Оқу жұмыс бағдарламасы (syllabus)
-ші тақырып. ХХ ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы кеңестік реформалардың қайшылықтары мен зардаптары
жүктеу/скачать 0,84 Mb.
|
УМК каз 2021
| 5-ші тақырып. ХХ ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы кеңестік реформалардың қайшылықтары мен зардаптары
1953-1964 жж. Хрущевтік «жылымық» немесе «Хрущев декадасы» - кезеңі деп аталады. Бұл кезең тарихтағы жылымық деп аталады, өйткені КСРО-ның қоғамдық-саяси өмірінде демократияландыру, рақымшылық жасау, оңалту процестері басталды. 1955 жылы Н.С. Хрущев бастамасымен және оның жеке бақылауымен ГУЛАГ жойылды. 1954 жылғы 23 ақпаннан – 2 наурыз аралығында КОКП ОК пленумы өтті. Ол елдегі астық өндірісін одан әрі ұлғайту және Тың және тыңайған жерлерді игеру туралы" мәселені қарады. Пленум Қазақстан, Сібір, Орал, Поволжье, Солтүстік Кавказ үшін нақты міндеттерді анықтады: 1954-1955 жж. дәнді дақылдардың егістігін тың және тыңайған жерлерді игеру есебінен кемінде 13 млн. га кеңейту және 1955 жылы осы жерлерден 1100-21200 млн.пұт астық, оның ішінде 800-900 млн. пұт тауарлық астық алу. 1954-1959 жылдары тың игеру үшін барлығы 20 млрд. рубль бөлінді. Тың эпопеясы Қазақстанның келбетін өзгертті, оң және теріс салдарға алып келді. Оң сәттерден мыналарды атап өткен жөн: Қазақстан ірі астық базасына айналды, жоғары технологиялық астықты экспорттаушы ел ретінде әлемдік нарыққа шықты, кең ауқымды әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылым (МТС, жолдар, электр беру желілері, байланыс және т.б.) құрылды. Тыңның теріс нәтижелері мен зардаптарының арасында экологиялық, экономикалық, әлеуметтік-демографиялық салдарларды атап өту қажет. Ауыл шаруашылығына қарағанда Қазақстан өнеркәсібі қарқынды дамыды, алайда бірқатар ойластырылмаған реформалар мен өндірісті ұйымдастырудың салдарынан республиканың барлық әлеуеті іске асырылған жоқ. Республикада өнеркәсіп өндіруші салалары айқын шикізаттық сипатқа ие болды, бұл ретте "А" тобы кәсіпорындарының жалпы өнімінің өсу қарқыны (өндіріс құралдарын өндіру немесе ауыр өнеркәсіп) "Б" тобының кәсіпорындарынан озды (тұтыну заттарын өндіру - жеңіл, тамақ және басқа салалар). 1954-1958 жылдар аралығында 730 өнеркәсіптік кәсіпорындар мен цехтар салынып, пайдалануға берілді. 1958 жылы Қазақстан одақтас республикалар арасында өнеркәсіп өнімдерін шығару бойынша үшінші орынға шықты(РКФСР мен Украинадан кейін). 1957 жылы өнеркәсіпті басқару саласында реформа жүзеге асырылды: аумақтық принцип бойынша салаларды басқаруды қайта құру, совнархоздар арқылы басқарудың жаңа жүйесі құрылды. Кәсіпорындардың шаруашылық дербестігін кеңейтудің орнына экономиканы басқаруды орталықсыздандыру жолы таңдалды. Нәтижесінде өндірістің жағдайы біршама жақсарды, алайда сонымен қатар бірыңғай техникалық саясатты жүргізу күрделенді, сапалық көрсеткіштер төмендеді. Реформалар күйреп, 1964 жылдан кейін тежелді. Экономиканы басқарудың аумақтық принципі қайта салалықпен ауыстырылды. 50-ші жылдары Қазақстанда бірқатар ірі өнеркәсіптік кәсіпорындардың, соның ішінде Қарағанды металлургия және Соколов-Сарыбай тау-кен байыту комбинаттарының құрылысы басталды. 50-ші жылдары барлығы 700-ге жуық жаңа кәсіпорын іске қосылды. 1958 жылы республика аумағында өтетін магистральдарды біріктірген Қазақ темір жолы құрылды. 1961 жылы Қазақстанның басшысы болып республика Министрлер Кеңесінің төрағасы болып жұмыс істейтін және Қазақстанды ширек ғасыр басқарған Д.А. Қонаев тағайындалды. 1962 жылы Хрущев партия құрылымын өзгертіп, оны екі ұйымға – өнеркәсіптік және ауылшаруашылық ұйымға бөлетін партиялық реформаны ұсынды. Партияның рөлі тек экономиканы басқаруға байланысты болды, бұл партияның және аймақтық лауазымды тұлғалардың наразылығын тудырды. Құпия жағдайда төңкеріс жасалды және 1964 жылы Н. Хрущев биліктен аластатылды. Орталық Комитеттің бірінші хатшысы Л. Брежнев болды, 1965 жылы реформаларды жүргізген, КСРО Мемлекеттік жоспарлау комитетінің төрағасы, КСРО Қаржы министрі болып жұмыс істеген А. Косыгин - үкімет басшысы болды. 1965 жылғы экономикалық реформаның ("Косыгин реформасы") негізгі бағыттары: басқарудың салалық (министрлік) принципіне оралу; кәсіпорындарды шаруашылық есепке (өзін-өзі басқару, өзін-өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру) ауыстыру; мемлекеттік жоспарлауды жергілікті бастамамен ("қарсы жоспарлау") ұштастыру болды. 1965 ж. шаруашылық реформа бойынша қабылданған қадамдар техникалық қайта жарақтандыру, еңбекті және өндірісті ұйымдастыруды жетілдіру процесін жеделдетті. 1960-шы жылдар кезеңінде бұрын-соңды болмаған өнеркәсіптік құрылыс жүргізілді. Бұл ретте республикада бұрынғысынша индустриялық дамудың айқын көрінген экстенсивті сипаты сақталды, яғни өнеркәсіптік өндіріс қосымша сандық ресурстарды тарту - пайдалы қазбаларды өндіруді ұлғайту, орасан зор адам ресурстарын тарту, жаңа алыптар мен т. б. зауыттарды салу есебінен дамыды. Қазақстан аумағында әскери-өнеркәсіптік кешеннің кең ауқымды инфрақұрылымы өрістетілді. КСРО ыдырағанға дейін Қазақстанда қорғаныс маңызы бар 50-ге жуық кәсіпорын болды. Экономикадағы тамаша нәтижелерге қарамастан, реформалау КСРО-ның саяси жүйесіне әсер етпеді, өйткені Кеңес басшылығы түбегейлі өзгерістерді қаламады. Экономика мен кеңестік саяси жүйе арасындағы қайшылықтар 1970-1980 жылдары экономикалық және саяси "тоқырауға" алып келді. КОКП осы кезеңде саяси ұйымның өз функцияларын екінші жоспарға ауыстыра отырып, мемлекеттік басқару жүйесімен қосылған биліктің қатаң құрылымына айналды. Қазақстандағы партия билігінің дағдарысы ұлттық республикалардағы бірінші партия басшылары Мәскеумен тағайындалатындығы және тағайындау кезінде республиканың мүдделері мүлдем ескерілмегені байқалды. Партиялық тағайындаулар, әдетте, республикада жұмыс істемеген, онда өмір сүрмеген, экономиканың ерекшеліктерін, халықтың мәдениетін білмеген; тағайындау мансаптық өсу мүмкіндігі ретінде пайдаланылған. 1954-1964 жылдар аралығында Қазақстан Компартиясы ОК бірінші хатшылары жеті рет ауысты. Республика басшыларының жиі ауысуы реформаларды жүзеге асыруға кедергі келтірді, наразылық қозғалыстардың өрістеуіне, әлеуметтік проблемалардың жинақталуына алып келді. Тұрмыстық тұрақсыздығы, азық-түлікпен және ауыз сумен жеткіліксіз қамтамасыз етілмеуі үш күндік толқуларға көшкен жұмысшылардың стихиялық сөз сөйлеуіне әкеп соқты, тек әскерлердің көмегімен ғана берілген, Теміртау оқиғаларының көптеген белсенді қатысушылары сотталды. 1959 жылы Теміртаудағы қайғылы оқиғалар Кеңес Одағының жүйесі тоталитарлық болып, әлеуметтік және саяси қақтығыстарды шеше алмайтындығын растайтын факт болып табылады. Теміртау трагедиясын көзбен көргендердің естеліктерінің бәрі «көтерілістің» тууына себеп болған нәрсе жаңа табиғи ортаға үйрене алмау, ауыз судың жетімсіздігі, төмен еңбекақы, асханадағы сапасыз түскі ас, дүкенде керек-жарақтың болмауы және тұрғын үй проблемасының шешілмеуі дегенге саяды. Биліктің әлеуметтік проблемаларға бас ауыртпауы ақыры жұрттың заңды наразылығын тудырып, соңы жаппай тәртіп бұзушылыққа ұласты. Теміртауда көптеген белсенді қатысушылар сотталды. Тоқырау кезеңіндегі идеологияның басым бағыттарының бірі КСРО-дағы халықтардың ассимиляциясы болды. Сталиндік әкімшілік халықтарды жаппай жою әдісін қолданса, хрущевтік-брежневтік аппарат КСРО-ның аумағында адамдардың жаңа тарихи қауымдастығын - кеңес халқын құруға шешім қабылдады. Жалпы осы кезеңде қазақ тілі мен қазақ мәдениетін қоғамның рухани өмірінен "кеңестік қоғамды интернационалдандыру" деген ұрандармен біртіндеп ығыстыру және "халықтар достығы зертханасын", "кеңес халқы" бірыңғай қауымдастығын құру процесі жүргізілді. Қазақ мектептері, балабақшалары жабылып, қазақ тіліндегі газет пен кітаптардың таралымы азайды. Қазақстан мүдделерінің орталығы мен ұлттық қатынастардағы қарама-қайшылықтардың өршуінің көрсеткіші Целиноград қаласында 1979 жылы болған оқиғалар болды. Социализм саяси экономиясының стереотиптері осы жылдар бойы қоғамдық санада социалистік жоспарлы шаруашылық жағдайында инфляция орын ала алмайтынын, өйткені тек қана нарықтық экономиканың атрибуты бар екенін түсінді. Сыртқы жағынан да, сол сияқты: онжылдықтар тауарлардың бағасы тұрақты болып қалды, алайда шын мәнінде инфляциялық процестер жасырын түрде. Инфляцияның жоғары деңгейі туралы сұраныс пен ұсыныстың күшті теңгерімсіздігі айтқан болатын. Осы жылдар бойы социализмнің саяси экономикасы стереотиптері қоғамдық санада социалистік жоспарланған экономиканың жағдайында инфляция орын алмауы туралы идеяны енгізді, өйткені тек қана нарықтық экономиканың атрибуты бар екенін түсінді. Ондаған жылдар бойы тауарлардың бағасы тұрақты болып қалды, ал шын мәнінде, жасырын түрде инфляциялық процестер орын алды. Сұраныс пен ұсыныстың күшті теңгерімсіздігі инфляцияның жоғары деңгейін көрсетті. Бағаның Социалистік (деформацияланған) моделі кезінде төмен және тұрақты, бірақ тауарлар тапшы және, демек, қол жетімсіз немесе керісінше, тауарлар көп, бірақ олардың ассортименті мен сапасының аздығы салдарынан олар ешкімге қажет емес.Социалистік (деформацияланған) модельге сәйкес, баға төмен және тұрақты, бірақ тауарлар тапшы және қол жетімсіз немесе керісінше, тауарлар көп, бірақ олардың ассортименті мен сапасының нашарлығына байланысты олар тек пайдасыз болады. Кеңестік жоспарлық шаруашылықтың қызмет еткен жылдары тауарлардың, ең алдымен "Б" тобының бұғатталуына байланысты шығару сұранысқа жауап бермейтін кең тұтынылатын тауарлардың көпшілігі сұранысқа сәйкес келмеді. Сонымен, 80-ші жылдары Кеңес қоғамы дағдарыс және тоқырау тұжырымдамасымен сипатталатын мемлекет болды. Негізгі әдебиет: [ 1, 3, 8, 11, 14, 16] Қосымша әдебиет: [30, 31, 34, 37, 39, 46, 47, Электр. әдеб 54, 55, 60] жүктеу/скачать 0,84 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|