ОҚУ-Әдістемелік кешен «Экономиканы мемлекеттік реттеу» пәні бойынша

2.Дәрістер

3. Тәжірибелік-лабораториялық сабақтар

4. Студенттердің өздік жұмысы

Экономикалық саясаттың негізгі бөлігін мемлекеттік экономикалық саясат (МЭС) кұрайды. Ол жоғарғы (макро) және төменгі (микро) деңгейдегі шаруашылық барысына максатты әсер ету. Оған әлеуметтік, қорғаныс, сыртқы жағдай, экология тағы басқалары жатады.

ЭМР (экономиканы мемлекеттік реттеу) дегеніміз күқықтық үкімет орындары мен қоғамдық ұйымдардың қалыптастқан әлеуметтік-экономикалық жүйенің түрақтануы мен өзгерістерге тиімделуіне арналған құқықтық, орындаушылық, бақылау сиякты әрекеттерінің үлгілі жүйесі.

Салалық, жалпышаруашылықтық күйзелістер, жалпылай жұмыссыздық, ақша айналымын бұзу, дүниежүзілік нарықтағы ;келелстіктің шиеленісуі жалпымемлекеттік экономикалық саясатты кажет етеді.

Шаруашылық механизм-бұл экономикалық заңдылықтардың негізінде қоғамдық ұдайы өндіру процесін ретеудің формасы және құралдардың жиынтығы. Шаруашылық механизмнің дағдарысы ұзақ мерзімді сипатта болады және ол экономиканы реттеу модельдерін жетілдіруді талап етеді. Қазіргі заманғы шаруашылық механизмнің негізгі нарықтық бәсекелесті реттеу құрайды. Оның тарихы тауар өндірісінен бастап оның ұйымдастырушылық функциясын тауарға өндірушілер мен тұтұнушылардың еркіндігін және сапасына қатысы іске асырылады. Олар нарықтық бағаның құрылуы бойынша шаруашылық механизм жұмысын ақырғы нәтижесін білдіреді. Бұл механизм белгілі бағытта қоғамдық өндірістің реттеуші функциясын орындай алады. Монополияның пайда болады. Бәсекелес нарықты механизмінің қалыпты қызмет жасау процесін бұзады. Алайда, бірыңғай шаруашылық механизмінің қалыптасуына әкелетін экономикалық күрделілігі келесі 2 звенодан тұрады:

1.1873 жылдан бастап, 1929 ж уақыт аралығында әрекет етеді.

2.1929-1933 ж. аралығы (Ұлы дағдарысы)

2. Экономиканы реттеу дегеніміз жалпы мемлекеттік түрғыдағы Экономикада (макроэкономика) біртұтас табыс псн шығынды салыстырудағы үкіметтің шаралары. Мемлекеттің экономикалық саясаты (МЭС) үш бағытты қамтиды

1. Ел байлығын (жер, қазба, қуат көздері, тасымалдау, жүмысшы күші т.б.) тиімді пайдалану.

2. шаруашылық (өндірістің түрақтылығы, тиімділігі, кәсіпкер, кәсіпорын, салалардың дамуы) пен әлеуметтік (халықтың өсуі, өмір деңгейінің жоғарылауы, саяси тұрақтылық т.б.) мәселелер.

3. сыртқы экономикалық саясат (халықаралық, мемлекетаралық ) қарым-қатынас, дүниежүзілік түрақты ақша-тауар қатынасының жүйесін пайдалану т.б.).

МЭС жүйелі іске асыру: қалыптасқан жағдайды талдау, мүмкіндікті бағдарлау (табиғи-экономикалық, күш-қуат, зиялылық), болашақтағы сыртқы экономикалық қатынас, халықаралық экономикалық саясаттың өзгеруін болжау. Қазақстанның экономиканы мемлекеттік реттеудегі ғылыми ағымы:

1. экономиканың жоспарлы және нарықтық тәсілдерін жүйелі пайдалану.

2. мемлекеттің араласуы (ауқымды мәселелерді шешу, т.б.).

3. жалпы экономикалық жағдайдың тиімділігін арттыру.

4. шетелдік салымдар (иностранная инвестиция), оны негізінен ғылымды дамытуға, жаңа өндіріс әдістерін енгізуге пайдалану.

5. Ұлттық экономиканың дүниежүзілік аймағына енуі.

Экономиканы мемлекеттік реттеудің қағидалары (принципы):

1. 
   Негізгі бөлігін оқшаулау (алғашқыларын анықгау).
   
2. 
   Халық шаруашылығын басқару жүйесіндегі теңдестік пе сәйкестендіру.
   
3. 
   Шешетін мәселелердің әдістері мен жолдарын тандау.
   
4. 
   Жалпы экономикалық шешімдердегі жан-жақтылық.
   

1. 
   Бағдарлау, үзак мерзімді маңызды жоспарлау.
   
2. 
   Қаржы-қаражаттың реттелуі.
   
3. 
   Салықпен реттеу.
   
4. 
   Ақша-қарыз арқылы реттеу.
   
5. 
   Бағамен реттеу.
   
6. 
   Кеден, баж салығымен реттеу.
   
7. 
   Мөлшерлі тариф белгілеу.
   
8. 
   Әкімшілік, құқықтық рұқсат беру (лицензия) арқылы реттеу.
   
9. 
   Нарықтық реттеу.
   

Оның қажеттілігін тарихи деректер дәлелдейді. Өткен кезеңдердегі (1929-1933 жж., 1948-1949 жж, 1973-1975 жж., 1980-1982 жж.) терең күйзелістерден шығу мемлекеттердің экономикаға араласуымен қамтамасыз етілген.

Нарықтық экономиканың асқан білгірі, Нобель сыйлығының иегері Д. Леонтьев ұлттық экономиканың құбылу теңіздегі желкенмен теңестірген. Желкен жылжу үшін жел керек ол қажеттілік. Тұтқа - мемлекеттік реттеу, онсыз жел оны қүзға соғып күл-талқанын шығарады.

Тімді экономиканың шведтік түрін шығарушы, ірі мам Клас Эклунд ретке келтірілмейтін нарық жоқ, болған емес, он мемлкеттік реттеу қажет деген қорытынды жасаған. 1929-1939 жж. күйзелістерден шығудың жалғыз жолы қор тарту деген ағылшынның түлғалы экономисі Дж. М. Кейнс (1883-1946 жж.)- Кейнстің көзқарасы жоспарлы және нарықтық экономиканың үйлесуінің қажеттілігіне иландырады. Оны тиімділігі әр елдердің табиғи-тарихи, әлеуметтік-модениет, табиғат, экономика, ұлт, халық құрамы, орналасу жағдайына байланысты түсіну үшін әрқилы экономикалық сөздердің (атаулардың) іргетасын білу қажет.

Қоғам игілігі (общественное благо)- халықтың мұқтажын қамтамасыз ететін, заңды құқығын қорғау, қоғамдық тәртіп сақтау, түбегейлі ғылыми зерттеулерді ұйымдастырып, нәтижесін пайдалану, біріңғай қуат, тасымалдау, байланыс жүйелерін құрып, пайдалану, жалпы мемлекеттік табиғатты корғау тиімділігі, төтенше жағдайлардан алдын-ала ескерту сияқтыларды мемлекеттік деңгейде шешіп басқару. Сыртқы әсер (внешние эффекты) - кәсіпорын мен тұтынушылардың өнім өндіріп, қызмет көрсетуінен тигізетін

ықпалы. Мысалы, өндірушінің мақсаты сұранысты қанағаттандырып, көп пайда табу. Қоршаған ортаны қорғау, табиғи ұқыпты пайдаланып, сақтау сияқтылар көлеңкеде қалуы мүмкін. Мұндайда сыртқы кері әсер туады. Өндірістен тыс шығын (трансакционные издержки) - карым-қатынасты шешу, оны орындауға байланысты шығындар. Оны мемлекет өзіне алуы мүмкін, немесе мекеме, косіпорынды көндіреді. Әлеуметтік шығындар (социальные затраты) - әлеуметтік жағдайға байланысты қиыншылықтардын туындауы, шиеленісуі мемлекеттің араласуын қажет етеді. Мысалы, жұмыссыздықтың өсуі, ақшаның құнсыздануы тұрмысы төмен қауымға қосымша қарастыруды (жалпы табысты бөлуді) мәжбүр етеді. Сол сияқты еңбек құқығын жүзеге асыру, халықаралық экономикалық қатынаста ұлт мүддесін қорғауда әлеуметтік шығындар жүмсаумен байланысты.

ЭМР қажеттілігі әртүрлі себептермен байланысты:

1. Мемлекеттік және нарықтық реттеулердін мақсатынын, бірлігі. Мысалы, мемлекет жалпы экономикалық деңгейді (макроэкономика) дамуын көздейді, оның ішінде түбегейлі ғылымның (фундаментальные науки). Оның жетістігін пайдаланып өнім өндірушілер пайда тауып, экономикасын нығайтады, онда нарықтық қатынастарды қолданады. Екеуінің ортақ нәтижесі ел экономикасын нығайту, халықтың әл-ауқатын жақсарту.

2. Сыртқы әсердің тасада қалмауын ойластыру. Ол үшін орталықтандырылған қаржы есебінен табиғатты қорғау арналған жұмыстар жүргізіледі, әкімшілік-қүқықтық шектеулер қойылады, табиғатты қорғауға ынталандырады.

3. Өндірістен тыс шығындарды азайту үшін сауда -алмастырумен шүғылданушылар үкіметтің араласуын пайдаланады.

4. Әлеуметтік-саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету шаралары жүргізу. Мүнда әртүрлі иландыру, мәжбүрлік сияқты әдістер қолданып табысты бөлу жүзеге асырылады. Мысалы қайырымдылық жасау (өз бетімен иланып көмектесу), салық салудьң үлесін көбейту (пайдасын қоғаммен бөлісуге мәжбү ету), тағы басқалары.

Нарықтық экономика өзінің реттелетін және өзінің дамитын күрделі. Нарық жағдайындағы тұтынушылар нені? қанша? қашан? қайда? шешім қабылдайды. Негізгі құралдары: баға-сұраныс-ұсыныс-бәсекелестік құралдары. Мемлекет нарықтық реттеуді жетекші орын алады. Мемлекет монополияға қарсы шараларды жасау шағын және орта бизнеске қолдау көрсету. Экономикалық тұрақтылықты макроэкономикалық тепе-теңдікті және экономиканы дамытуға көтермелеулігін қамтамасыз ету. Мемлекеттің нарықтық экономиканың ролі оның функциялары арқылы анықталады: Қазіргі мемлекеттің экономикалық функциялары:

Реттеу концепциясы

принциптер әдістер

СӨЖ: 1)Экономикаға мемлекеттік ықпалдың өзгеруінің тенденциялары қандай?

2) Экономикада мемлекеттің роліне жаңа технологиялар қалай ықпал етеді?

• 
  экономикалық дамуды тегістеу;
  
• 
  акша айналымын түрақтандыру;
  
• 
  бәсекелестікті көтеру;
  
• 
  мемлекеттік жүйені нығайту, бейімделуі;
  
• 
  халықшаруашылығының қүрамын жетілдіру,
  
• 
  жүмыспен қамтамасыз етуді қолдау;
  
• 
  әлеуметтік әлем;
  
• 
  коршаған ортаны қорғау.
  

1. 
   Жағдайды сақтауға арналған (жүмыспен қамтуды қолдау, ақша айналымын түрақтандыру, қалыс қалғандарды тарту, т.б.).
   
2. 
   Өскелеңді ынталандыру (жоғарғы өндіріс әдісі, ғылыми үсыныс,елсізді қоныстандыру).
   

4. Жанама әсер етушілер (ғылыми-зерттеу орындарын ашу, орталықтар күру, кәсіпкерлерге көмек, шет елдегі үлттық көрмелер).

5. Оңды нәтиже беретін қалыптаскан күрылымға үйлесиейтін қысқа мерзімді шаралар.

Бір - біріне қатынасына байланысты мақсаттар ұласқан (гармоничные), мысалы экономиканың өсуін ынталандыру жұмыспен қамтамасыз етуге ықпал жасайды, қайшы, мысалы, ақшаның қүнсыздануымен күрес жүмыссыздықтың өсуіне және керісінше эсер етеді, ығыстыратын, мысалы қорды жинақтап, орталықтандыру, біріккен үйымдар (картели) ашуды қолдау тәуелсіз бәсекелестікті ығыстырады, болып бөлінеді.

Мақсатты орындау қосымша әсер әкелуі мүмкін (оңды, кері). Мысалы, ауыл шаруашылығындағы ғылыми-ондірістік жацалықтар өндірген өнімнің бағасын арзандатып, өмір деңгейін жогарылатады. Сонымен қоса кері әсері бар, ол жүмыссыздық, қалаға көшу, ондағы жүмысшы күшін арзандату. Оңды тағы әсері сырттан сатып алуды азайтып, шет елге өнім шығару.

ЭМР даму кезеңдері.

Дамыған елдер үлттық табыстың мүдддесі үшін дүниежү₃ін, аймақтық және экономикалық ықпалдылыққа бөледі.