мемлекеттік құрлымының бір сипаты - онда еншілік тайпалық жүйесінің дамыған түрі бар болатын, бұл әрине басқарудың орталықтанған түрінің бекуіне жәрдемін тигізбеді. Қарлұқ жабғылары билігінің аты болмаса, заты жоқтұғын. Ірі - ірі тайпалар құрып, жер - суы бар билеушілер өздерінің жартылай дербес, ал шын мәнінде тәуелсіз иеліктерін күшейтіп, нығайтуға ұмтылып отырды. Тайпаның текті кісілерінің көп артықшылықта бартұғын және олардың мұрагерлік сипаты болатын. Қарлұқ мемлекетіндегі басқарудың әскери - әкімшілік жүйесі - олардың көшпелі және жартылай көшпелі тұрмыс - салтының ерекшеліктерін көрсетеді. Әлеуметтік және жіктік теңсіздік қарлұқ қоғамының негізгі өзегі болатын. Байларға ілесе кедейлер жүретін, қауымның ешбір Құқы жоқ тобы - құлдар еді. Алайда халықтың негізгі бұқарасы қоғамның қатарындағы мүшелері еді, олар көбінесе малы мыңғырған қамқоршы байларға экономикалық жағынан кіріптар болып қалатын. Өктемдік жүргізетін ақсүйек билеушілердің қатал иерархиялық жүйесі айдан-анық көрініп тұрумен қатар, қарлұқ конфедерациясының рулар мен тайпаларды да өзінің әлеуметтік маңыз - мәніне қарай бөлінеді. Көшпелі тайпалардың билеушісі ақсүйек топтарының қолында жайылымдар мен құнарлы жер ғана емес, қала орталықтары да болатын. «Худуд әл - адам» бойынша қарлұқтар елінде 25 қала мен қыстақ болған, олардың ішінде: Тараз, Құлан, Мерке, Алмалық, Тұзын, Балиг, Барысхан, Сыйкөл, Талғар, Тонг, Пенчул т.б. бар екен. Қарлұқтардың астанасы және олардың көптеген қалалары Ұлы жібек жолы бойында тұрған, ал бұл жолдың Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісу үшін елшілік және сауда - саттық желісі ғана емес, сол сияқты мәдени және рухани байланыстар арнайы орасан зор маңызды болды. жүктеу/скачать 4,42 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|