Оқу-Әдiстемелiк кешен



бет9/15
Дата08.09.2017
өлшемі3,21 Mb.
#30171
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   15

Дәріс жоспары:

1. Тілдің ой-санамен қарым-қатынасы

2. Тілдік мағына

1. Тілдің ой – санамен қарым – қатысы. Тіл мен ой – сананың бір – бірімен қарым – қатынасы жөніндегі мәселе – біздің дәуірден көп бұрын басталған көне тақырып. Қазір бұл мәселені филосовтар да, тіл ғалымдары да, логиктер де, психологтар да зерттейді.Бұл саладағы пікірлерді былайша топтуға болады.

1) Тіл мен ойлау тепе-теңдік бірлікте, ешқандай өзгешеліктері жоқ дейтін көзқарас.Бұл – менталистік бағыт деп аталады (неміс ғалымдары Ф.Э.Д.Шлейермахер, И.Г.Гаман, 18-19 ғ.).

2) Тіл мен ойлау арасында ешқандай бірлік, ұқсастық жоқ, екеуі екі бөлек дүние дейтін көзқарас (неміс ғылымы Ф.Э.Бенеке,19 ғ.). Бұл екі көзқарастың екеуі де тіл мен ойлаудың қарым – қатынасы жөніндегі мәселені жоққа шығарады, оны проблема етіп көтеруді қажетсіз деп санайды.

3) Тілдің рөлін асыра бағалап, тіл мен ойлауды өте жақын деген көзқарас (неміс ғалымы В.Гумбольдт, француз ғалымы Л.Леви – Брюль, 18, 19 ғ.).Бұл бихевиористік бағыт деп аталады.

4) Тіл мен ой – сана өзара тығыз байланысты, бірінсіз бірі өмір сүре алмайды.Бірақ бұлардағы бірлік абсолюттік, тепе – теңдік бірлік емес, әрқайсысының өзіндік дербестіктері, қайшылықтары бар дейтін көзқарас.Тіл мен ой – сананың арақатысы жөніндегі бірден – бір дұрыс шешім де осы соңғы бағыт деп есептеуге болады.

Тіл мен ой – сана арасындағы қарым – қатынас екі жақты: екеуінің де бір – біріне берері де, бір – бірінен алары да аз емес.Тіл - ой – сананың қалыптастыратын, оны материалдандырып жарыққа шығаратын, басқаларға білдіретін, ой – сана табыстарын сақтап, оны кейінгі ұрпақтарға жеткізетін құрал.

2. Тілдік мағыналардың негізгі түрлері – лексикалық мағына мен грамматикалық мағына.Лексикалық мағына деп, әр сөздің білдіретін өзіне тән атауыштық мағынасын айтады, ал, грамматикалық мағына сөздің лексикалық мағынасы үстіне қосымша, үстеме болып қосылатын көмекші мағыналар жатады.Көмекші (грамматикалық) мағыналар, негізінде, түрлі грамматикалық категориялар жасауға негіз болады.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Тіл білімі мен психология ілімінің зерттеу нысандары

2. Ойдың тілдік көрінісінің әр тұрлі болатындығы
6 ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ: Тілдің құрылымдық, жүйелік, таңбалық сипаты

Дәріс жоспары:

1. Дыбыс тілі қатынас құралының ең маңызды түрі

2. Жалпы семиотика мен тілдік семиотика

3. Тілдік таңбалардың түрлері

4. Жүйе мен құрылымның ғылым нысанына айналуы.

5 Синтагмалық қатынас

6. Парадигмалық қатынас

7. Иерархиялық қатынас

8. Тіл – жүйелер жүйесі

1. Дыбыс тілі қатынас құралының ең маңызды түрі болғанымен, оны қолдану әрдайым мүмкін де, тиімді де бола бермейді.Кейде дыбыс тілі арқылы хабарлауға, білдіруге болмайтын жайттар өмірде жиі кездеседі.Мұндай жағдайларда бір нәрсе жайында басқаларға хабар беру үшін, сол хабардың шартты көрсеткіші ретінде әр түрлі материалдық белгілерді қолданған.Ондай шартты белгілер орыс тілінде знак, қазақ тілінде таңба деп аталады.Таңба деп басқаларға білдірмекші болған белгілі бір хабардың орнына қолданылатын сезім мүшелерінің біріне тән заттық, құбылыстық, дыбыстық, сәулелік, әрекеттік, тағы солар сияқты белгілерді айтады.Белгілі бір нәрсені білдіру, хабарлау қызметін атқарып тұрған материалдық көрсеткіш, яғни таңба, таңбалаушы деп аталады да, ол білдіріп тұрған мағына таңбаланушы деп аталады. Мысалы: бағдаршамның қызыл жарығы – таңбалаушы да, ол білдіріп тұрған «жүруге болмайды» деген мағына – таңбаланушы.Сондай – ақ, шеберханалар маңдайшасындағы телевизор, радио қабылдағыштардың суреттері таңбалаушы да, олар білдіріп тұрған «осы заттар осы жерде жөнеледі» деген мағына таңбаланушы т.б. Таңба ретінде кез келген затты, кез келген шартты белгіні қолдануға болады.Ондай шартты белгілер – материалдық жағынан да, білдіретін хабарының мазмұны, оны беру тәсілі мен таңбаның құрылымдық сипаты жағынан да алуан түрлі, ол – ғылым нысаны болуға әбден жарайтын, мейліеше күрделі құбылыс.Осы себептен 20 ғасырдың 30- жылдарынан бастап, таңбаларды зерттейтін семиотика деп аталатын дербес ғылым қалыптасты.Семиотика – грек сөзі, мағынасы – белгілі дегенді білдіреді.

Семиотика – хабаршы таңбалар туралы жалпы теориялық ілім, ол таңбалардың табиғатын, жүйесін, түрлерін, қолдану процесіндегі құбылыстарын, таңбалардың бір – бірімен және өздері білдіретін мағынамен қарым – қатынасын зерттейді.

Семиотика – 20 ғасырдың 20-30-жылдарында ғана қалыптасқан жас ғылым болғанымен, әр түрлі материалдық белгілерді хабаршы таңба ретінде қолдануды адамдар ежелгі заманнан бастап – ақ білген.Сондай – ақ, атқаратын қызметі жағынан алғанда сөйлеу тілінде де жалпы таңбаларға тән сипаттардың барлығын, сондықтан оны жа жалпы таңбалар тобында қарудың керектігін еделгі заман ойшыларының өздері де айтқан.Аристотель ауызекі айтылған сөздер – ойдағы түсініктің символы, ал жазу – сөздің символы деген.Кейінгі заманда өмір сүрген Гоббс, Локк, Лейбниц т.б. философтар тіл – таңбалар жүйесі деп есептеген.Тілде таңбалық сипаттың барлығын 19 ғасырдағы көрнекті тіл ғалымдары – Ф.Бопп мен В.Гумбольдт та айтқан.Дегенмен, бұл мәселенің тіл білімінің негізгі проблемаларының бірі ретінде қойылып, тіл білімінде оны зерттейтін тілдік семиотика дейтін саланың болу қажеттігіне көз жеткізген ғалым – Ф. Де Соссюр.Сөйтіп, бүкіл таңба атаулыны зерттейтін жалпы семиотика мен тіл түйіскен жерден аралық ғылым ретінде тілдік семиотика деп аталатын ғылым қалыптасты.



2. Жалпы семиотика мен тілдік семиотика. Жалпы семиотика бүкіл таңба атаулығы бірдей дәрежеде қолдануға болатын ортақ теория қалыптастыруды көздейді.Ол таңбалар арасында болатын өзгешеліктерге, әсіресе тілдік таңбалардың ерекшеліктеріне онша мән бермейді.Семиотика үшін тілдік таңбалар да, тілдік емес, көмекші таңбалар да бірдей, барлығы да хабар беруші, коммуникативтік қызмет атқарушы тұлғалар.Сондықтан олардың барлығы да бірыңғай ортақ заң – ережелерге бағынуы керек.Бірақ іс жүзінде семиотиканың теориялық тұжырымдары, көбінесе, тілге жатпайтын көмекші таңбаларға негізделеді, соларға тән сипаттарды басшылыққа алады.Бірақ тілдік таңбалар мен тілге жатпайтын таңбалар арасында түбірлі өзгешеліктер болады.Осы себептен семиотиканың жалпы теориялық тұжырымдары тілдік таңбалардың сырларын ашуда біраз септігін тигізгенімен, таңбалардың өзіндік сипаттарын, таңба мен ол білдіретін мағына арасындағы қарым – қатынасты айқындау мәселелеріндегі оның қағидалары тілдік таңба сипатына сай келмейді.Бұл жағдай тілдің таңбалық сипатын жалпы семиотиканың шеңберінде қалдырмай, одан бөліп алып, ерекше сөз етудің қажеттігін байқатады.Тілдік таңбаларды зерттейтін тілдік семиотика ғылымын дүниеге келтірген де сол өзгешеліктер.Тілдік семиотика біраз мәселеде жалпы семиотиканың қағидаларына сүйенеді, соны басшылыққа алады.Өйткені жалпы таңбаларға тән кейбір қасиеттер тілдік таңбада да болады.

1) Барлық басқа таңбалар сияқты тілдік таңба да сезім мүшелерінің бірі арқылы білінетін материалды сипатта болды;

2) бір нәрсе жайын хабарлайды, коммуникативтік қызмет атқарады;

3) белгілі бір мағынаға, мазмұнға бағытталады, онымен шартты қатынаста болады;

4) өзі білдіретін мағынамен қатынасы емін – еркін болады, олардың арасында табиғи байланыс болмайды;

5) өз жүйесіндегі басқа таңбалардан бір немесе бірнеше айырым белгілері арқылы жекеленіп танылады.

Қандай да болмасын белгілі бір материалдық көрсеткішті таңба деп санау үшін, ол өзінің материалдық табиғатына тән емес, қосымша қызмет ретінде жүктелген бір нәрселерді білдіруі, хабарлауы қажет.

Адамдар кез келген затты таңба ретінде пайдалана алады.Мысалы: терезе алдында бір шоқ гүл қою арқылы «үйде бөтен адам бар» дегенді хабарлай алады, бірақ ол үшін хабар беруші мен хабар алушы арасында келісім болуы қажет.Олай болмаған да, таңба қосымша қызметін атқара алмайды.Қазіргі уақытта көпшілікке танымал болып қалған бірсыпыра таңбалар бар.Олардың қатарына көше және жол бойларындағы жүріс – тұрыстарды реттеу мақсатныда қолданылатын бағдаршамдар, жол бойына қойылатын әр түрлі белгілер, зауыт – фабрикалардағы гудоктар, оқу орындарында қолданылатын қоңыраулар, әлеуметтік топтардың өзіндік киім ерекшеліктері, белгі – значоктары, мемлекеттік рәміздер мен ордендер, кейбір ғылымдарда қолданылатын арнаулы графикалық таңбалар, т.б. Мұндай таңбалар өмірдің әр саласында қолданылады және олардың материалдық сипаттары да алуан түрлі.

Семиотикалық әдебиеттерде таңбаларды негізгі таңба, көмекші немесе жасанды таңба деп екіге бөлушілік бар.Негіз таңба деп тілдік таңбаларды айтады.Оның негізгі болатын себебі ол алғашқы, басқа көмекші таңбалардың барлығы да соның негізінде туған, сол арқылы ұғынылады.Осы себептен де ғалымдар тілдік таңбаны «барлығын да айтуға келетін» (А.Мартине), «барлық басқа семиотикалық таңбаларды аударуға болатын» (Л.Ельмслев), «барлық типтегі таңбалардың оркестірі» (Т.Милевский) деп санайды.

Көмекші таңбаларды материалдық сипаттарына қарай төмендегідей түрлерге бөлушілік бар.



Графикалық таңбалар. Бұған математика, физика, химия, логика ғылымдарында қолданылатын таңбалар және әр түрлі жазулар, мөр таңбалар жатады.Бұлар көру мүшесі арқылы қабылданады.Оларға кейбір ғылымдар ымдау, нұсқау белгілерін де, мылқаулардың мимикалық тілін де, әр түрлі іздер мен белгілерді де жатқызады.

Акустикалық таңбалар. Бұған сөйлеу мүшелерінің артикуляциялары арқылы жасалатын таңбалар, белгілі мақсат үшін берілетін алуан түрлі сигналдар, дабылдар, қоңырау мен гудоктар жатады.Олардың барлығы да есту мүшесі арқылы қабылданады.Есту арқылы қабылданатын таңбаларды олардың жасалу тәсілдеріне қарай кейбір ғалымдар вокалды таңбалар, аспапты таңбалар деп екі бөледі де, алдыңғысына дыбыстау мүшелері арқылы жасалатын сигналдарды, соңғысына әр түрлі музыкалық аспаптар арқылы берілетін арнаулы сигналдарды, дабылдарды жатқызады.

Заттық таңбалар. Бұған жол бойына, көшелерге, кәсіпорындары мен мекемелердің маңдайшаларындағы белгілер, көрсеткіштер және әлеуметтік топтардың өздеріне тән киім түрлері мен формалары, зночоктар мен гербтер, әскери белгілер, түрлі жалаулар арқылы берілетін сигналдар, ен – таңбалар жатады.

Ақша таңбалар. Бұған әр елдің, әр дәуірдің қағаз, күміс, бақыр ақшалары жатады.

Сәуле таңбалар. Бұған жарық арқылы берілетін әр түрлі белгілер, сигналдар – бағдаршамдар, су жолында қолданылатын маяктар, бакендер (су бетіне қауіпті жерлерге қойылатын қалқыма шырақтар) жатады.

Ымдау, нұсқау таңбалары. Бұл – семиотикалық таңбалардың ең күрделісі.Ол әр түрлі дене қимыл – қозғалыстары арқылы беріледі.Кейбір ғалымдар ым тілін адамдардың қатынас құралының алғашқы түрі, бастапқы тіл – ым тілі болған, дыбыс тілі ым тілінен кейін шыққан, ым тілі адамдар қатынасы дамуының дербес бір сатысы дегендерді айтқан.Мұндай пікірді Кеңес тіл білімінде Н.Я.Марр да жақтады.

Дене қимылдары арқылы түсінісу, хабарласу әрекеттерінің ежелгі замандардан бері келе жатқанын, оның адам қоғамының өте балаң кездерінің өзінде де мол кездесу мүмкіндігін ғылым бекер демейді.Бұл мәселені зерттеуші мамандар оны хайуанаттар дүниесінде қазір де кездесетін әр түрлі дене әрекеттерімен төркіндес емес пе екен; қазірде қолданылып жүрген әр түрлі ымдау, нұсқауларымыз адамдардың хайуандар тобынан бөліне қоймаған кезенің өзінде де болмады ма екен деген болжаулар айтады.Қазіргі хайуандар дүниесіндегі осыған ұқсас әр түрлі жәйттерге қарағанда дене қимылдары арқылы түсіндірудің төркіні тым арғы заманда дейтін пікірдің жаны бар.Бірақ оны дербес қатынассыз өмір сүрген дербес тіл еді деуге, қоғам дамуында ым тілі дәуірі болған деуге ешқандай дәлел жоқ.Қайта өмір тәжәрибесі дене қимылдарының дыбыспен, үнмен қосарлана, соған көмекші ретінде қолданылатынын көрсетеді.

Ымдаудың қызметі жағынан семиотикалық таңбалардан елеулі өзгешеліктері бар.Ым тілі, ең алдымен, жасанды емес, ол – ұрпақтан ұрпаққа ауысып, мұра ретінде беріліп отыратын табиғи құбылыс.Шарттылық ым тілінде тым елеусіз, сондықтан ол – негізінде интернационалдық құрал, оны бірінің тілін бірі білмейтін адамдар да түсінісе алады.Барлық халықта жұдырық көрсетуді қорқыту деп, қол бұлғауды шақыру деп түсінеді.

Семиотика ғылымы таңбаларды табиғи таңба, жасанды таңба деп те бөледі.Табиғи таңбаны кейде белгі таңба, симптом деп те айтады.Бұған заттардың өз бойына тән, одан бөліп алуға болмайтын табиғи белгілері, симптомы жатады.Олар бір затты я құбылысты екінші бір заттардан, құбылыстардан, айыруға белгі болады.Соған қарап мұны кейде көрсеткіш, танытқыш таңба деп те айтады.Көрсеткіш таңбалар өздері белгісі болатын затпен, құбылыспен тығыз байланыста, айырылмайтын бірлікте болады.Бұлар - өмір тәжірибесі арқылы танылған, заттардың, құбылыстардың табиғатына тән симптомы.Мысалы: қар қыстың, түтін оттың, дене қызуының көтеріліуі науқастың, термометрдегі сынаптың төмендеуі салқындықтың белгілері т.б.Семиотикалық таңбалар білдіретін хабардың, мағынаның, таңбалық қызмет атқарып тұрған затпен, құбылыспен ешқандай табиғи байланысы болмайды, ол екеуі тек шартты қатынаста ғана болады және оны біреулер я шағын бір қауым белгілеп береді.Тек олардың нені білдіретіні алдын ала келісілген болса болғаны.Мысалы: бағдаршамның «жүруге болмайды» деген мағынаны білдіретін қызыл жарық орнына басқа бір жарықты алуға да болады, онда тұрған түк те жоқ, тек оны пайдаланатындар алдын ала білсе болғаны.Бұл – семиотикалық таңбалар мен олар білдіретін мағына арасында айырылмайтын бірліктің жоқтығын, олардың автономиялығын байқатады.Ал табиғи белгілерде мұндай емін – еркіндік болмайды.Бірақ адам баласы табиғи белгілерді хабаршы таңба ретінде қолдана алады.От жағу, түтін салу арқылы басқаларға хабар берілуі мүмкін, тек оның нені хабарлап тұрғанын хабар алушының күні бұрын білу шарт.Олай болмаған жағдайда олар таңбалық қызмет атқара алмайды.

Семиотикалық таңбаларды өз ішінен сигналдық, символдық, тілдік, субституттық таңба деп бөлушілікте кездеседі.



Сигнал таңбалар – көру, есту арқылы қабылданатын таңбалар.Мұның қатарына қоңырау, дабыл, теміржолда, су жолында, дала жолдарында, көше бойында қолданылатын алуан түрлі белгілер жатады.Сигнал таңбалардың мағыналары шартты болғандықтан, жағдайға қарай өзгеріп отырады.Мысалы: қоңырау бірде сабақтан шығуды білдірсе, енді бірде сабаққа кіруді білдіреді т.б.

Символ таңба көмекші таңбалардың басқа түрлеріне қарағанда анағұрлым күрделі, ол дерексіз, бейнелі ұғымдарды білдіреді. Бұған әр елдің мемлекеттік гербі, туы, мөрлері, жалаулары, әскери атақ – дәреже белгілері, значоктар, ордендер т.б. жатады.

Таңбаның бұл екі түрінде де олар білдіретін мағына таңба құрамына енбейді, таңбалық қызмет атқарушы материалдық көрсеткіштерден тысқары болады, сондықтан бұларды бір жақты таңбалар деп атайды.

Жоғарыда аталған тілдік және соның бір көрінісі болып есептелетін субституттық (материалдық) таңбалар – тілдік семиотиканың негізгі нысаны болып табылатын негізгі таңбалар.

3. Тілдік таңбалардың түрлері. Жалпы семиотикалық ереже бойынша таңба бір жақты тек материалды ғана болады, мағына таңба құрамына енбейді.Таңбалық қызметтен айырған күнде де олар бастапқы табиғи қалпында қала береді.Бұл қағидаға жеке тұрғанда ешқандай мағынаны білдіре алмайтын, бір жақты элемент болып есептелетін фонемалар болмаса, тілдегі басқа тұлғалардың ешқайсысы да сай келмейді, өйткені тілдегі сөз болсын, сөйлем болсын – бәрі де екі жақты тұлғалар.Оның үстіне, бұлардың мағыналары өздерінің материалдық жағынан бөліне алмайды, бұл екеуі айырылмастық бірлікте тұрады, егер бір – бірінен айырылса, өмір сүруден қалады.

Шындығында, тілдік жүйе көмекші, шартты таңбалар жүйесіндей емес, мейлінше күрделі, көп сатылы, көп қабатты, көп элементті жүйе.Тілдегі алуан түрлі тұлғалар тек құрылымдары жағынан емес, мағыналары мен қызметі жағынан да түрлі – түрлі.Олардың ішінде екі жақты да, жартылай екі жақты да, бір жақты да тұлғалар бар.

Екі жақтыға сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер жатады.Жартылай екі жақтыға көмекші морфемалар жатады.Бір жақтыға фонемалар жатады.

Тілдің негізгі тұлғалары қатарына дыбыс, морфема, сөз, сөйлем жатады.Дыбыс – тілдің ең кіші материалды бөлшегі.Ол, біріншіден, тілдің өзінен бірер басқыш жоғары тұратын тұлғаларын жасауға материал болса, екінші жағынан, бір тұлғаны екінші тұлғадан айыратын танытқыш белгі қызметін атқарады.Дыбыс жеке тұрғанда ештемені де білдіре алмайды, мағынасыз болады, сондықтан ол екі жақты мәні бар таңба жасауға қатысқаны болмаса, өзі таңбалық қызмет атқара алмайды.Өйткені таңба болу үшін бір нәрсені хабарлауы, білдіруі керек.Дыбыстардың осы айтылған ерекшеліктеріне қарап, оны ғалымдар бірде диакритикалық белгі десе, енді бірде фигура деп атайды.Фонемалардан бір басқыш жоғары тұратын тұлға – морфема.Морфеманы, әдетте, өзіне тән мағынасы бар екі жақты тұлға деп санайды.Бірақ морфеманың мағынасы атауыштық, хабаршы мағына емес, грамматикалық мағына және ол мағынасы номинативтік мәні бар негізгі морфемамен бірге тұрғанда ғана білінеді.Екіншіден, сөздердің морфемаларға жіктелуі тіл атаулының барлығына бірдей тән құбылыс та емес, сөздердің құрамын морфемаларға бөлуге болмайтын тілдер де болады.Морфема – атауыштық мәні бар лексемалар мен фонемалар арасындағы аралық категория.Ол – тілдің структуралық тұлғасы, бірақ хабаршы таңба бола алмайды.



4. Жүйе, құрылым деген терминдерді бұл күнде қолданбайтын ғылым кемде-кем. Қазіргі заман ғылымдарының қай-қайсысы да, өз нысандарының жүйелік, құрылымдық сипаттары айқындауды негізгі мақсат деп санайды. Көптеген көрнекті ғалымдар жүйелік, күрылымдық зерттеу 20 ғасырдың ортасы тұсындағы ғылымдар дамуының ең басты бағыты дегенді айтады.

Жалпы білім түрғысынан алғанда, жүйе деп белгілі тәртіпте, бір-бірімен тығыз байланыста, қарым-қатынаста тұратын элементтерден қүрылған біртұтас нысанды атайды. Жүйе құрамына енетін бөлшектер, тұлғалар жүйе элементтері де аталады. Жүйе элементтерінің бірлігі — әр түрлі бөлшек-тердің өзара жымдасып, берік бірлікте, шартты қатынаста тұратын үйымдасқан төртіпті бірлігі.

Өз нысанын жүйелік, құрылымдық түрғыдан зерттеу' істерімен ғалымдар ертеден бастап-ақ айналысқан, < ғылымдарды былай қойғанда, тек тіл туралы ғылымның өзін: алсақта, сонау көне заманнан бастап-ақ зерттеушілердің тілдің фонетика, морфология, синтаксис т.б. суалацарға жіктеп, әр саланы ез алдына қарастырғаны белгілі. Зерттеудің мүндг тәжірибелерінсіз тілді біртұтас жүйе, құрылым деп тану мүмкін болмас еді. Алайда, ол кезде нысан ұсақ элементтерге бөлшектеніп, әрбір элементтердің өзіндік қасиеттері жеке-жеке талданды да, элементтер бірлігіне, олардын. ара-қатынастарына жете мән берілмеді. Жүйе, құрылым деген терминдердің өздері де әр түрлі мағынада түсінілді.

Соның арқасында тіл — элементтері бір-біріне тәуелді, шартты қатынаста тұратын біртұтас нысан деп саналмай, әр түрлі элементтердің кездейсоқ қосындысы, жинағы тәріздес болып көрінді. Бұлар сияқты олқылықтарды жоюға бағытгалған алғашқы қадамдар 19 ғасырда басталғанымен, 20 ғасырға дейін баяу дамып келді. Тек 20 ғасырдың орта түсынан бастап нысанды жүйелік, құрылымдық бағытта зерттеу мейлінше кең етек алып , зерттеудің көпшілік таныған үстем бағытына айналды.

Дыбыс тілінің әр түрлі элементтердің кездейсоқ жиын-тығы емес, бөлшектері бір-біріне тәуелді, өзара тығыз байла-ныста, шартты қатынаста тұратын біртұтас, бір бүтін күрделі түлға екендігін алғаш атап айтқан ғалым — В.Гумбольдт. Ол - тіл-тілдің қай-қайсысында болса да, екі түрлі түлға, сала болады: оның бірі — тілдің сыртқы формасына жататын материалдық сала да, екіншісі — тілдің ішкі формасына жататын — идеялық жағы. Бұл екеуінің бірінсіз бірінде күн жоқ. Осы екі форма бірігіп тілдің құрылымын қүрайды деген болатын. В.Гумбольдт жасаған бұл түжырымдарды тіл білімінің басты міндеті деп санау — И.А. Бодуэн де Куртенэ мен Ф.де Соссюр еңбектерінен басталады. Жүйе, құрылым деген атаулардың тіл білімінде кең қолданылып, түракты ғылыми терминге айналуы да осы кез.

Бірақ Ф.де Соссюр тіл өз алдына тұйықталып жатқан жүйелерден тұрады, өзара шарттас қатынаста тұратын элементтерден қүралады, сол себепті тіл жүйесінің тек синхрондық күйі зерттелуі керек, ал, тіл жүйесін диахрондык түрғыда зерттеу тілдің жүйелік қалпын нақты көрсетпейді деп есептеген. Дегенмен, Ф.де Соссюрден кейінгі зерттеушілер тіл жүйесі деген ұғым тілдің синхрондық күйімен бірге диахрондық күйіне де қатысты екенін анықтады.

Содан бері қарай тілдің жүйелік сипатын сөз етпеген ғалым кемде-кем. Онымен шетел ғалымдары да, орыс ғалымдары да айналысып келеді, бірақ соған қарамастан тілдік жүйе, тілдің құрылымы дегендер — күні бүгінге дейін түбегейлі шешілмей келе жатқан проблемалар. Жүйе мен кұрылымның арақатынасына байланысты айтылып жүргеіг пікірлерді екі үлкен топка бөлуге болады. Оның бірі — бұл екі атаудың арасына шек қоймау, екеуін абсолют синощ ретінде карау, болмаса екеуінің де мағынасын, ұғымын камтитын термин ретінде біреуін ғана пайдалану. Мұндай көзқараска бұл екі атаудың кейбір тіркестердегі мағыналас-тығы, бірінің орнына екіншісін қолдануға келетіндігі себепші болса керек. Екіншісі жөне көрнекті тіл ғалымдарының көпшілігі даусыз деп санайтыны — сөз болып отырған екі терминді бір-бірінен ажырату, оларды синонимдес атау деп санамау.

Тілдік жүйе, тілдік құрылым деген терминдердің өзара тығыз байланысты екені, бірақ олардың тепе-тең еместігі, бір-бірінен өзгешеліктері барлығы, тіл білімі үшін ол өзге-шеліктерді анықтаудың қажеттігі — бұл күнде айқындалған шешім. Жүйе тілдік құрылым деген ұғымға қарағанда кең мағынаны білдіреді, бүкіл тілдік фактілердің барлығының жиынтығына, бірлігіне қатынасты ұғым ретівде қолданылады, ал кұрылым тілдік элементтердің тек қарым-қатынасына ғана қатысты, жүйенің айырықша бір бөлшегі ғана деп саналады.

Жүйе, құрылым дейтін атаулардың және бұлардың арасындағы жақындық пен өзгешеліктердің ғылыми проблема ретінде Кеңес тіл білімінде зерттеле бастауы елуінші жылдардан бері карай.

Тілдік жүйе қүрайтын кесек тұлғалар — фонетика, лексика, грамматика. Бұлар ғылымда ярус — қабат, уровень — деңгей немесе жүйе я құрылым элементтері деп аталады. Бұл элементтер бірлігі — белгілі тәртіпке, ретке келтірілген, бірімен бірі жалғасып, бірінен-бірі туындап өрбіп, ұлғайып жататын өзектес, біртұтас-бірлік. Бұлар — тіл*деп аталатын түтасқан күрделі бүтін нысанның жеке тармақтары. Өзара бірлікте тұратын бұл салалардың құрылымы жағынан да, аткдратын қьізметі, мән-мағыналары жағынан да бір-бірінен елеулі өзгешеліктері бар, оның құрамына енетін элементтер белгілі тәртіпте сала-сала, жүйе-жүйе болып, ұсақтары бірлесіп кесек тұлғалар жасал, кесектері өздерінен төменгі элемент-терге бөлшектеніп, бір-бірімен сабақтасып жатады. Жүйе элементтері жүйе мүшесі ретінде жүйе құрамына еніп, өзі сияқты баска тұлғалармен не тікелей немесе жанама түрде байланысқа, қарым-қатынасқа түседі. Тілдік тұлғалар байланысыньщ тілдерде кездесетін төмендегідей бірнеше типтік түрлері болады.

5. Синтагмалық қатынас. Грек тілінен тараған бұл атау алғашқыда бір нәрселердің қосылуы, жалғасуы деген мағынаны білдірген. Қазіргі заман тіл білімінде тілдік элементтердің бір-біріне тіркесе жалғасуы дегенді білдіреді. Синтагмалық қатынасқа алдынғысы кейінгісіне тіркесе, жалғаса айтылатын я жазылатын элементтер байланысы жатады.

Тілдік тұлғалар байланыстары іщінде синтагмалық кдтынастың мәні ерекше. Тіл өзінің қатынас құралымдық қызметін элементтердің синтагмалық қатынасы, байланысы арқылы атқара алады. Сөйлеу сөйлеу процестері кезеңінде тілдік тұлғалардың бір-біріне тіркесе, жалғаса байланыстары нөтижесінде іске асады. Синтагмалық қатынас элементтер байланыстарының ең алғашқысы. Синтагмалық қатынасқа жататын бір тектес тұлғалар: морфема мен морфема, сөз бен сөз (үй-шік, от-ағасы, қоралы қой). Құрылымы, мағынасы, қызметі жақтарынан әр тектес болып келетін тұлғалар синтагмалық байланысқа келе алмайды. Мысалы: дыбыс пен морфема, сөз бен сөйлем т.б.

Тіл жүйесіндегі синтагмалардың, синтагмалық қатынас-тардың негізінде тіл жүйесін зерттеудің негізгі аспектілерінің бірі синтагматика қалыптасқан. Синтагматиканың қарас-тыратыны — жүйелі түрде орналасқан тілдік тұлғалардың сөйлеу процесінде (немесе мәнін қүрастыруда) бір-бірімен тікелей байланысқа түсіп тіркесуінен туатын синтагмалық қатынастарды таддап зерттеу. Синтагматика парадигматикаға қарама-қарсы қойылып қарастырылады, өйткені ол тілдің бір мезгілдік деңгейіндегі күйін, яғни тарихына бармай, оның көлденең (горизонталь) бағытта байланысатын күйін зерт-тейді.

6. Парадигмалық кдтынас. Грек тілінен ауысқан бұл атау мысал, үлгі деген мағынаны білдірген. Кдзір де ол — бір тектес элементтердің тобы, класы деген мағынаны білдіреді. Парадигмалық топ құрамына енетіндер — мағыналық, құрылымдық жақтарынан бірыңғай болып келетін тұлғалар. Мысалы, септік жалғаулар парадигмасы, фонемалар парадигмасы т.б. Парадигмалық топ құрамына, класына өзара синтагмалық қатынасқа келе алатын тұлғалар енеді.

Тіл жүйесіндегі парадигмалардың, парадигмалық қатынастардың негізінде тіл жүйесін зерттеудің негізгі аспектілерінің бірі прадигматика қалыптасқаН; Парадигматиканың қарастыратыны — парадигмалық қатынастардың құрылымын, топтарын, жіктелуін, қызметін зерттеп анықтау. Парадигматика синтагматикаға қарама-кдрсы қойылып қарастырылады, өйткені ол тіддің бір мезгілдік емес, әр мезгілдік күйін, яғни ассоциялық қалпын, тіл элементтерінің тік бағытта (вертикаль) байланысуын зерттейді.

7. Иерархиялық қатынас (төмендегінің өзінен бір табан жоғарғыларға бағынуы). Бұл әр тектес тұлғалар байланысы деген мағынаны білдіреді. Қатынастың бұл түрі ұсақ парадигмалық топтағылардың өздерінен бір саты жоғары тұрған парадигмалық топпен байланысына негізделеді. Мысалы: дыбыстар материалдық көрсеткіш ретінде морфемалар құрамына енсе, морфемалар сөз құрамына, сөз сөз тіркесі немесе сөйлем құрамына енеді. Иерархиялық қатынас арқасында тіл кабаттары бір-бірімен байланысқа келіп, біртұтас тілдік жүйе қүрайды, сөйтіп, бүкія тілдік механизмі тұтасып қимыл жасайды.

Иерархиялық қатынас арқылы фонетика, лексика, грамматика жүйелік сипатқа ие болады.

8. Тіл — жүйелер жүйесі. Тілдік жүйенің өмірдегі басқа жүйелерден бір өзгешелігі — оның күрделігінде, көп кабаттылығында. Тіл бүтін, кесек жүйе бола түра, өз ішінен эр түрлі ұсақ жүйелерге бөлшектенеді. Сондыктан тілдік жүйе жалаң болмайды, жүйелер жүйесі немесе гетерогендік 16 жүйе деп Яталады. Гетерогендік жүйе әр тектес тұлғалардан қүралады, басқаша айтқанда, бұған мүше болатындар — фонетикалық, лексикалық, грамматикалық жүйелер. Ұсақ жүйелерді, әдетте, гомогендік11 жүйе деушілік те бар. Гомо-гендік жүйе бір тектес тұлғалардан қүралады. Тіддің жоғарыда аталған әр қабаты өз алдарына жеке бір-бір гомогендік жүйе болып есептеледі.

Жалпытілдік (гетерогендік) жүйе мен ұсақ жүйелер (гомогендік) арасында елеулі айырмашылықтар бар. Гетеро-гендік жүйеге мүше болатындар — әр тектес элементтер. Бұлар бір-бірімен тек иерархиялық қатынасқа ғана келе алады. Сондықган жалпы тілдік жүйеге өзара иерархиялық қатынаста тұратын әр тектес элементтердің бірлігі, байланысы деген анықтама дәл келеді. Ал, оның құрамына енетін гомогендік жүйелерді қүраушы бөлшектер бір тектес болады және олар бір-бірімен синтагмалық, парадигмалық қатыста болады. Сондықтан гомогендік жүйе дегенге өзара синтагмалық, парадигмалық қатынастарда тұратын бір тектес элементтердің жиынтығы деген анықтама сай келеді.

Ұсақ жүйелер де өз ішінен тағы әр түрлі ұсақ салаларға, топтарға бөлшектеніп келеді. Мысалы, тілдің дыбыстық құрамы өз алдына тұтас бір жүйе. Оның күрамындағы элементтердің, яғни жүйе мүшелерінін барлығына ортақ қасиет — олар жеке қолданылмайды, жеке тұрғанда ештемені де білдірмейді. Олардың мәні бір-бірімен өзара байланысқа келгенде ғана айқындалады. Мұндай байланыста тұрғанда тіл дыбыстары сөз жасауға қажетті ең кіші материал ретінде пайдаланылады да, сигнификативтік қызмет (сөз мағынасын ажырату, бір сөзді екінші сөзден бөліп таныту) атқарады. Міне, бұл — дыбыстық жүйе кұрамындағы элементтерге тән ортақ қасиет. Осындай ортақ белгілерімен қатар, дыбыстық жүйе құрамындағы элементтердің бір-бірінен азды-көпті өзгешеліктері де жоқ емес. Мысалы, т дыбысы мен а дыбысын салыстырып кзрасақ, алдымен, алдыңғыда үннің, дауыстыі жоқтығын, соңғыда олардың барлығын көреміз. Осы қасиеттеріне қарай жіктелгенде, т дыбысына ұқсас келетін де, а дыбысына ұқсас келетін де дыбыстардың барлығы' айқындалады. Сөйтіп, т дыбысына ұқсастары өз алдына дауыссыз дыбыстар деген атпен бір топ болып бөлінсе, а дыбысына ұқсастары дауысты дыбыс деген атпен екінші топ, болып бөлінеді. Осындай салыстыруды т мен д, а мен э дыбыстарына да қолдануға болады. Соның нәтижесінде қатаң дыбыстар тобы, ұяң дыбыстар тобы немесе жуан дауысть дыбыстар тобы, жіңішке дауысты дыбыстар тобы деген тәріздес әр түрлі ұсақ топтар келіп шығады. Ал, осы ұсақ топтар жоғарыда айтылған ортақ қасиеттері негізінде бірігіп, парадигмалық ең жоғары топ (қабат) — тілдің біртұтас дыбыстық (фонетикалық) жүйесін құрайды.

Жоғарғы және төменгі топтарға морфема, сөз жүйелері де жіктеле алады. Мысалы: морфема өз ішінен түбір морфема, қосымша морфема деген топтарға бөлінсе, қосымша морфема өз ішінен жүрнақ, жалғау деп аталатын, алдыңғылардан гөрі де ұсақ топтарға, кластарға бөлінеді. Ол ол ма, жалғаулардың- өзін септік, көптік, тәуелдік жалғаулар деп бүрынғыдан да гөрі ұсақ топтарға бөлшектеп әкетуге болады.

Бұл топтағылар сөздің мағыналы бөлшектері, сөз құрайтын материалдар дейтін барлығына ортақ қасиеттері негізінде бірігіп парадигмалық ең жоғарғы топ (қабат, уровень) — тілдің біртұтас морфемалық жүйесін құрайды.

Осы айтылғандардай жоғарғы, төменгі топтарға сөздер жүйесі де, синтаксистік жүйелер де бөлінеді. Ондай бөліктер тілдердің табиғатында бар нәрселер болғандықган, оған ешкім таласпайды. Пікір таласы сол топтардың әрқайсысын жеке-жеке жүйе дейміз бе, болмаса, ең жоғарғы бірліктерін ғана (дыбыс, морфема, сөз т.б.) жүйе деп, олардың бөліктерін жүйе ішіндегі жай бірлік қана дейміз бе, жүйе деу үшін нені критерий етуіміз керек — дейтін мәселелерде.

Біраз ғалымдар бір-бірімен салыстыруға, біріне-бірін қарсы қоя қарауға болатын, өзара байланыста, шарттық кңтынаста тұратын бір тектес элементтер бар жердің бәрінде де жүйе бар дегенді айтады.

Бірсыпыра ғалымдар тілдің жүйелік құрамын бұлай көбейтуді мақұлдамайды. Олар белгілі бір тілдік элементтер тобын бір жүйе, гомогендік жүйе деп санауға синтагмалық, парадигмалық қатынастардың болуын ең негізгі критерий ету керек, олай болмағанда парадигмалық бір класс құрамына енетін элементтердің де жүйелік белгіге жатқызылуы мүмкін деседі.

Расында да, жүйе дегенді бөлуге элементтердің тек қана өзара жақын, бір тектестігін меже ететін болсақ, онда бір ғана дауысты дыбыстардың өзін жуан-жіңішке, ашық-қысаң, еріндік-езулік, созыңқы-келте дауысты т.б. деп алуан түрлі жүйеге бөлуге болатын еді. Ал егер жүйені бөлуге жоғарыда көрсетілген қатынастарды өлшеу етсек, белгілі бір парадигмалық топ ішіндегі элементтердің дауысты дыбысқа байла-нысты жоғарыда айтылғандай ішкі ұсақ белгілерін жүйелік белгі деп санамайтын боламыз. Өйткені бұлар сияқты ұсақ топтар арасында синтагмалық қатынастар бар тәрізді дегеннің өзінде де, оларда қатынастың үшінші иерархиялық түрі бар дей алмаймыз. Қатынастың бұл түрі дыбыс жүйесі деп аталатын ең жоғарғы топқа тән қасиет. Тек бір бүтін ретінде алынған фонетикалық жүйе ғана өзінен жоғары тұрған морфемалар жүйесімен иерархиялық қатынасқа келе алады. Морфемалар мен сөз жүйелері туралы да осыны айтуға болады.

Тіддің фонетика, морфология, синтаксис салаларының өз алдарына жеке бір-бір жүйе екендіктерін, бұл жүйелердің бір-бірінен сапалық өзгешеліктері барлығын көрнекті тіл ғалымдарының қай-қайсысы да бекер демейді. Бірақ бірсыпыра ғалымдар лексикада жүйелік сипат бар дегенді құптамайды.

Тілдің басқа қабатына қарағанда лексиканың өзіндік ерекшеліктері бары даусыз. Мұның жүйелік сипаттары фонетика мен грамматикадағыдай айқын, ашық та, көп те емес. Дегенмен, тілдің лексикасына қалай болса солай, кездейсоқ топтаскдн жеке сөздердің жиынтығы деп қарауға болмайды. Мұндағы элементтер де әр түрлі жолдармен өзара байланысып жатады. Бір-бірімен салыстыруға, біріне-бірін карама-карсы қойып айқындауға болатын жүйелік сипат бұдан да табылады. Мысалы: ақылды-есті, амандасу-сәлемдесу, ниеттес-тілектес, жау-дүшпан тәріздес синоним сөздерді, жақсы-жаман, үлкен-кіші, алыс-жақын төріздес антоним сөздерді, сол сияқты омоним мен полисемия сөздерді, т.б. бір-бірімен теңцестіре немесе қарама-қарсы қоя қарасақ, оларда бір тектес сипаттың барлығы байқалады. Осылар тәріздес сипаттарын ескерген ғалымдар лексиканы тілдің фонетикалық, грамматикалық жүйелері сияқты өз алдына гомогендік бір жүйе деп санайды. Бұл — дұрыс пікір.

Жүйеге байланысты айтылуға тиісті тағы бір пікір -тілдегінің барлығы бірдей жүйелі ме, жүйесіздік деген онда бола ма деген мәселе. Тілдің негізіне жататын нәрсе -жүйелілік екендігі, жүйелі болу - оның табиғатына төн кдсиет екендігі даусыз. Бірақ бұдан тілде жүйеге жатпайтын, одан ауа жайылған ештеме жоқ деген қорытынды шықпайды.

Мысалы: дауыссыз дыбыстар ішінде к, қ, г, ғдыбыстары жуан, жіңішке мәнде бір-біріне қарсы қойылады, біра дауыссыздардың басқа түрлерінде мұндай жүйелілік жоқ. Грамматикада зат есімдердің кейбір түрлерін жіктеп айтуға болса (студентпін, студентсің), басқа көптеген түрлерін (стол, кітап) олай жіктеп айтуға болмайды, т.б. Бұл жағдай тілде мүмкіндіктің орасан молдығын, оның жүйесінің ашықтығын, оны жеріне жеткізе, бар мүмкіндігін сарқа пайдалану — мүмкін еместігін байқатады. %

Сонымен, тілдің өз алдына біртұтас жүйе екендігі, өзіндік заңы бойынша өмір сүріп, қызмет атқаратындығы талассыз қағида. Тіл жай ғана жүйе емес, ол өз ішінде қайшылыктарға толы жүйе екендігін, онда күні бітіп қүрып бара жатқан көнелер мен өмірге енді ғана келген жаңалардың өмір сүре беретіндігін, оған қоғам осерін тигізіп, ықпал жасап отыратындығы жете ескерілуі қажет.

Тіл білімінің нағыз ғылым болғысы келе, тілдің жүйесін зерттеу шеңберінде қалып қоймай, тілге, тіл тіршілігіне байланысты мәселелердің барлығымен де, солардың ішінде экстралингвистика мәселелерімен де жан-жақты шүғылдануы керек. Өйткені тіл тіршілігі, тіл өмірі көп жағдайда осы мәселеге де байланысты.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Тілдік таңбалардың мағыналық түрлері

2. Сигнал таңбалар мен символ таңбалар

3.Ақша таңбаларының даралығы


7 ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ: ТІЛ ДЕҢГЕЙЛЕРІ

Каталог: ebook -> umkd
umkd -> Мамандығына арналған Сұлтанмахмұттану ПӘнінің ОҚУ-Әдістемелік кешені
umkd -> Қазақстан Республикасының
umkd -> Қазақстан Республикасының
umkd -> Студенттерге арналған оқу әдістемелік кешені
umkd -> ПӘннің ОҚУ Әдістемелік кешені 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығына арналған «Ұлы отан соғысы және соғыстан кейінгі жылдардағы қазақ әдебиетінің тарихы (1941-1960)» пәнінен ОҚытушыға арналған пән бағдарламасы
umkd -> «Балалар әдебиеті» пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар 2013 жылғы №3 басылым 5 в 050117 «Қазақ тілі мен әдебиеті»
umkd -> ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешенінің
umkd -> 5 в 011700- Қазақ тілі мен әдебиеті
umkd -> 5 в 011700- Қазақ тілі мен әдебиеті
umkd -> «Филология: қазақ тілі» мамандығына арналған


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   15




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет