ОҚУ-Әдістемелік кешен «Экономиканы мемлекеттік реттеу» пәні бойынша

Кедендік тарифтердің түрлері:

• 
  тауар қозғ-ң бағыты бойынша:
  

• экспорттық

• транзиттік

Импорттық көп кездеседі.

• 
  баж салығын орнату әдісі бойынша:
  

• спецификалық (арнайы)

• құрама

Адвалорлық баж салықтар – тауар бағасына байланысты Фалес мөлшерімен орнатылады.

Спецификалық (арнайы) баж салығы - өлшем бірлігінің абсолютті мағынасында орнатылады.

Құрама – 2 әдіспен аралас.

• 
  баж салықтарының іс-әрекет бағыты бойынша:
  

• дискриминациялық

Преференциалды – бір елде немесе қандай да бір тауарларға тиімді жағдай жасау мақсатында минималды деңгейден төмен қойылады.

Дискреминациялық – қандай да бір ел немесе тауарға қарсы орнатылып оған тиімсіз жағд-ды орнатуға бағытталады.

Тарифті саясатты қолдану тиімділігі туралы көптеген көзқарастар бар. Экономикалық саясаттың құрамы ретінде тарифті қолд-ң қарсыластары тарифке қарсы бірқатар дәлелдер келтірілген:

1) тарифтер экономикалық өсуді тежейді

2) тариф тұтыну-ға салықтық ауыртпалықты ұлғайтады

3) импортталған тауарларға салынатын тариф жанама түрде елдің экспортына нұсқан келтіреді

4) тариф жұмыстылықтың жалпы деңгейін қысқарылуына әкеледі

5) тарифтерді біржақты енгізу көп жағд-да «сауда соғыстарына» әкеледі. Ал тарифтерді жақтауға мынадай жағымды жақтарды келтіреді:

1) тариф жас салаларды қорғайды

2) тариф жергілікті өндірістің ынталандыру құралы

3) тариф бюжеттік түсімдердің маңызды көзі

4) тариф ұлттық қауіпсіздігі, елдің халықаралық беделін қорғайды.

1) белгілі бір отандық өнд-с салаларын қорғауға бағытталған импортты тікелей шектеу шаралары:

- квоталар

- лицензиялар

- импорттық депозиттер

- демпингке қарсы баж салықтары

2) тікелей сыртқы сауданы шектеуге бағытталған бірақ сондай нәтижеге әкелетін әкімшілік шаралар:

- кедендік құжаттарды дайындау

- техникалық және санитарлық стандарттар мен нормалар

- тауарларды орау мен таңбалауға қойылатын талаптар

3) сыртқы саудаы шектеуге тікелей бағытталмаған, бірақ сол нәтижеге әкелетін басқадай шаралар:

- халықаралық келісім шарт арқылы

Тарифтік емес реттеу экономикалық опер-ға ұлттық нар-ты қорғауда қолд-ды. Қазіргі уақытта халықаралық мойындалған классификация бойынша тарифтік емес реттеудің нақты 800 түрінкөрсетеді. Оны кең тараған 8 түрін:

• тарифтік шаралар (импорттық кедендік тарифтер)

• паратарифтік шаралар (баж салықтары, кедендік жиындар, ішкі салықтар, импорттық тауарларды енгізу кезінде алын-н төлемдер)

• бағаларға бақылау жасау шаралары (демпингке қарсы импорттық ұйымдар)

• қаржылық шаралар

• валюталық операцияларды жүргізу ережелері

• автоматтық лицензиялау (тауарларды шеттен әкелу мен шетке шығаруға арналған құжаттар)

• мөлшерлік бақылау шаралары (квоталар)

• монополиялық шаралар

• техникалық шаралар (стандарттар, сапа нормасы, қауіпсіздік нормасы)

Тарифтік емес шаралар 2 үлкен топқа бөлінеді: * экономикалық

* әкімшілік

Мемлекет әкімшілік шараларды қолдау арқылы ішкі нарықтағы тауар құралдарын анықтайды. Сонымен қатар импорттық және отандық тауарлардың жетіспеушілігін қорғайды. Осы жағдайды тұтынушы өзіндік таңдау мүмкіндігімен анықталады

4. Валюталық қатынастар ұлттық шаруа-ң қызметтерінің нәтижнсінен өзара қызмет ететін және әлемдік шаруашылықтары валюталардың қызмет етуі барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар жиынтығын білдіреді. Валюталық қатыеастардың жағдайы ұлттық және әлемдік экономиканың дамуына, саясаи тұрақтылыққа , елдер арасындағы күштердің шекті қатынасына тәуелді болып келеді. Сыртқы экономикалық байланыстарда, оның ішінде валюталық байланыстарда саясат пен экономика, дипломатия мен коммерция, өнеркәсіптік өндіріс пен сауда бір-бірінен өзара байланысулы валюталық қатынастардың ұлттық және әлемдік шару-ғы орны ерекщелігін көрсетеді.

Валюталық жүйе – ұлттық заңдылықтармен немесе мемлекет аралық келісім шарттармен бекітілетін валют-қ қат-ды ұйымдастыру және реттеу формасын білдіреді. Валюталық жүйелер 3 түрге бөлінеді:

1) ұлттық валюталық жүйе

2) Дүние жүзілік валюталық жүйе

3) аймақтық немесе мемлекетаралық валют-қ жүйе

Ұлттық валюталық жүйе – халықаралық төлем айналымын жүзеге асыратын ұдайы өндіріс проц. қажетті валюталық ресурсты құрайтын және оны пайдалануға көмектесетін экономикалық қатынастар жиынтығын білдіреді. Ұлттық валюта және елдің ақша жүйе-ң белгілер бір бөлігі. Оның ерекшеліктері:

• 
  елдің құрамдас экономиканың және сыртқы экономикалық байланыстардың даму дәрежесі мен жағдайына байланыстыты анықталады.
  

Аймақтық валюталық жүйе - өнеркәсібі дамыған елдердегі әлемдік валюталық жүйе төңірегінде құрылады. Мысалы, Европалық валюталық жүйе . Бұл Европалық қоғамдастыққа мүше елдердің валюта аумағында ұйымдастырылуы және экономикалық форм-ға қат-ды білдіреді.

Валюталық паритет – валюталық бағамның негізгі б.т-н заңды тәртіпте белгіленетін 2 валюта арасындағы шекті қатынас.

2) Мемлекеттің аймақтық саясаты, оның мақсаттары және принциптері

3) Аймақтық саясаттың бағыттары мен жетістіктері
1. Аймақтық (әлеуметтік-экономикалық) жергілікті мемлекеттік басқару елдегі саясаттық, экономикалық әлеуметтік және экологиялық дамудың бас-н қызметі саласы болып табылады. Мұның бәрі мемлекет және аймақ арасындағы қарым-қатынасты көрсетеді. Сонымен қатар аймақ арас-ғы қатынасты білдіреді. Әлеуметтік экономикалық қатынастар жүйесі біріккен әртүрлі аймақтар өз ішінде аймақтыцқ саясаттың көптеген бағыттарын анықтайды. Соның ішіндегі ең бастылары:

- Экономикалық саясат – аймақтық экономикалық тепе-теңдігін жұмсартуға бағытталған.

- Әлеуметтік саясат – бұл өмірдегі аймақтық дифференцияцияны жақсартуға бағытталған. Сонымен қатар әлеум-к ортадағы жалпы қоғамдық сапаны жақсартуға бағытталады.

- Демографиялық саясат – мемлекет тарапынан жаратылыс және механикалық қоз-ғы халық тығыздығын қалып-ға бағытталған.

- Экистикалық саясат – бұл өндірісті оптимал түрде тарату арқылы белгіленген бір айдағы аумақтық ресурстарды пайдалану сапасын көтеруге бағытталған. Сонымен бірге коммуникацияны және жергілікті табиғи экономикалық архитектуралық құрылыс және инженерлік-техникалық факторларды тарату арқылы бақыланады.

- Экологиялық саясат – аймақтағы экол-қ мәселелерді жақсарту арқылы бағытталады.

- Ғылыми-техникалық саясат – бұл ғылыми орталықта және өндіріс күшін өндіру кадрларды аймақта жылжыту арқылы олардың арасындағы қатынастарды қалыптастырады.

Негізінен аймақтық саясаттың ең негізгі ядросы болып аймақтағы дамудың экономикалық мақсатын жүзеге асыру табылады. Өйткені әлеуметтік соц-қ шарттар, яғни жүзеге асыру үшін керекті мех-р қаржылық ресурстардың көлемі және қаржылық экономикасына әдістерін пайдалануымен өте тығыз байланысты. Аймақтық саясаттың жіктелуі:

1. Арнайы белгіленген аймақтық-әлеум-к экономикалық жүйеге бағынуы: әлеуметтік, экономикалық, демогр-қ , ғылыми-техникалық , экистикалық

2. а) Қолданудың мақсаты аймақтағы әлеум-к-экономикалық дамуының сатыларын тегістеу

б) Аймақтағы ресурстарды оптималды түрде қолдану.

3. Өндірудің механизмі:

- автоматты түрде (көрсет-ң саны бойынша тарату)

- проблемалық (арнайы бағд-ма бойынша тарату)

- мақсатты (арнайы аймақ бойынша тарату)

4. Өндіру формасы: * қаржылық

* әкімшілік

* инфрақұрылым

5. Адресаттары: фирмалар, азаматтар, салалар, үкіметтің аймақтық органдары.

Мсмлскеттің аймақтық саясатын қалыптастыру

Мемлекеттік әлеумсттік-экономикалық саясаттың аймақтық аспектісі бүгінгі күні ғылыми зерттсулсрдің ең әлсіз зсрттслінген объскті болып табылады. Оның нсгізгі себептсрі:

а) халық шаруашылығы мәселелерін жоспарлы шешудің қағидалары мен өдістерінен бас тарту;

ә) ондіргіш күштсрді тиімді орналастыру жөніндсгі зерттсулсрді азайту

б) шаруашылық пен әлсумсттік үрдістсрді басқарудағы орталық жоне жсргілікті басқару органдардың функдионалды міндсттсмслсрді өзара бөлісудсгі ретсіздік. Бірақ аталған мәселелерді шешугә әлі де қажстті көңіл бөлінбейді.

1995 жыддың ақпан айының басында "1995 жылға Қазақстан Рсспубликасының әлеуметтік-экономикалық дамуының маңызды көрссткіштсрі" рссми түрдс қабылдаңды. Ал 1999 жылдың наурыз айының басында Экономика министрлігі 1999 - 2005 жж., жәнс скі ксзсңге бөлінген: 1999 - 2000 жонс 2001 - 2005 жж., орта мерзімдік жоспарын қалыптастыру жөніндегі құжаттар пакетін дайындады және министрліктсргс, ведомстволарга, облыстық әкімшіліктерге жіберді. Сондағы сілтсмс көптеген айқын түзстпслер мсн қателіктері бар Қазақстан Республикасыиың Үкімстімсн бскітілгсн (1996 ж. мамырдың 14 күні шыққан №596) "Қазақстан Республихасының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспарларын құрастыру мен іске асыру Тізіміне" болды. Сол қателіктерді байқау үшін бір ғана фактті келтірудің өзі жеткілікті: "Тізімде" саясат бұл "тетік", тстік бүл "қүрал", қүрал бүл "иңдикатор", ин-дикатор бұл "корссткіш" жәнс т.б. дсп бскітілгсн.

Егсрде 1999 - 2005 жж. орта мсрзімдік жоспарды осындай
"әдістемелік" негізде құрастыратын болсақ, онда оның
іскс асуын бақылау мүмкін смес, яғни экономиканы
мсмлскеттік басқару органдарының ісін бағалау мүмкін
смсс. Тагы да бір айта кететін жайт - "Тізімде" (15-п.)
"Облыстар мен Алматы қаласының олсуметтік- экономикалық дамуының индикативтік жоспарлары облыстар және Алматы қаласының әкімдері, озінің есебімен қаржыландырылатын бөлімін дербес әзірлсйді және атқарыпуын қамтамасыз етеді, ал жалпы үлттық мәсслслергс қатысты жәнс мсмлсксттік орталықтандырылған қаражаттар ссебімен қаржыландырылатын бөліктс Қазақстан Республикасының өлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспарында анықталған индикаторлар және ресурстар қабылданады". Бірақ та қаржыландыру мәселелері жөніндегі жоғарыда аталган құжаттар пакстіндсгі негізгі көрсеткіштср тізімінде аймақтарды дамытуды қаржыландыру көрсеткіштері жоқ. Мұндай корсеткіштер "Аймақтық даму корсеткіштері деп аталатын" 9-тарауда да жоқ.
Мұның бәрі бүгінгі күні слді дамытудың орта мерзімдік,
жылдық (ағымдағы) жоне де үзақ мерзімдік әлеуметтік-
эхономикалық жосларларды озірлеудің ғылыми-әдістемелік нсгізінің өлсіздігін долслдейді. Ал бұл, оз орнында, мсмлекеттік аймақтық саясаты қалыптастыруға
ксдсргі жасайды.

1996 жылы 9 қаңтарда Үқімет қаулысымен "Қазақстан Республикасы аймақтық саясатының тұжырымдамасы" мақұлданды. Оның ңсгізін салық жөне бюджет саясатын қалыптастыру позициясы арқылы жоне аймақтардың мамандандырылу принципі бойынша үлгілеу құрайды. Сонда мүнда, бір объектіге деген екі жақты козқарас түсініспеушілікке, шатаққа өкелетіні ескерілмегсн, өйткені бір аймақ жеткілікті, мамандырылган, бірақ та бюджет жағынан елсіз болуы мүмкін. Яғни, бсрілгсн аймақ бюджсттік қаржыландыру жагынан басьщқылардың қүрамына кіреді, ойткені оның дамуы ма-мандандырылу дсңгсиінсн басыңқы бола алмайды. Бізге алдагы мсрзімде аймақтардың басыңқылыгын анықтау бірыңгай гылыми негізге негізделетін аймақтарьша де-ген ксшснді козқарас дүрыс деп корінеді.

Бсрілгсн Түжырымдаманың "бастапқы алғышарттарында" "аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму дсңгсйі бойынша саралануы терсңдей түсуде. Халықтың түрмысының дсңгсйі мен сапасы бойынша аймақтардың арасындағы айырмашылық өсіп келсді", шағын және орташа қалалары мен жскелсген ауыл шаруашылыгы аудандарьгның проблсмалары шиеленісіп келсді деп жазылган. Және де осының негізіндс аймақтар мәселелсрінің күрделсне түсуі іскс асырылатын аймақтық саясаттың ксмшіліктсрімсн байланысты дегсн қорытындыға кслуге болады. Онда, қисынга байланысты, қазіргі аймақтық саясатта осындай кемшіліктсрді жою мүдделері болуы тиіс. Бірақ Тұжырымдамада саясаттың мәнін анықтағанда еклін "мемлекеттің стратсгиялық мақсаттарына жсту үшін тіршілік өрсксті мен игаруашылық жүргізудің аймақтық факторларын пайдалануга" қойылады. Егер дс аймақтық факторлар тек жалпы мемлексттік мақсаттарға жетуге ғана пайдаланатын болса, онда аймақтық саясаттың аймаққа дсген пайдасы қан-дай? Бұл саясаттық бағытталудың мәнісін дұрыс анықтау мсн түсінуге тәуелді екснін дәлелдейді.

Аталғанды аймақтық саясатқа қолданатын болсақ, ол қалалық жонс ауылдық жерлсрде түратын халықтың табыстары, жүмыс бастылығы, өмір сүру деңгсйі жәнс облыстардың (аудандардың, қалалардың) әлеумсттік-экономикалық даму деңгсйіндс айқын шиеленісуге әкелмеуіне байланысты жалпы мемлсксттік шешімдерді қабылдау мен іске асудың жалпы мақсатнаманы ғылыми нсгіздеуде. Аймақтық саясаттың мәнін дәл осындай түсінуі оны қалыптастырудың негізін анықтайды. Оларға қысқаша біз төмснірск тоқталамыз.

Жоғарыда айтқанды ескере отырып, басқадай факторларды ссепке алмасақ та, аймақтық саясат "көлдснсң" сипатындағы шешімін қажет ететін халықтың өмір сүру деңгейінің мәсслелі сұрақтарын объективті түрдс айналып өтіп кете алмайды.

а) өндіргіш күштерді тиімді орналастыру аймақтық саясатты жүргізбсс бүрын айқындалуы қажст;

ә) өндіргіш күштсрдің бір жағынан "дамуға" (сапалы өсім) скінші "орналастыруға" оссрін тигізстін факторлар сипатының өзгешслігі соңғыларды құрал ретінде қарастырмай, аймақтық саясаттың объектісі ретінде қарастыруға мүмкіндік бсрсді. Оның іскс асуы снді аймақтар ондіргіш күштсрдің сапалы осімін қамтамасыз сту қажсттілігін ссспке алуы тиіс дсп айту жон. Өйтксні олар өнімділік сңбсктің деңгсйінен, қор қамтамасыз сту дсңгсйінсн тікслсй тәуслділігінің тсң шарттарын "айыруға" мүмкіндік бсрсді. Бірақ оның қамтамасыз етілуі, бсрілген жағдайда, рсспубликаның өндіргіш күштсрінің аймақтарда әр түрлі болуы жәнс өндірістік-экономикальтқ қатынастар жүйссіндс институционалдық өзгсрістермсн қиындатылган.

Өндіргіш күштсрдің сапалы осімі моселесіи қарастырғаида ғылыми техникалық әлусті мен әкімшілік-аумақтық таксондардың техногендік ерекшелігін айтып кету жөн. Сонда, мьтсалы, Қазақстанның орталық жәнс оңтүстік аймақтарының ғылыми жоне ғылыми- техникалық әлуеті деңгейі тым жоғары, жонс оны солтүстік-шығыс жәнс батыс аймақтардың үйлсс корссткіштерімен салыстыруға болмайды. Бүл соңғыларда өндіргіш күштсрдің тсз арадағы сапалы өсімін ынталандыруды қажст еткснін корсстсді.

Және дс, үшіншіден, мемлекеттің аймақтық-экономикалық саясатын қалыптастырудың анықтаушы факторы рстіндс республикадагы тоқырап қалган ауыл шаруашыльггы аудандарын, шағын және орташа қалаларын айтуга болады. Олардың тоқырап қалу ссбсбі кобінссе субъсктивті факторларга байланысты. Әсірссс, осындай коптсген қалалар мсн аудандардың пайда болуына себсп болган негізгі фактор - ол үкімст жүргізген "жедсл жскешелендіру" саясаты. Осы саясат нсгізінде іскс асудың экономикалық және, әсірссс, әлеуметтік зардаптарьшың ғьтлыми болжамын ескермей жүргізілгсн сді.

Қарастырылып отырған таксондар жағдайларының нашарлануына қалалар құрастыратын жскешслендірілгеп косіпорындардан, жергілікті бюджетке ауыр "жүк" ретіндс больгп қалган, өлеуметтік сектор "кесіп тасталды". Ал оның кіріс болімі төлемсіздіктен жене кәсіпорындардың түрлі себептермсн тоқтап қалуына байланысты коптсген жағдайларда орындалмаған.

• Тұрғындардың өмірлік деңгейін біршама теңестіреді.

• Әрбір аймақ ресурстық өндірістік потенциалды тиімді пайд-у

• Еңбек күшін рационалды шекаралық негізгі бөлу және өзінөзі басқару принц-қ дамуын қалыптастыру.

Аймақтық саясаттың мақсатына жету үшін келесідей міндеттерді саты бойынша қажет.

1) Аймақтық - өз бетінше шар-қ қарым-қатынас жүрг-н құқықтық, саяси, экономикалық, экологиялық мінездерінің комплексін құрастыру.

2) мемлекеттің макроэкономикалық саясат жағдайындағы шекаралық жетістіктерді анықтау.

3) экономикалық белсенділікті мем-н қамтамасыз етілетін арнайы аймақтарда мемлекет тарапынан көмек.

4) аймақтық және жалпы республикалық нарықтық тауарларды еңбек пен капиталдың институтционалды және нарықтық инфрақұрылымдық қалыптасуы мен дамуы.

5) әлеуметтік экономикалық дамуды тездету кіші және орта шаруа-ты қолдау арқылы экономикалық дағдарыстан шығару.

6) артта қалған ауыл мен кіші ауданның қайта дамуына жағдай жасау арқылы материалдық көмек көрсету.

7) өндірістің шекарлық ұйымдардың жүзеге асыру экономикалық құрылымның кеңестік рационалдылығын қалыптастыру.

8) тұрғындардың өмірінің деңгейінен сапасы аймақ бойынша теңестіру. Экономикалық және әлеуметтік салада, әсіресе, нашар дамыған аймақтарда болатын дағдарысты жою.

9) өндірістік кешеннің ресурстық байланыстылығын қамтамасыз ету. Шекараның экономикалық-экологиялық , ғылыми-техникалық , табиғи ресурстарды қайта қалпына келтіру.

Аймақтық саясаттың тәжірбиесімен жүзеге асуы келесі негізгі принциптер бойынша негізделеді:

1) Мемлекеттің және оның жеке аймақтарының қызығушылығын рационалды түрде біріктіреді.

2) Аймақтық іс-әрекетін сыртқы саясат пен мемлекеттің сыртқы экономикалық әрекетіндегі негізгі прирнциптермен байланысты.

3) Шекараның әлеуметтік-экономикалық дамуындағы негізгі міндеттерді шешетін аймақтық- экономикалық теңдестігі.

4) Аймақтық тұрғындарын әлеуметтік нормативтермен кепілдікпен қамтамасыз ету.

5) Тұрғындар өмірінің деңгейі мен сапасына, минералды шикізатты жем-су және басқа да ресурстарды тиімді пайд-на өсімдік және жануар әлеміне дамуына аймақтық органдар жауапкершілікті арттырады.

Аймақтарға мемлекеттік көмекті көрсетудің келесі жалпы принциптерге негізделген:

• 
  Тағайындалу бойынша. Соның ішінде жалпы (субсидиялар, дотациялар, арнайы субвенциялар)
  
• 
  Қайнар көзінің сипаты бойынша. Соның ішінде арнайы бек-н қайнар көзі. Белгілі бір салықтық түсуі. Жоғарғы туралы бюджеттің құралдары (белгілі бір ақша сомасы)
  
• 
  Трансферттің сомасын анықтайтын факторлар бойынша:
  

б) аймақтық шығындардан тәуелді (субвенциялар)

- Аймақтық бөлу механизмі бойынша:

а) сыртқы көрсеткіштер бойынша

б) заңмен бекітілген шығындар бөлігі

в) аймақтың нақты қаржыларының есебінен есептеу тізімі

- Мемлекеттің аймақтық дифференциацияны мөлшерлік критерийлері бойынша:

а) белгілі-бір салық мөлшерлемелері жоғарғы шегі бойынша

б) нақты салық мөлшерлемесінің түсімдері мөлшері бойынша.
3. Аймақтық саясаттың мақсаттары мен міндеттеріне байланысты. Оның келесідей негізгі бағыттарын бөліп көрсетуге болады:

1) өндірісті қолдау және өнім шығаруының өсуі

2) экол-қ бақылауында күшейту арқылы экономикалық перспкетивалық бірте-бірте біріктіру

3) жаңа ұйымдастырушылық ққұрылымын қалыптастыру

4) жергілікті кәсіпкерліктің дамуын қолдану

5) инвестицияны өзәне тарту үшін қолайлы жағдайларды жасау.

6) аймақтық қаржылық ресурстарын қалыптастыру.

Республикалық –аймақтық жетістіктерді анықтау үшін ең бастысы жалпы қабылданған тетіктер қолданылады. Соған сәйкес жаңа салықтық және бюджеттік саясаттың қалыптасуының позициясында аймақтарды бөлуге болады.

Бірінші топқа әрбір жаңа басына санағандғы адамның кірісі орта республикалық кіріс деңгейінен асатын аймақтар жатады.(Ақмола, Ақтөбе, ШҚО, Қарағанды, Маңғыстау, Алматы).

Екінші топқа орташа республикалық кірістің деңгейіне жақын аймақтар (Атырау, Жезқазған, СҚО).