Оқу -әдістемелік кешен



бет12/22
Дата24.04.2017
өлшемі4,22 Mb.
#15171
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   22

Мистицизм. Мистика (грек. mystikos құпия, жабық), мистерия и мист ұғымдары адамның қасиетті және жасырынға жетуді суреттейді. Мистицзм трансцендентті шындықты білу мүмкіндігін негіздейтін діни-философиялық концепция. Сонымен бірге мистикалық когнитивті жағдайларда әр түрмен анықтауға болатын сананың объектісі болмайды. Болмысты мистикалық тұрғыда түсіну дүниені эйдостар, идея, идеалдар, сенсорлы қабылдаулар, ұғымдар, символдар немесе модельдер арқылы түсінуге қарама-қарсы. Тар мағынада мистикалық деп құдаймен үнемі қатынас тәжірибесін түсіндіреді, адамның Абсолютпен нақты кездесудегі экстазды басынан өткізу.

Мәдениет негізіндегі діни идеалдар

Ұлттық және әлемдік мәдениеттерді терең ұғыну оның діни негіздеріне бас қоюынан басталады. Әрбір халықтың немесе халықаралық қатынастарды рухани субстанцияны түсіну және сезіну үшін олардың материалдық өмір сүруін ғана зерттеу жеткіліксіз, олардың дінінің мәнін түсіну қажетті болып табылады. Егер біз индуизм мен шинтоизмді білмесек, Үнді және Жапон мәдениеттерін түсіне алмаймыз. Мәдениеттің құпиясы оның тудыратын дінінде. Мәдениеттің мәнін және мәдениеттегі діннің орнын қарастырамыз.



Мәдениеттегі діннің орнының үш моделі

Дін мәдениеттің генотипі. Бірінші модельге байланысты діннен мәдени фенотип, ұлттық және ұлтаралық болмыстың рухани және материалды әртүрлері шығады. Бұл мәдениеттің діни моделі ең көнесі, ол мәдениеттің жалпы құрылымын талдауға көмектесті. Осы модельге сәйкес әрбір жеке мәдениетті тудырған дініне байланысты атау керек: индуизм мәдениеті, христиан мәдениеті, ислам мәдениеті, т.б.. Әрбір негізгі мәдениетте субмәдениетті көрсетуге болады, мысалы, христиан мәдениетіндегі католиктік, православие, протестанттық мәдениеттер.

Шаруашылық мәдениеттің генотипі. Екінші зиялы модель мәдениеттің негізгі құрылымын халықтың шаруашылық өмірінен шығарады. Осы экономикалық модельге сәйкес мәдениетті өндіріс, сауда және тұтыну ерекшеліктерінен келіп атау керек (жер шаруашылығы, мал шаруашылығы, кәсіптік шаруашылық т.б.)., немесе олардың географиялық орналасуына байланысты.

Мәдениеттің шаруашылық моделінің көп тараған түрі экономикалық детерминизмі табылады.Кеңестік мәдениеттің құруы діннің мәдениеттегі жүйелілік факторын ашып береді.



Діни шаруашылық моделі. Мәдениеттің соңғы принципиальді мүмкін моделі бірінші және екінші молдельдерді синтездейді, жинақтайды. Осы діни шаруашылық модельге байланысы мәдениеттің генотипі болып діни идеалдар мен экономикалық архетиптер бірлігі табылады. Ол нақты адамдар қауымдастығымен мойындалған. Бұл бірлік діни және экономикалық идеалдардың қарапайым жиынтығы емес, ол не рухани болмысқа, не материалдық біріншілік етуге әкелмейтін жаңа қасиет. Осы модель көбіне түсіндірмелі құндылықты түсіндіре алады, ал жалпы сипаттағы басқа модельдердің болуы мүмкін емес. Материя мен рух жалпы ұғымдар, оларға Бірлік ұғымынан басқа қосымша ештеңе қосуға болмайды; сондықтан да мәдениеттің жалпы теориялары тек үшеу ғана болады

Материядан логикалық тұрғада ештеңе шығара алмайсын, одан тек материяның модустарын алуға болады, ал рухты материалистік софизмдермен түсіндіре алмайсын. Рухтан денелер, заттар немесе материалдық процестер емес, тек рухани болмыс түрлері шығады.



Дін мен экономиканың өзара бейнеленуі. Мәдениетті ңекі жақты діни шаруашылық идеясы диалектикалық интуицияға жауап береді. Және көптеген логикалық және фактілі қарама-қайшылықтан шығуға көмектеседі. Сондықтан мәдениеттің құрылымын толықтыру керек: мәдениеттің нақты ядросы және экономикалық идеалдарды өзіне жатқызады. Бұл идеалдар бір-біріне үйренген және органикалық ерітіндіні тудырады. Дін әрбір мәдениеттің негізгі экономикалық идеалдарын сакралдайды.Өз кезінде бұл идеалдар діни идеалдарды негіздейтін модификация мен таңдауды негіздейді.

Нақты материалдық өндіріс адамдар арасында сенім болмаса және жанұя, тұрмыс, еңбек бөлінісі ортақ өнімді алу, әлеуметтік коммуникация иек артатын идеалдардың дінмен шешілмесе басталуы мүмкін емес.

Әрбір мәдениеттің пайда болу кезінде фатальды қажеттілік болмауы мүмкін. Осы жағдайда олардың бірігуі және бір біріне өту процесі жүреді.

Халықтың мыңдаған діннің шаруашылық өмірмен байланысы белсенді жүрсе, олардың бірігіп өмір сүруі органикалық және қажетті болады. Мәдениеттің діни және экономикалық жақтарының бірлігі диалектикалық қарсылықта, олардың ерекшеліктері мәдениеттің компаненттері арасында қақтығысқа әкелуі мүмкін.



Посткеңестік мәдениет. Дін мен экономика өзара белсенді өзгерістермен және қайтымды байланыстармен мәдениеттің бір субстанциясының бөлінбейтін жақтары болуы мүмкін. Сондықтан, үшінші мәдениеттегі діннің орнының синтетикалық моделі көбірек шындыққа сай. Маркстік білімі бар адамға экономика мәдениетті негіздейтінін түсіндіріп, дәлелдеу қажет емес; философия және өнермен айналысу барысында адамдар тамақ ішуі, киінуі, баспанасы болуы керек деген К.Маркстің ойын еске түсіру жеткілікті.Адамдар көбі өнермен, ғылыммен айналыспаса да бірінші тамақ туралы ойлайды.

Дін және саясат. Мәдениеттегі тығырық діни өмірдің саясаттануымен шақырылады. Монотеистік діндердің рухани лидерлері және ұлы пайғамбарлар ілімдері қатаң саяси күрес жағдайында конъюнктурлы герменевтикамен алмасады, көлеңкеге кетеді. Бұрмаланған діни идеал эгоистік жетістіктер үшін құрал болып кетеді және өзіндік өмірлік күшін жоғалтады. Діннің солуына байланысты мәдениеттің барлық ағзасы ауырады, ал оның реформациясынан мәдениет жаңа тыныс алады.

Осыған байланысты екі актуальды мәселе туындайды, оларды шешуге әзір мүмкіндік жоқ:



  1. Діннің ықпалынсыз мәдениет пайда бола ма және толық дами алады ма?

  2. Мәдениеттің саясатында шіркеудің қатынасуы өлшемі қандай?

Қазақстан үшін бұл мәселер бірінші орынға шыға бастады.

Фундаментализм. Мәдениеттің діни негізіне қайта оралу қозғалысы барлық әлемдік діндерде христиан, ислам, буддизмде қазір де бақылануда. Сондықтан христиан, ислам, будда мәдениеттері стагнацияны басынан кешіруде, оларды сенімнің тоқтауы мен құлдырауы сезіледі.

Діни фундаментализм, мәдениеттегі құлдырау құбылыстарына, жағдайларына қоғамдық организмнің заңды реакциясы. Мәдениеттің негізі деп дінді санаушылар фундаментализмді жағымды бағалайды. Олар фундаментализмнің мәдениетке таза жаңа өмірді, өркениеттің рухани және материалды жақтарының үйлесімділігін тудыруға, қайта жаңғыртуға сенеді. Бұл мағынада фундаментализм мен экстремизмді тепе тең деуге болмайды, бірақ олар өзара бір бірімен тығыз байланыста болуы мүмкін. Біріншісі тудырушы мағынада, екіншісі діннің нағыз рухына қарсы және мәдениетке кедергі келтіреді.

Әрбір мәдениет терең дипрессияға түскен жағдайда сақталып қала алмайды. Егер ол қоғамның үлкен топтары мен қабаттарының қызығушылықтары мен қажеттіліктеріне қарсы болса, оның өмір сүруі көпке созылмайды. Өз кезінде кеңес мәдениетін Н. С. Хрущев, А. Н. Косыгин, М. С. Горбачев өзгертуге тырысты. Егер анық дін өзінің ресурстарын жоғалтса, оның жағдайындағы мәдениет экономикасы мен саяси құрылымын хаосқа (ретсіздікке) әкедеді, ал қоғамда қылмыс, заңсыздық, қайғыру, шектен шыққандық орнайды. Егер жаңа идеалдар көпшілікпен сакральданса, онда әлеуметтік хаос жаңа экономикалық-әкімшілік тәртіппен алмасады, елде жаңа мәдениет пайда болады.

Ислам әрбір адамның іс-әрекетінен екі жақты діни және зиялыны көреді: эгоизмнен шыққан қасиетті әрекеттер руханилығын жоғалтады, ал зиялы іс-әрекет таза болса, ол құдайылық сипатта болады. Ислам бойынша әрбір іс әрекет Аллаға құлшылық етумен басталады.



Бекітуге арналған сұрақтар:

  1. Дін философиясының мәні

  2. Діннің тарихы

19 Дәріс тақырыбы: Тарих философиясы.


Дәріс жоспары:

1. Тарих философиясының пәні.

2. Тарихтағы прогресс мәселесі.

3. К.Ясперс философиясы.

Мифологиялық көзқарас бойынша тарихтың басы мен аяғы болуы мүмкін емес, ондағы тарихтың жолы дөңгелек секілді өзінің орнына қайта оралып келеді. Сондықтан көне шығыс пен көне грек философиясында адамзат тарихы жалпы табиғат тарихынан бөлінбеген болатын. Тіпті адамның өзі космостың, яғни барлық универсумның бөлшегі ретінде қарастырылған. Тарихтың өзінде ешбір өзгеріс байқалмайтын сияқты. Мысалға Гесиодтың ұсынған концепциясын келтірсек, ондағы тарихи кезеңдер регресті тұрде, яғни кері дамыған деп көрсеткен.

Алғашқы историософиялық козқарастың пайда болуы адам мен табиғатты ажратып қарастырған концепция мен қатар пайда болған. Бұл концепция христиан ілімінің арқасында қалыптасқан. Христиандық философияның ерекшелігі оның адамға, тарихқа деген көзқарасында. Библияның өзін тарихи шығарма ретінде талдауға болады. Оның Көне және Жаңа деп аталатын өсиеттері көне еврейлердің және Иешуа (Иса) пайғамбардың тарихы мен өмірбаяны. Христиандық тарихта оның нақты құрамын байқалады. Ол тарихтың басталуы мен аяқталуы. Әріне, христиандық көзқарас бойынша тарихтың әр бір қимылы құдайдың ісі деп айтылады. Бірақ оған қарамастан адам өз басына бірнеше жағдайларды өткізеді. Оларды күнәға бату, Антихристің келүі немесе ақырзаманның орнатылуы және барлық күнәсінен арылып құдайдың алдына келу. Бұның өзі тарихтың біржақтылығын, прогрессивтік мәнін көрсеиеді.Өйткені тарих ешқашан қайтып оралмайды, ол текқана бір бағытта болады. Кейінгі көптеген батысеуропалық философтардың ілімдерінде (Гегель, Маркс сияқты) тарихқа деген көзқарас барлық христиандарға тән пікір кездестіруге болады. Христиандық тарих философиясының басты өкілі болып саналатын, көпшілікке танымал ойшыл Аврелий Августин (354-430 б.д.). Оның негізгі историософиялық шығармасы «О граде божьем» деп аталы. Августинның ілімінде шындықтың екі түрі үштасады. Олар уақыт пен мәңгілік. Тарих әрі уақытша, мерзімді, әрі құдай арқылы мәңгілікке бағынышты. Уақытшылық пен мәңгілік Иса пайғамбар Христостың бейнесі арқылы белгіленген.

Тарихты зерттеу пән ретінде бөлек қарастырғандардың бірі Джанбатист Вико болатын. Оның шағармаларында ұлттардың тарихтары мен арақатынастары кірген. Грек мифтеріне ұқсатып ол тарихты үш кезең арқылы қарастырған. Грек мифологиясын зерттегендер бірден оның алғашқы титандар тарихын, олимпиялық құдайлар тарихын және қаһармандардың тарихын байқайды. Вико да өзінің концпциясында осы үш сатыларды, яғни көне, классикалық және қазіргі деп тарихты бөліп қарастырған. Викодан бастап тарихтың өзі жеке зерттеу пәні болып бөлінген. Оның негізгі шығармасы «Основания новой науки о господстве наций». Өзінің еңбегінде Вико мифтермен аңыздарға сүйеніп, адамның иррационалдық табиғатын рационалдық жолмен шешуге тырысқан.вико мен басқа ағартушыларды қызықтырған сұрақ – адамдардың «ақылсыз» яғни көне, дөрекі жағдайдан зерделі жағдайға өтүі. Жалпы ағартушылардың ойынша тарихтың өзі екі күштің күресі – рационалдық және иррационалдық. Олар рационалдық, прогрессивтік күштің жеңісіне күмәнміз сенген. Ағартушылардың ілімдерінде қарамақайшылықтарды кездестіруге болады. Оған қарамастан орта ғасыр философияға қарағанда жаңаша көзқарастың пайда болуы бірден көзге түседі.адамзат тарихы адам табиғаты туралы қозғалған мәселемен ұштасады. Вико және кейінгі ағартушылар адамның тарихтағы өмірін ерекше адамдық шындық ретінде қарастыруға жол ашқан.

Тарихтағы прогресс теориясының авторы атақта француз ойшылы Кондорсе (1743-1794). Оның еңбектерінің бірі «Эскиз исторической картины прогресса человеческого разума» деп аталған. Кондорсенің пікірінше тарихи процесс төмен сатыдан бастап жоғарғы сатыларға көтеріліді. Бұл прогрессивтік жоғарлаудың белгісі ақыл-ойдың дамуы. Неміс ағартушылардың арасында ерекше орын алатын И.Г. Гердер (1744-1803). Өзінің ілімінде Гердер әләмді тұтас тірі организм ретінде қарастырған. Оның ойынша табиғат, адам және адамзат тарихы сол организмнің бөлшектері. Ал жеке индивдтермен қатар олардың арақатынастарын білдіретін типтер бар. Гередердің басты шығармасы «Идеи к философии истории человечества». Табиғаттың барлық сатысы, барлық бөлшектері бір бірімен байланысты. Адамдар бір жағынан табиғаттың ең жоғарғы сатысында тұрса, екінші жағынан табиғаттан кейінгі әрі жоғары сатының бастамасы. Адмның амбиваленттігі яғни оның табиғатының екіжақтылығы оның қарамақайшылық табиғатын түсіндіруге жол ашады. Туғанынан адам жер бетінде өмір сүретін пенденің бірі. Бірақ оның мәңгілікке де қатысы бар. Гердердің арқасында тарих философиясына «өзгеріс» - изменение атты ұғым еңгізілген. Көне грек және ағартушылық ойшылдардың ілімдерінде өзгеріс туралы айтылмаған, керісінше олар барлық тарихи оқиғаларды бір біріне теңістірген. Гердердің пікірінше тарихтың өзі қайталанбас, мерзімді әрі орынды оқиғаларға толы. Тарихта тек алдынала болуға тиісті жағдайлар мүмкін. Бұл ойды жалғастыра отырып, тұтас тарихи философиялық концепцияны Г.В. Гегель құрастырған. гегельдің ілімінде логика мен тарих «бірігіп» кеткен деп айтуға болады. Ақылға симаған фактілерді тарихқа кіргізіп қарастырудық қажеті жоқ. Тарихтың негізгі субъектісі абсолюттік ақыл, абсолюттің рух болып табылады. Түп мәнінде Гегель ұсынған теорияда христиандық тарих философиясының негізі жатыр. Тарихтың мәні бостандыққа қол жеткізуде. Көне шығыста бостандық бір адамда, көне грек және рим әлемінде бостандық бірінсаранда, ал германдықтар әлемінде бостандық бұһаралықта.

Гегельдің атақты шәкіртінің бірі Маркс тарихи процесті диалектикалық әдіс арқылы шешуге тырысқан. Оның ілімі диалектикалық материализм деп аталған. Тарихты қарастырған кезде ол бес тарихи әрі экономикалық формацияларды ұсынған болатын. Яғни маркстің ойы адамзаттық тарих ол Гегельдің абсолюттік рухы емес, қоғамдағы экономикаға негізделген таптық қарамақайшылықтардың қоғамдағы сана арқылы белгілі болған материяның дамуы. Маркстың зерттеушілері оған экономикалық детерминист деп ат қойған. Маркс пен Энгельс қоғамды үнемі өзгерісте болады деп есептеген.

Философия тарихында тарих философиясына ерекше мән беріп және батыс философияға еліктемеген орыс ойшылдарын атап кету жөн. Ресей патшалығының тарихының өзі көптеген қарамақайшылықтарға толы әрі оның Еуропа мен Шығыстың арасында орналасқандығы өзіндік тарихи философиялық санасезімдерін қалыптастырған. Орыс философиясының негізгі мәселесін Ресейдің тарихи тағдыры болған. Әрине, орыс ойшылдары батыс философиямен ертеден таныс болып, атақты еуропалық ойшылдарымен тығыз байланыста болған. Сонымен қатар олар философияда өз ізін қалдыруға тырысқан. Тарихи философиялық ізденістерге әлеуметтік тұрғыдан ойтүрткі болған Петр І патшаның реформалары болған. Оның реформаларының арқасында ресей дворяндары Еуропада білім алып, ағартушылардың философиялық ойларымен таныс болған. ХІХ ғ. басында алғашқы «Общество любомудров» атты орыс философиялық үйым құрастырылған. Оған тікелей В.Ф. Одоевский қатысқан. өз еңбектерінде Одоевский батыс философиясының біржақтылығын сынаған. Ресей сол біржақтылығынан бас тартып келешекте өз рухани бастамасын жоғалтпай дамыса екен деген ой оның басты үмітіне айналған.



Тарихи философиялық бағыт батыстар мен славянофилдердің еңбектерінде жалғасын тапқан. Славянофилдер мен батыстықтар деп ХІХ ғасырдың бірінші жартысында атақты ресей тарихи жайлы болған пікірталастардың арқасында пайда болған бағыттарды айтады. Славянофилдерге А.С. Хомяков, И.В. Киреевский, ағайынды К.С. және И.С. Аксаковтар, Ю.В. Самарин жатады. Славянофилдердің басты ерекшеліктері олардың рационалдық философияның негіздерін сынауда жатыр. Мысалы, А.С. Хомяков өзінің «Записки о всемирной истории», «О старом иновом» еңбектерінде Гегельдің рационалдық тарих философиясына альтернативтік ойларын келтірген. Оның ойынша тарихтың мәдени, географиялық әрі этникалық орталығы болу мүмкін емес. Тарихи қозғалыстың екі «бастамасы» болған: ирандық және кушиттік. Барлық елдер өз мәдениеттерін ирандық немесе кушиттік бағытта дамытқан. Сондықтан тарихта «таза» ұлттар әрі «таза» діндер болуы мүмкін емес, олардың барлығы бір бірімен араласып кеткен. Хомяковтың ойларында Шеллинг философиясының ықпалы байқалады. Славянофилдер Ресейдің өзіндік ерекше тарихи жолы бар деген ойға келген болса, батыстықтар Ресейдің басты мақсаты Батыс Еуропаны қайтседе қуып жету қажет деп есептеген. Олардың қосылған жері Ресей патшалығын және ресейлік қоғамның кемшіліктерін сынауында болған. Батыстықтар мен славянофилдердің арасында орын алатын П.Я. Чаадаевтың (1794-1856) шығармашылығын ерекше атап кету қажет. П.Я. Чаадаевтың аты шулы еңбегі ”Философические письма” деп аталады. Чаадаев үшін мәдени-тарихи процесстің сакралдық мәні бар. Тарихи процесс шын мәнінде рухани процесс. Сондықтан, ресей тарихын сынаған кезде, П.Я. Чаадаев батысеуропалық елдердің дамығандығын католицизммен ұштастырған. ХІХ ғасырдың екінші жартысында орыс историософияда славянофилдер мен батыстықтардың жалғасы ретінде Данилевскийдің мәдени-тарихи түрлер туралыілім пайда болған. Оның “Россия и Европа” (1869) деген еңбегі жалпы историософиялық ілімге көптеген әсерін тигізген. Бұл шығарма атақты Шпенглердің ”Закат Европы” атты кітабінде көтерілген мәселелермен сабақтасады. Бұл еңбекте Данилевский европацентризмді, орыс дәстүрін жалғастыра отырып сынаған. Ол тарихи процесті бірғалыпта қарастыруға болмайды. Адамзат тарихының әр түрлі ошақтары болған. Олар ұлы өзеңдердің бойында қалыптасқан: Нил, Тигр және Ефрат, Янцзы, т.б. Данилевский жаратылыстану яғни ботаника мен айналысқандығы оның географиялық детерминистік әдістемесі арқылы байқалады. Данилевскийдің шәкірті К.Н. Леонтьев. Орыс философиясының ең ірі ойшылы Владимир Соловьев. Соловьевтің көзқарасына әсер еткен алғашқы славянофилдер мен Григорий Сковорода ілімдері. Соловьевтың ойынша адамзаттық тарихта үш тарихи әлем бар: мүсылмандық шығыс, батыс өркениет және славяндық әлем. Тарихтың өзі рухани процесске жатады. Славяндық әлемнің тарихтағы орны ерекше. Оның атқаратын міндеті бір-біріне қарамақарсы келетін батыс және мүсылман әлемдерін үштастыру. Жалпы Соловьевтің тарихи-философиялық ойлары оның соңғы кезеңде жазылған “Три разговора” атты еңбегінде айтылған. Ұлы орыс ойшылдарының ізін басып тарихты ерекше ілімге айналдырған Лев Николаевич Гумилевті атапкету жөн көрдік. Гумилевтің негізгі шығармасы “Этногенез и биосфера Земли” деп аталады. Ондағы басты идеяны бір сөзбен айтқанда, адамзат тарихын жер бетіндегі әрі барлық ғарыштың, табиғаттың тарихынан бөліп қарастырудың нәтижесі аз. Гумилевтің ілімінде Чижевский, Вернадский атты ойшылдардың ғылымда ашып кеткен жаңалықтар мен тарихи, қоғамтану ғылымдарымен байланысты тапқан сияқты. Кезінде Дж. Виконы қызықтырған ұлттар тарихы Гумилевтің ілімінде “этногенез” теориясына айналған. Этногенез - этностардың (ұлттардың) пайда болуы пассионарлық жарылысқа байланысты. Пассионарлық жарылыс күн бетінен жерге түскен радиациялық энергияға тәуелді. Бұл заңдылықты алғашқыда “Земное эхо солнечных бурь” атты еңбегінде А. Чижевский жазып кеткен. Бұл заңдылық бойынша тарихи, әлеуметттік төнкерістер күн бетіндегі процестерге тікелей қатысы бар. Гумилевтің іліміде қызықтыратын оның тарихты ерекше бейнелеу және түсіндіру мәнінде.

Философияның жеке бағыты ретінде тарих философиясы ХХ ғасырда толығымен қалыптасты. Оған себеп болған ХХ ғасырдың тарихи өзгерістер мен дағдарыстар деп айтуға болады. ХХ ғасырдың ең маңызды ілімідердің авторлары К. Ясперс (1883-1969) пен А. Тойнби (1889-1975). Ясперс ұсынған тарихи концепцияның негізгі ұғымы “осевой время” деп аталады. Осевое время деп Ясперс тарихтың белгілі кезеңді атаған. Бұл кезең біздің дәуірімізден бұрын жетінші ғасырда басталып Христос дәүірінде аяқталады. Оның белгісі ретінде барлық рухани, діні, ғылыми, философиялық ілімдірдің пайда болуын келтіреді. Мәдениеттің белгілі ошақтары Көне Үнді, Қытай және Грек елдері саналады. Ясперс үшін тарихтың өзі тұлғалардың шығармашылық қабылетінің нәтижесі. Тарихи тұлғалар алға ұмтылып, соңынын көпшілікті ерте жүреді. Тарихи тұлғалардың қатарына Ясперстің ойынша Христосты, Будданы, Конфуцийді, Пифагорды қосуға болады. Сондықтан тарихи процессті Ясперс адамның рухани өмірімен теңістірген. Ұқсас пікірді А. Тойнбидің ілімінде көруге болады. Табиғи өзгерістерге қарағанда тарихи өзгерістердің негізінде рухани процестер жатыр. Жекпе-жекке шақырғандай, әлемнің өзі адамдардың алдына мақсат қояды. Әрбір өркениет сол мақсатты орындауға талпынады. Бұл талпынысқа ілікпеген халықтар тарихтың тасасында қалыпқояды. Жалпы ХХ ғасырдың тарих философиясының қойған негізгі мәселесі тарихтың және тіршіліктің коммуникативтік мәні.



Бекітуге арналған сұрақтар:

  1. Тарихқа философиялық көзқарас

  2. Тарих философиясының ерекшелігі

20 Дәріс тақырыбы: Саясат философиясы.


Дәріс жоспары:

1. Саясат философиясының пәні.

2. Тарихтағы саясат мәселесінің қойылуы.

Әрбір философиялық дәстүрлер - белгілі бір дәрежеде әлеуметтік ұйымдарға, әлеуметтік болмыс пен адамның осы әлеуметтік ортадағы орны туралы мәселелерді зерттеудің қажет екендігіне назар аударады. Өз кезегінде мұндай қажеттілік осы әлеуметтік ұйымдардың саяси атрибуттарын талдауға негізделген.

Саясат әлеуметтік қызметтің ерекше формасы ретінде - мемлекетпен бірге және басқару мен бағыну сияқты қатынастарды нақты шектеудің негізінде қоғамды азаматтық тәртіппен қамтамасыз етуге бағытталған биліктің иерархиялық жүйесімен бірге пайда болған.

Саясат мәселесін философиялық тұрғыдан анықтау – барлық әлеуметтік-гуманитарлық бағыттағы пәндерді оқыту үшін теориялық-методологиялық негіз болып табылады. Саясат философиясының пәніне- әлеуметтік философиялық теориялардың аса жалпы көзқарастық, құндылықтық және методологиялық негіздемелерге қатысты саяси әлемнің универсалийлерін зерттеу жатады.

Жалпы, қазіргі заманғы саясат философиясындағы зерттеулердің төрт түрлі негізгі бағыттарын ажыратуға болады, олар:

Саяси онтология (саяси болмыс туралы ілім) – саясаттың жалпы обьективтік негіздерін, саясаттың қайта жаңарту мүмкіндіктерін анықтайды, саяси әлемнің бейнесін қалыптастырады, саяси болмыс мәселесін, саяси кеңістік пен уақыттың антиномияларын қарастырады;

Саяси антропология (саяси адам туралы ілім) – саяси адамның творчестволық мүмкіндіктерін, саяси әлеуметтену мәселелерін, құндылықтық мотивациясын, саяси және әлеуметтік мәдени бірегейлік мәселелерін зерттейді;

Саяси праксиология (саяси әрекет теориясы) – саяси әрекеттердің құрылысы мен функцияларын, саяси өзгерістердің шекаралары мен мүмкіндіктерін, дәстүрлі және модернизацияланған қоғамдағы саяси әрекеттердің мотивациясы мен динамикасын айқындайды;

Саяси эпистемология (саясат әлемін тану) – саяси шындықты танудың ерекшеліктерін, саясаттағы ұғымдар мен түсініктердің, рационалдық пен иррационалдықтың ерекшеліктерін анықтайды және саяси процесстерді зерттеудің жаңа постклассикалық әдістерінің қалыптасуын зерттейді. И.Канттың іліміне сүйенсек, саясат философиясы – жаңа заманғы барлық саяси құбылыстардың қайталанбас біртұтас синтезі және саясаттың реттеушілік идеясы оның нәтижесі деп айтуға болады.

Антикалық Грецияда қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси ұйымдасуының негізгі формасы полис немесе қала-мемлекет болатын. Полистегі мемлекеттік және қоғамдық істер саясат деп аталатын. Платон өзінің «Диалог» деген еңбегінде «саясат дегеніміз - адамдарды басқару өнері» деп анықтаған Сократтың көзқарастарын келтіреді. Кейін Аристотель саясаттың міндеті – ол полис азаматтарын «жоғарғы игілікпен» қамтамасыз етуде деп анықтайды.

Ежелгі Қытайда Конфуций өзінің этикалық-саяси ілімін қалыптастырды, онда ол өзінің мына көзқарастарын білдірген болатын: идеалды басқарушы әрқашан үлкендерге құрметпен, халыққа әділеттілікпен және қайрымдылықпен қарайды деді. Конфуций қоғам мүшелерінің әрқайсысының өз міндеттері мен атқаратын қызметтері болуы керек және әрқайсысының қоғамда алатын өз орны болуы керек, яғни әке әке орнымен, бала бала орнымен, ешкім ешкімге қарыс келмеуі керек деді. Конфуций отбасын - қоғамның негізгі тірегі деді. Сондықтан, мемлекеттің идеалды басқарушысы өзінің бағыныштылары үшін әкесі сияқты болуы керек. Ежелгі Қытай дүниетанымындағы тағы бір келесі саяси ой «легизм» деп аталады. Легизм ертедегі конфуцийшылдықпен күресте дами отырып, олар саясат пен моральды ажыратып, оларды бір біріне сәйкес келмейді деді. Легистердің пікірінше, мемлекет бағынушылардың мүдделерін көздеуге міндетті емес, ал халық болса басқарушылар үшін өзінің саяси мақсаттарына қол жеткіздірудің құралы болып табылуы керек деді, мысалы: (жеке билігін нығайтып алу, бөгде жерлерді жаулап алу сиқты мақсаттар үшін). Халық құқықсыз, әлсіз болған сайын мемлекет күшті бола түседі деді олар.

Орта ғасырда Европада саяси ойлардың дамуына Августиннің «Құдай қаласы» және «Жер қаласы» туралы ілімдері зор әсерін тигізді. Оның ойынша жер қаласында, яғни адамзат қоғамында көбінесе зорлық зомбылық пен тәртіпсіздіктер белең алған, сондықтан адам «Құдай қаласына» үміттенуі арқылы бұлардан құтқарыла алады деді. Фома Аквинский мемлекеттік биліктің құдіретті де тәңірлік табиғатын мойындай отырып, мемлекеттік билік руханилыққа бағынуы керек деді. Сондықтан, Фома Аквинскийдің пікірінше, мемлекеттің саясаты діннің негізінде құрылуы керек деді. Орта ғасырдың тағы бір атақты ойшылы Макиавелли болатын. Оның «Мемлекет» деген шығармасы елді басқарушы адамға деген көзқарастардан тұрады, бұл еңбектің мақсаты: зор бірыңғай ұлттық мемлекетті құру. Макиавелли саясатты өз алдына дербес ғылым ретінде ажыратуға ұмтылды. Оның ойынша, саясат дегеніміз адамның сенімінің символы, сондықтан саясат қоғамда өте маңызды орын алады.

ХХ ғасырда философия, социология және психология сияқты әлеуметтік ғылымдардың әртүрлі бағыттарының өкілдері саясаттың феноменін түсіндіруге ұмтылыс жасады. М.Вебер саясат дегеніміз бұл билікке қатысуға немесе мемлекеттер арасындағы билік бөлінісіне ықпал етуге деген ұмтылыс деді. Сондықтан, саясатпен айналысушылар билікке өзге бір мақсаттарын көздеудің құралы ретінде ұмтылады деді.

Юнгтың пікірінше, саясат саналы үйлесімділік пен үйлесімсіздіктің түрі ретіндегі ұжымдық санасыздық пен жеке психиканың даму кезеңдерінде пайда болады. Топтардың сана сезімдері мен олардың басқа топтардан саналы түрде айырмашылығы, өз өзін белгілі бір топтың мүшесі ретінде түсінуі, басқарушылар мен бағынушылар арасындағы айырмашылықтар, заңды билікті мойындау, нормативтік талаптар жүйесі мен күштерді саналы түрде қолдану сияқты жағдайлар саясаттың пайда болуының негізгі шарттары болып табылады. Қазіргі заманғы философиялық саяси ілімдерде билікке қатысты қатынастармен байланыстырылады. Бюрдо кез келген фактіні, әрекеттерді немесе оқиғаны саяси деп ойлайды, егер де ол тек әлеуметтік топтардағы биліктік қатынастарды айқындаса болғаны деді. Д.Истон, Арон, Р.Далл саясатты саяси жүйенің шеңберінде, биліктік шешімдерді жүзеге асырудың құралы ретінде қарастырады. Сондықтан, кез келген билік ол басқарушылар мен бағынушылар арасында қалыптасатын әлеуметтік саяси қатынастардың сипатын бейнелейді деді. Саясат биліктік шешімдерді жүзеге асырудың құралы ретінде мемлекеттік биліктің формасына байланысты. Саясатта үстемдік құрып тұрған билік жүйесіне тән мәдени-тарихи және ұлттық құндылықтар, саяси көзқарастар, моральдық және құқықтық нормалар көрініс табады. Осыған сәйкес, саясат биліктің жүзеге асырылу тәсілі мен формасына байланысты авторитарлық және демократиялық болып бөлінеді. Билік мәселесі жүйелі түрде М.Вебердің философиясында талданған. Ол саясатқа билік легитимдігі ұғымын енгізген болатын және биліктің легальды, дәстүрлі, харизматикалық түрлерін анықтап, сонымен бірге оның тұлғалық және формалдық-рационалдық түрлерін де ажыратқан болатын. Басқарудың легальды түрінің негізінде рационалды мақсат жатыр және мұнда билікті мойындаудың мотиві ретінде мүдделерді айтуға болады. Биліктің мұндай түрі үшін формальды-құқықтық бастамалардың приматы мен бюрократияның дамуы тән. Биліктің харизматикалық түріне келсек, (харизма – батыр, жауынгер, қолбасшы сияқты лидерлердің ерекше, жеке қабілеттері деген мағынада) – бұл әлеуметтік әрекеттің аффективтік түріне негізделген. Биліктің дәстүрлі түріне келсек, мұндай билікке қоғамдағы биліктік тәртіптің қасиеттілігіне деген сенім мен мемлекет ішіндегі байланыстардың патриархалдылығы тән. Биліктің осы ұсынылған типологиясы мемлекеттік құрылыстың формаларын талдауғы мүмкіндік береді. Нақ осы контексте демократия мен тоталитаризмді зерттеу міселесі өте маңызды.

Дәстүрлі түрде, демократия – бұл халық билігі жүзеге асырылатын мемлекеттік құрылыстың формасы. Антикалық ойшылдар (Платон, Аристотель, Геродот) биліктің демократиялық түрін еркін тең құқылы азаматтары бар полистік ұйым ретінде қарастырды. Барлығының және барлық азаматтардың, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың заңдылығы идеясының дамуы қазіргі заманғы батыс әлеуметтік саяси зерттеулерде аса танымал болған Токвильдің (1805-1859) концепциясында көрініс тапты. Токвиль демократия деп тек қоғамдық құрылысты ұйымдастырудың белгілі бір формасын айтпайды, сонымен бірге қоғамда болып жатқан соған сәйкес процессті түсінеді. Демократияның философиялық негізі – еркіндік пен теңдіктің қатынасы әлеуметтік-саяси құндылықтар ретінде көрініс береді, ал бұл тікелей немес өкілдік деп аталатын демократияның мемлекеттік институттарында шынайы жүзеге асырылады. Өкілдік демократия құқықтық мемлекетте толық дамуға ие болады, құқықтық мемлекет мынадай белгілермен сипатталады, олар: 1. ол жоғарғы үкіметке ие; 2. бұл үкіметтің өз шекаралары бар және адам өмірін қорғап қана қоймай, сонымен қатар оның бостандығын әртүрлі бюрократиялық қарсылықтардан да қорғайтын тұлғаның құқықтары биік дәрежеде сақталады; 3. азаматтардың құқықтарының кепілі ретінде билік бөлінісі көрініс береді – заң шығарушы билік, атқарушы билік және сот билігі; 4. әлеуметтік-экономикалық және мәдени сфераларда орталықсыздандыру (билік органдарының «институционалдық инфрақұрылым» теориясы). Мұнда азаматтардың құқығын қорғауды демократиялық ассоциацияладың өздері мойнына алады, олар-азаматтық және саяси ассоциациялар. Бұлар қоғамдағы әртүрлі топтардың мүдделерін көздеп, азаматтардың өз инициативаларын білдіруіне және тәуелсіздікке деген құқықтарын басшылыққа ала отырып, қоғамдағы әртүрлі топтар мен орталық үкімет арасында дәнекерге айналады. 5. адамдар құқығының жүзеге асырылуына баспасөз еркіндігі де қызмет етеді; 6. еркіндікті дұрыс қолданудың мектебі түріндегі қорғаушы соттың болуы, қоғам өміріне саяси тұрғыдан ықпал етудің тәжірибесін меңгерген құқықтың жүзеге асырылуы: (Шумпетер, У.Ростоу және т.б.) сияқты демократияның қазіргі заманғы теоретиктерінің пікірлерінше, дамыған демократияның осы аталған белгілерінің барлығы бұқара халықтың қоғамның саяси өміріне белсенді түрде араласқан жағдайында ғана толық мазмұнға ие бола түседі дейді.

Ал тоталитаризмнің болса, тіпті өзгеше мәдени-өркениеттік сипаттамасы бар. Тоталитаризм – латын тілінен бүтіндей, тұтас, жалпы деген мағынаны білдіреді, бұл әрбір азаматтың қоғам өмірінің барлық саласы мемлекет тарапынан толық бақылауға алынған мемлекеттік-саяси құрылыстың түрі. Мұндай тәртіпте өндіріс, экономика, бұқаралық ақпарат құралдары, білім, мәдениет тегіс бақыланады. Онда бір партия, бір идеология үстемдік етеді. Тоталитаризмнің сүйенетін ең негізгі әлеуметтік күші ол деревнялар мен қалалар люмпендігі, мысалы - (люмпен-пролетариат, люмпен-интеллигенция). Қоғамды люмпендендірумен қатар тоталитаризмнің нығайып қалыптасу процесі милитаризацияға әкелетін қоғамдық өмірдің зорлық зомбылыққа негізделген «ұйымынан» көрініс береді. Қоғамдық өмірдің мұндай «ұйымы» қоғамның люмпендендірілген бөлігімен белсенді жүзеге асырылатын тікелей террорлық құралдарды қолдану арқылы жүзеге асырылады. Қаруланған террордың формасы «әлеуметтік тәртіп»-тің моделін құрады, осыған сәйкес бүкіл қоғам белгілі бір құрылымға ие болады. Тоталитаризм жағдайында азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына, демократиялық ұйымдардың жұмыстарына тиым салынады, жазалау, қуғын-сүргін күшейеді, террорлық полициялық бақылау орнайды. Тоталитарлық қоғамның «саясаттануы» оның милитаризациясына әкеледі. Қарулы күштерді пайдаланудың көмегімен қолдау тауып отырған тоталитарлық мемлекеттегі милитаризацияланған қатынастардың бюрократияландырылуы әлеуметтік тәртіпті «кемелдендіріп, жетілдірудің» ең маңызды да негізгі тәсілі болып қалмақ. Тоталитаризмнің екі түрлі варианттары бар, олар: оң радикалды (фашистік және ұлттық-социалистік) және сол экстремистік (сталлинизм идеологиясымен байланысты «термидориандық төңкеріс»-тің нәтижесі сияқты). Бірақ та тоталитаризмге жүргізілген зерттеулерде оның алуан түрлі формаларына барынша назар аударылады.

ХХ ғасыр тарихы көрсеткендей, мемлекеттіліктің гуманистік негіздерінен тоталитарлық режимнің пайда болу мүмкіндігінің шындық екен. Мұндай қауіпті болдырмау мүмкіндігі мемлекеттіліктің институттарын жаңадан дамыту, оның гуманистік потенциалын жаңадан жүзеге асыру қажеттілігімен тығыз байланысты.

Саяси қызметтің өте маңызды құралдарының біріне мифтер жатады. Әлеуметтің мифология ХІХ-ХХ ғасырларда конституцияланған идеологиялық практиканың феномені болып табылады және бұл осы мақсатта арнайы қалыптастырылған әлеуметтік мифтермен бұқара санасын манипуляциялаудағы саналы түрдегі қызмет. Әлеуметтік мифология өз кезегінде екі түрлі компоненттерден тұрады, олар: әлеуметтік мифшығармашылығы және бұқара санасында идеологиялық мифологемнің туған адаптациясы. Нақ осы сферада философиялық дәстүрдің негіздерін Шопенгауэр мен Ницшенің ілімдерінен табуға болады. Мысалы, Ницше идеологияны мифологияның ерекше типі ретінде тек қана бұқаралық сананың тобырлық инстинктерін қалыптастырып қана қоймайды. Сонымен қатар оларға сәйкес құлдық ойлаудың стилін қалыптастырады деді. Жалпы, әлеуметтік мифологияны философиялық тұрғыдан зерттеулер жүргізу дәстүрі ХІХ ғасырдың ортасынан басталады. Ж.Сорель әлеуметтік мифологияны білімге емес, сенімге негізделген идеологияландырылған (таптық) сананың базистік құрылымы ретінде қарастыруға ұмтылды. Ж.Сорельдің пікірінше, нақ осында утопияның идеологиялық феноменіне қатысты әлеуметтік мифологияның артықшылығы мен ерекшелігі көрініс табады, әлеуметтік мифология рационалды-логикалық тұрғыдан препарацияланбайды және сынға да ұшырамайды.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   22




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет