ОқУ Әдістемелік кешені пәні «Қыпшақтану»

• 8- 9 дауысты дыбыстың болуы, ы, і ,у, и дыбыстарының түрлі мәнермен айтылатындығы: татар, башқұрт тілдеріндегі бұл дыбыстар қазақ қарақалпақ, ноғай тілдеріндегі сондай дыбыстарға сәйкес келе бермейтіндігі;

  
  

• Аффикстер құрамында еріндік дауыстылардың айтылмайтындығы;

  
  

• Сөз құрамындағы еріндік үндесудің әлсіз екендігі. Қазақ тілінде сөздің бірінші буынында еріндік, кейінгі буындарында қысаң/езулік дауыстылар келсе, алдыңғылары соңғыларына ықпал етеді, алайда ол ықпал әлсіз болғандықтан,жазуда ескерілмейді;

  
  

• Созылыңқы дауыстылардың жоқтығы; Созылыңқы дауыстылардың орнына қыпшақ тілдерінде дифтонгілер айтылады;

  
  

• Көне түркі тіліндегі ғ, г дауыссыздары мен дауыстылардың тіркесі орнына өзгерген жаңа тіркестердің (ау, ой, ыу, ей, ій, үй,үу, ұу) қолданылатындығы;

  
  

• Көптеген тілдерде сөз басындағы қатаң п орнына ұяң б айтылатындығы, алайда жіктеу есімдіктері м, б дыбыстарымен мен, бен түрінде дыбысталатындығы;

  
  

• Сөз басында қатаң қ, к, т дауыссыздарының жиірек қолданылатындығы;

  
  

• Сөз басында й, ж, дж дауыссыздарының жарыса қолдаданылатындығы;

  
  

• Сөз ішінде екі дауысты аралығында келген п,қ,к қатаңдарының ұяңданатындығы.

  
  

Қазақ тілі қарақалпақ, ноғай тілдерімен бірге қыпшақ-ноғай тобын құрайтыны, яғни Ноғай ордасы халықтарының негізінде қалыптасқаны мәлім. Дегенмен, қазақ халқының субстраты қатарында басқа да тілдік негіздер болғандығы айқын. Соған орай қазақ тілінің тек өзіне тән мынадай ерекшеліктерін көрсетуге болады:

• Фузияда л-д-т сәйкестігі бар;

  
  

• Түркі тілдеріндегі сөз басындағы й-ж-дж сәйкестігінен қазақ тілінде ол позицияда тек ж дыбысы жұмсалады; Й дыбысы тек біріккен сөздер құрамында, сөз ортасында ғана айтылады;

  
  

• Қазақ тіліндегі ш қарлұқ тілдеріндегі ч дыбысына, ал с дыбысы ш дыбысына сәйкес қолданылады;

  
  

• Сөздің абсолют басында ұяңдармен салыстырғанда қатаңдар көбірек кездеседі, алайда т-д, б-п сәйкестігі сирек болса да ұшырайды;

  
  

• Интервокал позицияда т,қ,к қатаңдары негізінен ұяңдайды, дегенмен қазақы, қыпшақы, қалмақы сияқты бірқатар сөздер құрамында бастапқы қалпын сақтайды;

  
  

Қазақ тілінің фонетикалық жүйесіндегі бірқатар ерекшеліктер тарихи даму барысында әр алуан мәдениеттермен, өзге тілдермен байланыста болудың, әртүрлі қарым- қатынаста болудың нәтижесінде орын алған.

• Араб, парсы мәдениетінің ықпалымен сөздің абсолют басында, бірінші буында з, ғ, г, ә дыбыстары айтылатын болды;

  
  

• Орыс тілінің қазақ тіліне тигізген ықпалының үлкен салдары ретінде э, в, ф, х, ч, щ дыбыстары қазақ алфавитіне, кейін орыс кірме сөздері арқылы жазба тіліне еркін еніп кетті.

  
  

• Сондай-ақ, басқа түркі тілдерінде б, ғ, г ұяң дыбыстары келетін тұстарда қазақ тілінде у, к, қ дыбыстарының қолданылуын оның спецификалық ерекшелігіне жатқызуға болады: аба-ауа, тағ-тау, гелді-келді, ғырмызы-қырмызы.

  
  

Басқа түркі тілдерінде ш дыбысы клетін біраз сөздерде қазақ тілінде с дыбысы қолданылады: баш-бас, таш-тас т.б. Алайда Қазақстанның оңтүстік аймағында әдеби тілдегі «с» дыбысымен келетін кейбір сөздердің құрамында «ш» дыбысы жұмсалатынын айта кеткеніміз жөн. Мысалы: мысық-мышық, есек-ешек т.б. [18, 29-б]