Оқу- әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар
жүктеу/скачать 1,78 Mb.
|
| Құл жиылып бас болып,
Шаруа ұстап ел болып...» - деп жазыпты. Фразеологиялық тіркес – қісінің ойын мәнерлі түрде айту үшін жұмсалатын сөздер тобы. Ондай тіркестер әдетте тұрақты болады. Олар «идиомалық тіркес», «фразалық тіркес» деп екіге бөлінеді. Идиомалардың білдіретін мағыналарына олардың құрамындағы сөздердің мағыналары қатынаспайды, мүлде басқа мағынада, сол тұрақты қалпында ойды әсерлі, көрікті етіп айту үшін жұмсалады; олар мынадай тіркестер: қара қылды қақ жару, қой үстіне боз торғацй жұмыртқалау, жүрегі шайылу, қас пен көздің арасында, қой аузынан шөп алмау, тіс қаққан, сіркесі су көтермеу, аузымен орақ ору. Фразалық тұрақты тіркестер де ауыспалы мағынада жұмсалады. Олардың идиомалық тіркестерден айырмашылығы – құрамындағы сөздердің (не бірінің) әдепкі мағынасы айтылған ойға қатысты болады. Мысылы: тіл алмау, көз қырын салу, жаны ашу, түймедейді түйедей ету, басына әңгір таяқ ойнату, үрейін ұшыру, тасы өрге домалау, жар құлағы жастыққа тимеу, тырнақ астынан кір іздеу. Бұл топқа мынындай тіркестер де енеді: аузынан тастамау, қайратқа міну, күш жұмсау, қолқабыс ету, шамасы келмеу, қолынан келмеу, көзі түсу, басы қату, ойын бөлу, есіне салу, көңіліне келу. Фразеологиялық тіркестерді қолдана білу – тіл білудің бір белгісі. Халық тілін жақсы білетін кісі тілдің осы байлығында молынан, дұрыс қолдану арқылы ой өрнегін түрлендіріп, ұтымды, түсінікті, ықшамды етіп салады. Сондықтан әрбір мәдениетті, сауатты кісі, тілге шешен болғысы келген оқушы, студент халық тіліндегі тұрақты тіркестерді көңілге тоқи жүріп пайдалануы тиіс. Идиома, фразалық тіркестердің бір тілде қалыптасқан құрамын жөн-жорығы жоқ, өзгертіп айтып, жазуға болмайды. Мысалы, «Табан астында» дегенді «табан аузында», «қаға берісте қалып қойды» дегенді «қаға беріске қарай айнала берді»(С. Шаймерденов) тәрізділер кездеседі. Мұндай ойсыраған кемшілік жоқ, сонда да ол айтқанда «аяқты» дәл баспай, сол қия басқандық байқалмай ма? Біз үшін сондай елеусіз сәл-пәлдің үлкен мәні бар. Мүмкін болғанша тұрақты тіркестердің тобын жазбауға тырысу керек. Дәлдікке бой ұрған кісі үшін «екі көзімді төрт қылды» (сағындырды) дегеннің сөздерін
өзгертіп, орнын ауыстырып айтудың жөні жоқ. Тек өлеңді сөйлемде ұйқас үшін ол сөздер басқаша құрылуы мүмкін: Төрт қылып екі көзді сағындырып Жүр екен біздің қалқа қандай жерде! (Б. Майлин) Өзім жоқта орныма шөп сап қойып, Ақ жүзімді ел-жұртқа қылма салық. (Абай) Бір тілде бар идиомалық тіркестерді екінші тілде сөзбе-сөз аударуға болмайды. өйткені олардың білдіретін мағыналары құрамындағы сөздердің мағыналарынан құрылмайды, мүлде басқа ауыспалы мағынаны білдіреді. «Вот, где собака зарыта» дегенді Ленин томдарының аудармысында – «мәсленің түйіні осында жатыр» деп дұрыс аударған. Сонымен қатар оны «Иттің көмілген жері міне осы» деп те аудару кездеседі. Соңғы жылдары аударма арқылы қазақ тілінде «ештен кеш жақсы», «балық та емес, ет те емес», «қасқыр да тоқ, қой да аман», «талабы зор-ақ, тағдыры – дозақ» (охота смертная, да участь горькая), «ауыр жүкке жегілме, жегіле қалсаң, егілме» (взялся за гуж – не говори, что не дюж) тәрізділер аударма арқылы еніп жүр. Көркем әдебиет шеберлерінің жазғандарында тұрақты тіркестер құрамын әдейі өзгертіп, не араларына басқа сөздерді қосып айту кездеседі, бірақ олардың көбінде ерекше стильдік өң болады. Мысалы, орыс тілінде «взглянуть с высоты своего величия» дегенді Чехов: «взглянул на мир с высоты своего подлости» деп жазыпды. Сол сияқты «көзімнің жасы көл болды» дегенді күшейтіп айту үшін С.Торайғыров: «еөз жасым көктен құйған жауын еді» деп жазады. Жауабың бүгін-кеше болмаған соң, жүктеу/скачать 1,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|