ОҚУ-Әдістемелік кешені 5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу

«Педагогика тарихы (Жалпы және мектепке дейінгі)»

5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу

мамандығына арналған

Құрастырушы: 12.05.2015

аға оқытушы Мухметова Раукен Женисовна
2.ТАЛҚЫЛАНДЫ:

2.1. Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің Педагогика кафедрасының мәжілісінде қаралды.

Хаттама № 9. 12.05.2015ж.

Кафедра меңгерушісі м.а: ______________ /Фазылбеков И.Ш./

Хаттама №6. 14.05.2015ж.

Төрағасы: ________________ /Ахметова Т.Ш./
3. БЕКІТІЛДІ:

Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің Оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында мақұлданған және басып шығаруға ұсынылды.

Хаттама №6. 11.06.2015ж.

ОӘК төрағасы: ____________ /с.ғ.д. Искакова Г.К./

1. 
   Пән бойынша негізгі түсініктер (глоссарий).
   
2. 
   Пән бойынша дәрістер кешені.
   
3. 
   Пән бойынша семинар тапсырмалары.
   

1.Мектепке дейінгі педагогика ғылымының қалаптасу тарихы.

2.Алғашқы қоғамдағы тәрбие.

3.Ежелгі Грецияның аса көрнекті философтары Платон мен Аристотель және Рим педагогы Марк Фабин Квинтилиан.

Антикалық Грецияда мектепке дейінгі жастағы балаларды семьяда тәрбиелеу жөніндегі идеяларды қамтыған педагогикалық теорияның ны-шандары пайда болды. Тәрбие берудің өзінің мақсаттары мен құралдары жағынан елеулі түрде ерекшеленген спарталық және афинылық жүйесі көбірек белгілі болды. Спартада, әскери кұл иеленуші мемлекетте, олар болашақ әскери азаматтар тәрбиелеу міндеттерімен белгіленіп отырды. Қоғамдық мораль балаларды жас шағынан ер жүрек, шыныккан, ішер та-мак, киер киім таңдамайтын, жылап-сыктау, жасу дегенді білмейтін етіп тәрбиелеуді ұсынды. Балалардың болашақта дені сау болуына тырысушы-лық, қыз балалар мен бой жеткен қыздардың дене тәрбиесіне көңіл бөлу-мен байланысты болды.

Афиныда кұл иеленушілердің балалары уакытты негізінен үйдің әйел-дер тұратын бөлігінде өткізіп отырды. Олар спартандарға қарағанда не-ғұрлым биязы тәрбие алды. Асыраушының қолынан бала педагогтың (бұл екі сөз —«пайдос»— бала және «аго»— қолынан жетектеймін дегеннен іііыққан) колына беріледі, олар кебіне дене еңбегіне жарамсыз кұлдар бо-лып келетін. »

Спартандық және афинылық жүйелер үшін олардың арасында айыр-машылыктар болса да, құлдар мен дене еңбегіне жиіркене қарауды тәрбиелеу, білім алуға азат адамдардың монополиясы ретінде қарау ортақ болды.

Педагогикалық теория негіздерінің қалыптасуында Ежелгі Грецияның аса көрнекті философтары Платон мен Аристотель көзкарастарының ерек-ше маңызы болды.

П л а т о н (б. э. дейінгі 427—347 жылдар) тәрбие мен оқыту мәні, қо-ғамдық құрылым мен тәрбиенің қатынасы сияқты аса маңызды педагоги-калық ұғымдардын анықтамасын берген кісі. Ол азат азамат балаларын ерте бастан тәрбиелеудің мемлекеттік жүйесі туралы идеяны ұсынды. Платон ойынды тәрбие берудің маңызды құралы деп қарады, балаларды тәрбиелеумен шұғылданатын адамдарға қойылатын негізгі талаптарды айқындап берді.

Аристотель (б. э. дейінгі 384—322 жылдар) жеке адамның дене, акыл-ой және адамгершілік тәрбиесін қамтитын үйлесімді даму идеясын тұжырымдады. Ол тәрбиенің табиғи дарындылығына үлкен мән берді. Аристотель мектепке дейінгі кезеңді жеке адамның қалыптасуындағы ерекше және маңызды шақ деп бөліп қарады. Бұл кезеңде, оның пікірі бойынша, алуан түрлі ойындармен қатар ақыл-ойды дамытатын әңгімелер пайдаланылуға тиіс, ал балаларды бес жасынан бастап мақсатты түрде мектепке даярлау керек.

Мектепке дейінгі тәрбие теориясы негіздерінің қалыптасуында рим педагогы Марк Фабий Квинтилиан (42—118) жазған «Шешенді тәрбиелеу туралы» арнаулы педагогтық трактат — педагогика тарихында тұңғыш маңызды роль атқарды. Квинтилиан балалардың бойында ең әуел-гі — бастапқы түсініктердің қалыптасуына қоршаған ортаның әсер ету маңызьш атап көрсетті және сол заман қоғамының азғындыратын зиянды осері болатынын көрсетті.

Балаларды мектепке дейін тәрбиелеу туралы айта отырып, Квинтилиан ата-аналарға, асыраушыға және педагогқа сөз тастайды. Асыраушыдан, дені сау болудан басқа, биік адамгершілік, жақсы да дұрыс тіл білу талап етіледі. Педагогты таңдау — өте күрделі іс, өйткені бала одан әлем тура-лы білім және мораль нормалары жөнінде түсініктер алады.

Квинтилиан мектепке дейін балалармен жүйелі сабақ жүргізу мүмкін-дігі бар деп есептеді. Алайда соның өзінде берілетін білім ауқымы кең болмауға тиіс, оны беру методикасы «бала сүйіп үлгермеген оқуды жек көріп кетпеуі үшін» балалардың куанышты көңіл күйін, ынтызарын туғы-зуы керек.

Феодализм кезеңінде балалар тәрбиесіне католик діні орасан зор ық-пал етті, ол әр адамның бойында күнәһарлік нышан болады деп пайымда-ды. Шіркеу іліміне сәйкес, бұл күнәһарлықты жер бетіндегі емірді ана дү-ние өміріне көшудің даярлық кезеңіне айналдыру арқылы ғана жеңуге болады. Болашақ жұмақ игілігіне ие болу үшін адам шіркеу парыздарына толық бағынып, құдайдан үнемі қорқып, құлдық етіп, өмір сүруі тиіс. Кішкентайынан бастап балалардың тентектік жасауға, жер бетінде ойын-сауыкка беленуге, кеңіл көтеруге әуестенуге деген ынтасын басып тастап отыру керек және қатаң шаралар, оның ішінде ұрып-соғу жазасын, қолда-.ну аркылы мұндай қылықтарды тыю керек. Католик шіркеуі пұтқа табы-нушылар жасаған антикалық мәдениетке қарсы болды.

XIV—XVI ғасырларда, Қайта өрлеу дәуірінде қоғамдык ой-пікір адам-ға жаңадан үн қатып, гуманистікке (һшпапиз—адамшылдық), антика цивилизациясын — мәдениетін, өнерін, ғылымын — қайта ©ркендетуге ша-қырды. Балаға деген көзқарас та өзгерді, гуманистер оны шадыман өмір сүруге, денесін ©сіп жетілдіруге, ойын ойнауға, ақыл-ой іс-әрекеттерін жа-•сауға правосы бар жан иесі ретінде карайды. Бірақ Қайта өрлеу дәуірі, гуманизмінің аристократиялық сипаты болды, қоғамның тек артықшылықтағы бәлігі балаларының мүдделерін қорғады, ал халық балалары шіркеудің қанауында тәрбиелене берді.

Бірінші социалист-утопистер Томас Мордың (1478—1535) «Утопия» және Томмазо Кампанелланың (1568—1639) «Күн қаласы» деген еңбегінде жоқшылықтан, таптық теңсіздіктен, қанаудан азат қоғамдағы жетілген адам туралыармандар өз бейнесін тапты, Т. Мор мен Т. Кампа-нелла сипаттаған керемет мемлекеттерде мектеп жасына дейінгі барлық балаларға қоғамдық тәрбие беру енгізілген. Олардың дене дамуына үлкен көңіл бөлінеді, окыту кернекілікті кең қолданатынойындар арқылы жүр-гізіледі. ;
2-тақырып. ХVІІ- ХVІІІ ғасырлардағы мектепке дейінгі тәрбие теориясының қалыптасуы.

1. Мектепке дейінгі тәрбие теориясын дамытуда ұлы пегагог Ян Амос Коменскийдің еңбектері.

2. И.Г. Пестолоцийдің кішкентай балаларға арналған мектебі.

3. Ф.Фребельдің балабақшасы.

Табиғи дарындылык принциптерін негізге ала отырып, оны табиғат пен адам даму заңдарының жан-жақтылығы, жалпыға бірдей ортақтығы деп тусінген Коменский жас кезендерін талдады. Адам дамуы кезеңдерін (балалык, есейгендік, жігіттік, сақалык) сипаттай отырып, ол солардың ішіндегі 6 жылға созылатын біріншісіне ерекше көңіл белді. Коменскийдің ойынша дене шапшаң өсіп, сезім органдары жедел дамыған бұл кезеңде кішкентай балалар педагогикалық қабілеті бар, ©з тәрбиеленушілерін су-йетін дана аналар баскаратын ана мектептерінде, семьяда тәрбиеленуге тиіс. Қоменскийдің мектеп жасына дейінгі балаларға тәрбие беру туралы «Ана мектебі» деген арнаулы еңбегі мектепке дейінгі тәрбие жөнінен дү-ние жүзінде бірінші программа жэне қурал болды, Коменский балалар-дың денсаулығына және дене дамуына мұқият қамқорлық жасауға ша-қырды. Ол әйелдердің жүкті кезіндегі өмір салтытуралы бірқатар маңыз-ды да бағалы нұсқаулар берді, жаңа туған сәбиді күтіп-бағу женінде, оның тамағы мен киім-кешегі, режим және т. б. туралы халык тәжірибесі мен өз заманындағы медицинаға сүйенетін ұсыныстар жасады. Балалар-дың, деп жазды Коменский, денесі есіп дамуы үшін жағдай жасалуға тиіс. Балалардың жүгіруіне орынсыз шек қоймау керек, қайта керісінше, олардың басын тік ұстау, отыру, бір нәрсені ұстау, алу, майыстыру, ию, жинау, жинастыру және т. б. дағдыларын дамытып отыру қажет. Осы жә-не баска дағдыларды, іскерлікті игеру тек қана ойын түрінде жүзеге асы-рылуға тиіс, ал ойын — балаларды дамытудың негізгі қуралы.'

(Коменский адамгершілік нормаларыи игеру діни тәрбиемен тығыз бай-ланысты, бірақ оның максаты құдайға құлшылық етуге даярлық болмауға тиіс, ал адамның адамгершілік бейнесі қоғамның нақты жағдайлары мен қажеттеріне сәйкес болуға тиіс деп ессптедк- Коменскийдің іс-әрекет етуге талаптанушылық, еңбек сүйгіштік, шыншылдық, мұнтаздай таза жүруші-лік, сыпайылық және сол сияқты басқа қасиеттерді тәрбиелеу жәніндегі ұсыныстары да бағалы болды.

Коменский орынды да ақылға конымды тәртіп принципін жариялады, балаларға жеке бастың үлгісімен, байыпты ұстаздық етумен, ақыл-кеңес берумен, ұялтумен, сөгумен ықпал етуді ұсынды. Ұрып-соғу жазасын тек шектен шыққан жағдайда ғана қолдану мүмкін деп есептеді ол.

Коменский адамгершілік тәрбиесін еңбек тәрбиесімен тығыз байланысдырды, еңбек тәрбиесі белгілі бір жасқа лайықты еңбек дағдыларының-қалыптасуын ғана емес, соньіімен бірге енбекті сүюге және еңбекке әдетте-нуге тәрбиелеуді көздейді.

Коменский мектепке дейінгі балалық шакты мектепте онан әрі жүйелі оқытудың даярлық кезеңі ретінде қарады. Ол ана мектебі балалардың нақты түсініктерді жинақтауына себепкер болуға тиіс деп есептеді және қоршаған дүние жөнінде мектеп жасына дейінгі бала игеруге тиісті қара-пайым білімдердің неғұрлым кең шеңберін екжей-текжейлі белгілеп берді. Мәселен, жеті жасқа қарай бала жаратылыстану саласында от, ауа, су және жер, жаңбыр, мұз, қорғасын, темір және т. б. дегендердің не екенін білуге тиіс, күнді, айды, жүлдыздарды айырып, күннің қашан ұзақ және қашан қысқа болатынын білуге тиіс. Математика саласында бала 20-ға дейін санауды үйренуге, тақ және жұп сандарды білуге, 7-нің 5-тен, ал 15-тің 13-тен көп екенін білуге, «ұзын», «қысқа» «кең», «тар» деген ұғымдар-ды игеруге, негізгі шеңбер, шаршы, крест фигураларын, ұзындық пен кө-лемнің негізгі адым, қарыс, сүйем, тұтас, жарты, ширек өлшемдерін білу-ге тиіс. Географиялық танулар қала, деревня, егіс, бау деген не екенін түсінуге, өз селосының немесе қаласының атын білуді қамтуға тиіс. Соны-мен бірге жыл мерзімдерін білуге, «сағат», «күн», «апта», «ай», «жыл» деген терминдерді түсінуге тиісті.

Аналарға балалардың есі мен ойын дамытуға кеңес бере отырып, Ко-менский оларды тарих, экономика, саясат бастауларымен, қоғамдық қа-тынастармен түсінікті формада таныстыруды ұсынды. Ол баланың есіне-ықпал етіп қана қоймай, сонымен бірге ең бастысы қоршаған дүниенің кұ-былыстарын ақыл-ойға сала қабылдап, ұғыну сезімін дамыту керек деп кеңес берді.

Коменскийдің көптеген қағидалары — дене тәрбиесі туралы, тіл мен ойлау қабілетін дамыту туралы, адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеу ту-ралы дүние жүзілік педагогиканы дамыту ісіне қосылған маңызды үлес болды. Я. А. Коменскийдін, бұдан үш жарым ғасыр бұрын дерлік жазыл-ған «Ана мектебі» атты көрнекті еңбегі мектепке дейінгі тәрбие теориясын жасаудағы бірінші және тамаша талаптанушылық болды, ол кішкентай балалардың жас ерекшеліктеріне қарай олармен ойластырылған және-ұйымдастырылған жұмыс жүргізуге негіз қалады.

Әрбір балаға әуел бастан оның бойына дамуға бейім келетін қасиеттер-дің нышаны тән деп есептеді Песталоцци. Табиғи дарындылық принципі» басшылыққа ала отырып, ол педагогтан балалардың жас мүмкіндіктері-мен және ерекшсліктерімен санасуды талап етті. Песталоцци оқыту про-цесін бадалардың психологиялық даму заңдылықтарын есепке ала отырып кұруға тырысушылардың бірі болды. Баланың қабылдау ерекшеліктерін есепке ала отырып, ол оқыту процесінде бөлшектерден бүтінге, жақыннан алысқа, қарапайымнан күрделіге бірте-бірте көшуді, соның әзінде үздік-сіздік пен дәйектілікті сақтауды ұсынды.

Песталоцци тәрбие жүйесінің алдына барлық балалардың дене, еңбек» адамгершілік, ақыл-ой жағынан үйлесімді даму міндетін қойды. Ол бала үшін неғұрлым тәң табиғи қозғалыстарға негізделген «элементарлық гимнастика» жүйесін ұсынды, «іскерлік әліппесі» деген қызықты идеяны -алға тартты, одан әрі ол, «индустриялық гимнастика» болып дамуы тиіс «ді. Бұл гимнастика, оның пікірі бойынша, балаларды еңбек іс-әрекетіне, оның ішінде өндірісте еңбек етуге даярлайды.

Песталоцци жүйесінде адамгершілік тәрбиесі, айналадағы адамдарға сүйіспеншілікпен қарау сезімін дамыту жетекші орын алады. Адамгерші-лік тәрбиесінің құралдары, біріншіден, айналадағы ең жақын ортадан балалардың алған мейірбандық, сүйіспеншілік көзқарасын адамдардың, құбылыстардың, заттардың неғұрлым кең шеңберіне және, екіншіден.пе-дагогтардың көмегімен жинақталған балалардың жеке өздерінің тәжіри-бесін (бір кылықтан баланың ©з бетінше безінуі және басқалардың мүдде-сі үшін бірдеңені кұрбан етуі, қандай да болсын күш жұмсауы т. б.) тарату болып табылады. Адамгершілік сипатындағы қылықтарында жаттығудың осы тәрізді тәжірибе жасау негізінде бала жеке басының мүддесінен өз еркімен бас тартуға үйренеді, басқаларға кемектестім деген сана-сезімнен ләззат алады.

Ақыл-ой тәрбиесі саласында Песталоццидың педагогика тарихындағы мәнін анықтап берген оның маңызды екі қағидасы бар. Біріншісі, оқыту лроцесінде көрнекілікті барынша кеқ қолдану қажеттігін дәлелдеу және насихаттау болды. Песталоцци танымның басталар соті сезімдік қабылдау деп есептеді және балалардың бойында бақылау мәдениетін қалыптасты-ру қажеттігін талап етті. Сан, форма, сөз (аты) барлық заттар үшін тән және ең қарапайым элементтер болып табылады, сондықтан баланы ең әуелі санауға, ©лшеуге және сөйлеуге үйрету керек болады. Песталоцци балаларға ана тілін, есепті және өдщемді ең алғаш оқыту методикасын талдап жасады, кез келген шаруа әйел оны әз балаларымен сабақ өткізу-де пайдалана алатындай етіп оңайлатты. Оның ұсынған дидактикалық материалдары кейіннен кең таралды.

Песталоццидің өзге бір қағидасы дамыта отырып оқыту туралы идея болды, яғни оку процесінің құрылымы мынадай болуға тиіс: тек мәлімет-тердің жинақталуына апарып қана қоймай, сонымен бірге балалар қабі-летінің дамуына да апарады, оларды болашақта ездігінен қызмет етуге даярлайды. Бұл идея орасан жемісті болып шықты және көптеген педагог-тардың еңбегінде онан әрі дамытыла түсті.

Песталоцци басты да таңдаулы тәрбиеші ана деп есептеді. Семьялық бастапқы тәрбиеге орасан зор маңыз бере келіп, оның дұрыс бағыт алуына қамқорлық ете отырып, ол «Аналар кітабі, немесе Балаларды бақылауға және сөйлеуге қалай үйрету жөнінде аналарға арналған басшылық» атты •арнаулы кұралды құрастыруға белсенді қатысты. Кітап материалдары ба-ланың қоршаған орта жөніндегі түсінігін кеңейту және тәртіпке келтіру жағынан анаға кемек көрсетуге тиіс болды.

Песталоццидің қоғамдық-саяси кәзқарастарының бүкіл тар шеңберлігі және утопиялығы бола тұрса да оның халыққа деген асқан сүйіспеншілігі, ағартушылық қызметі және оның ұсынған идеялары дүние жүзілік педа-гогикалық ой-пікірдің дамуына үлкен әсер етті.

Оуэн жұмысшы балаларын мектепке дейінгі қоғамдық тәрбиелеуде тұңғыш талпынысты ойдағыдай жүзеге асырды. Басқарушы, ал содан соң Нью-Ланарктегі (Шотландия) мақта жіп фабрикасының иесі болған Оуэн жұмысшылардың тіршілігін жеңілдету үшін бірқатар шаралар жүргізді: жұмыс күнін 10,5 сағатқа дейін (14—16 орнына) қысқартты, 10 жасқа дейінгі балаларды жұмысқа қабылдауға тыйым салды, жалақыны көбейт-ті, жаңа үйлер салды. Ол капиталистік құрылыстың кеселдерінен азат, та-за жаңа адамдардың қалыптасуына үлкен көңіл бөлді. Ол Нью-Ланаркте ұйымдастырған «Мінез-құлыққа арналған жаңа институт» осы мақсатқа қызмет етуге тиіс болды, бұл институтқа 1-ден 3 жасқа дейінгі балалар үшін ясли 3-тен 5 жасқа дейінгі «кішкентап балалар үшін мектеп», 5-тен 10 жасқа дейінгі балалар үшін бастауыш мектеп кірді, «Жаңа институтта» жұмыс істейтін жастар үшін сабақтар жүргізілді, жұмысшылар мен олар-дың семьялары үшін лекциялар және мәдени ойын-сауықтар өткізілді.

Мектепке дейінгі мекемелер 300-ге тарта баяаларға қызмет етті. Сабақ арнайы бөлініп, әсем безендірілген үйлерде және ойынға арналған алаң-дарда өткізіліп отырды. Бұл мекемелерді ұйымдастыру екі мақсатты көз-деді: біріншіден, жұмысшы әйел-аналар жұмыс уақытында балаларына қамқорлық етуден босатылды, екіншіден, Р. Оуэн балаларды қбршаған ортаның жаман ықпалынан мүмкіндігінше ертерек сақтауға тырысты. Ба-лалардың бойына адалдық, шыншылдық, сипайылық сезімін, коллекти-визм рухын тәрбиелеуге үлкен көңіл бөлінді. Балалардың бойында жақсы манера мен талғамды дамыту мақсатымен оларды шотландық әсем ұлт-тық костюмдермен немесе ежелгі римдік туника сияқты кең тігілген көй-лектермен киіндірді, би билеуге жэнс ән салуға, өлең айтуға үйретті.

Балалар күндізгі уақыттың көбін далада, ашық ауада ойнаумен өткі-зіп отырды. Ойын кезінде тәрбиешілер балалардың назарын қоршаған табиғатқа аударумен болды, үй ішінде олармен еркін әңгіме өткізіп түрды, жиһаз бұйымдарымен, олардың пайдалану жайымен таныстырылды. Әқгі-ме мен сабақ өткізу кезінде көрнекілік кең қолданылды. Бастауыш мек-тепке барғанша балаларға кітап оқу үйретілмеді, өйткені Оуэн балалар-дың кітапты ерте оқуына қарсы болды. Еркін әңгіме өткізу, табиғатты бақылау, нақты өмірдің құбылыстарымен және заттарымен танысу оларды дамытудың неғұрлым тиімді құралдары болып табылады деп есептеді ол. Сонымен бірге сол кездегі оқу кітаптары негізінен діни мәнерде жазылды, ал Оуэннің мекемелерінде тәрбиенің бүкіл бағыты дінсіз сипатта болды.

Оуэн тәрбиешілерді іріктеп алуға ерекше көңіл бөлді, ал олардың не-гізгі қасиеті білімділігі емес, балаларға деген сүйіспеншілігі, мейірімділігі мен тәртіптілігі деп санады ол.

Оуэннің мектепке дейінгі тәрбие саласындағы қызметі алдыңғы қатар-лы жұртшылықтан жоғары баға алды. Ф. Энгельс былай деп жазды: «Нью-Ланаркте сәби жастағы балаларға арналған Оуэн ойластырған мек-тептер бірінші рет енгізілген болатын. Бұларға балалар екі жастан бастап қабылданды және онда балалар уақытты жақсы өткізіп отырды, оларды үйлеріне қайтарып альш кету қиын болды»¹.

Жан-жақты қызметі Оуэннің керемет атағын шығарды. Нью-Ланаркке кәсіпкерлер, мемлекеттік және коғамдық қайраткерлер барып жүрді. Оуэн Европада атақты кісі болды. Бірақ бүтіндей алғанда жұмысшылардың жағдайы ешбір жақсармады. Оның қызметі буржуазияның әлеуметтік құ-рылысты өзгсртуге мәжбүр ете алмайтындығына көзі жеткен Оуэн капита-лизмді батыл сынау жолына түсті.

Оуэн әзірге өзінің филантропикалық тәжірибесімен шұғылданғанша ол, Ф. Энгельстің сөзімен айтқанда, «тек байлық, құптау, құрмет және даңқ игіліктерін кәрді... Бірақ ол тек өзінің коммунистік теорияларымен бой көрсетсе-ақ болғаны іс басқаша бағыт алды».

К. Маркс пен Ф. Энгельс Оуэннің педагогикалық идеялары мен қоғам-дық-педагогикалық қызметін жоғары бағалады. Оның ілімі мен педагоги-калық тәжірибесінің прогрестік жағын К. Маркс «болашақ дәуір тәрбие-сінің ұрығы» ретінде сипаттаған болатын.