Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

58
Құс
жолы
құрамына
алып
жұлдыз
, 
ергежейлі
жұлдыз
, 
нейтронды
жұлдыз
жəне
жұлдыз
аралық
орталар
кіреді
. 
Олар
спираль
 
типтес
 
жүйелерге
жатады
. 
Олардың
жазықтық
беті
мен
айналу
осі
симме
-
триялы
орналасады
.
Галактикадағы
жұлдыздардың
көбі
қосарланған
, 
шашыранды
жəне
шар
 
тəріздес
жұлдыз
шоғырларынан
тұрады
. 
Шашыранды
жұлдыз
шоғырлары
Галактика
дискісі
радиусы
бойымен
біртекті
бөлінген
. 
Олардың
саны
10 000 
асады
. 
Шар
тəріздес
шоғырлардың
əрбіреуі
ондаған
, 
жүздеген
мың
жұлдыздардан
тұрады
жəне
олардың
əрқайсысы
Галактика
орталығының
тартылыс
заңына
бағынады
(
13-
сурет
).
13-
сурет
. 
Галактикадағы
 
жұлдыздар
 
шоғырлары
 
Галактика
жүйесіндегі
нысандардың
абсолютті
сызықтық
жылдамдығы
тұрақты
шама
, 
ол
220-250 
км
/
сек
тең
. 
Тек
өте
алшақ
орналасқан
нысандарда
ғана
бұл
көрсеткіш
өзгеруі
мүмкін
.
Күннің
Галактика
орталығы
бойымен
айналу
уақыты
– 
галактикалық
 
жыл
деп
аталады
. 
Ол
180-200 
млн
жылды
құрайды
. 
Бұл
бірлік
– 
геохронологиялық
уақыт
өлшеміндегі
аса
маңызды
тұрақты
шама
. 
Ол
жер
қыртысындағы
тектоникалық
қозғалыстарға
, 
олардың
ырғақтылығына
тікелей
əсері
болуы
мүмкін
екендігі
ғылыми
түрде
дəлелденіп
отыр
.
2.3. 
Күн
 
жүйесі
, 
оның
 
құрамы
 
мен
 
құрылымы
Галактиканың
орталығынан
Күн
жүйесіне
дейінгі
қашықтық
23-
28 
жарық
жылына
тең
. 
Күн
жүйесі
Галактиканың
шеткі
бөлігінде
орналасқан
аспан
денесі
. 
Бұл
өз
тарапынан
Жер
үшін
өте
қолайлы
жағдай
туғызады
. 
Жер
ғаламшары
миллиардтаған
жылдар
бойы
ғарыш
кеңістігіндегі
болып
жатқан
түрлі
апаттардан
тыс
жатыр
. 

59
Күн
жүйесі
Галактика
орталығы
бойынша
қозғалысқа
келетін
, 
ай
-
налу
жылдамдығы
220 
км
/
с
болатын
аспан
денелерінің
жиынтығынан
құралады
(
14-
сурет
). 
Күн
жүйесі
құрамындағы
аспан
денелерінін
құрайтын
жалпы
массаның
99,9%-
ы
Күннің
өзінде
жинақталған
, 
ал
қалған
0,1%-
ы
ғана
басқа
аспан
денелеріне
тиесілі
болып
саналады
.
14-
сурет
.
 
Күн
 
жүйесі
 
құрамына
 
кіретін
 
аспан
 
денелері
Күн
 
жүйесінің
 
құрамы
.
Күн
жүйесі
оның
тартылыс
күші
əсерінен
белгілі
бір
орбита
бойымен
үнемі
қозғалыста
болатын
аспан
денелерінің
күрделі
жиынтығынан
құралады
. 
Оларға
ғаламшарлар
(
планеталар
), 
олардың
серіктері
, 
астероидтар
, 
кометалар
мен
мете
-
орлар
жатады
.
Əрбір
ғаламшардың
айналу
еңкіштігінің
бұрышы
мен
орбитасы
өзіне
ғана
тəн
болып
келеді
. 
Ғаламшарлар
серіктерінің
жалпы
саны
140 
астам
, 
өз
ғаламшарлары
мен
Күнді
айнала
үнемі
қозғалыста
жүреді
. 
Ғаламшарлар
орналасуы
мен
өзіндік
ерекшеліктеріне
бай
-
ланысты
ішкі
немесе
Жер
 
тобындағы
жəне
сыртқы
 
немесе
 
алып
 
ғаламшарлар
 
деп
бөлінеді
(
14,15 
суреттер
). 
Олардың
арасындағы
өзіндік
шекара
– 
астероидтар
 
белдеуі
деп

60
аталады
. 
Астероидтар
əртүрлі
өлшемдегі
ғарыштық
қатты
денелер
жиынтығынан
құралады
. 
Ол
бұрын
болған
Фаэтон
ғаламшарының
қалдықтары
немесе
қалыптаспай
қалған
тағы
бір
ғаламшарды
құраушы
бөлшектерден
тұрады
деген
болжам
бар
. 
15-
сурет
.
 
Күн
 
жүйесін
 
құрайтын
 
аспан
 
денелері
Қазіргі
таңда
диаметрі
450-1054 
км
болатын
2000-
нан
аса
ірі
астероидтар
тіркелген
(
ең
ірілері
Церера
, 
Паллада
, 
Кета
). 
Астероидтардың
көпшілігі
Марс
пен
Юпитер
орбиталарының
ара
-
сында
орналасқан
жəне
20 
км
/
сек
жылдамдықпен
Күннің
айнала
-
сында
3-9 
жылға
дейінгі
уақыт
аралығында
айнала
қозғалады
. 
Күн
жүйесінің
қалыптасуы
туралы
əлі
күнге
дейін
қалыптасқан
белгілі
тұжырымдама
жоқ
. 
Соның
ішінде
ежелгі
күн
тұмандықтары
құрамындағы
түрлі
материялар
гравитациялық
қысылу
нəтижесінде
алғашқы
денелердің
қалыптасуына
мүмкіндік
берген
деген
бірнеше
гипотезалар
топтамасы
ғана
шындыққа
жанасады
. 
Алайда
, 
Күн
жүйесін
құрайтын
аспан
денелері
құрамында
Мен
-
делев
кестесіндегі
химиялық
элементтер
топтамасының
кездесуін
жəне
ежелгі
тұмандықтар
құрамындағы
ғаздар
мен
тозаңдардың
қалай
конденсациялану
жолын
түсіндіру
мүмкін
болмай
отыр
(
2-
ке
-
сте
).

61
2-
кесте
. 
Күн
 
жүйесінің
 
қалыптасуы
 
туралы
 
болжамдар
ү
ү
у
ур
р
Бұл
гипотезалардың
барлығына
ортақ
кемшіліктер
:
Ғаламшарлардың
заттық
құрамының
əртүрлілігі
ескерілмеген
.
Əрбір
аспан
денесінің
ядросы
мен
басқа
қабаттарының
қалыптасуы
туралы
сапалық
көрсеткіштердің
болмауы
.
Бұл
кемшіліктер
Г
. 
В
. 
Войткевичтің
космохимиялық
 
теория
-
сында
 
барынша
ескеріліп
, 
аспан
денелерінің
түзілуіндегі
заттардың
гравитациялық
жіктелу
заңдылықтары
сипатталған
. 
Бұл
теория
мы
-
надай
мəселелерді
айқындайды
:
1. 
Күн
алғашқыда
салқын
шашыранды
материядан
пайда
болған
;
2. 
Алғашқыда
айналу
жылдамдығы
баяу
болып
, 
кейіннен
гравитациялық
сығылу
мен
заттардың
тығыздалуы
есебінен
айналу
жылдамдығы
артып
отырған
, 
яғни
айналу
жылдамдығы
радиусқа
пропорциялы
жағдайда
артқан
;
3. 
Орталықтан
тебу
күші
Күннен
қашықтаған
сайын
заттардың
гравитациялық
қысымын
төмендетіп
отырған
, 
əсіресе
, 
бұл
көрсеткіш
Күн
экваторы
маңайында
өте
төмендеген
;

62
4. 
Осы
себепті
Күн
экваторы
айналасында
газды
шеңбер
түріндегі
материя
жинақталған
;
5. 
Бұл
материяның
бір
бөлігі
сейіліп
кеткен
, 
ал
екінші
бөлігінен
ғаламшарларлар
пайда
бола
бастаған
;
6. 
Алғашқы
протоғаламшар
материалдары
плазма
түрінде
, 
яғни
иондалған
сиреген
газдардан
құралған
;
7. 
Плазманың
біртіндеп
салқындауынан
атомдар
ядросы
электронды
қабықтармен
қоршалып
, 
химиялық
элементтер
пайда
болған
, 
ол
өз
тарапынан
химиялық
реакциялардың
жүруіне
негіз
болып
, 
соның
нəтижесінде
химиялық
қосылыстар
түзілген
;
8. 
Күн
жүйесі
ғаламшарларының
екі
топқа
бөлінуі
газ
шеңберін
құрайтын
заттардың
ауырлық
күші
мен
магниттік
өрістің
əсеріне
тəуелді
болған
. 
Алғашқы
күш
заттарды
тығыздығына
қарай
жүйенің
орталық
бөлігіне
тартса
, 
ал
екіншісі
заттардың
зарядтану
деңгейіне
сəйкес
ұстап
қалып
отырған
, 
бұл
екі
күштің
өзар
əсер
етуі
нəтижесінде
алғашқы
заттар
бөлініп
екі
сипаттағы
ғаламшарлардың
түзілуіне
негіз
болған
;
9. 
Ғаламшарлардың
ядросы
мен
оның
қабықтары
түрлі
кезеңде
қалыптасқан
, 
ядро
Күн
жүйесінің
алғашқы
қалыптасу
кезеңдерінде
металдық
заттардың
, 
басым
түрде
темірдің
бөлшектерінің
өзара
кірігуі
нəтижесінде
пайда
болған
;
10. 
Силикаттық
құрамдағы
ғаламшар
қабықтары
кейіннен
біртіндеп
металдық
ядро
айналасына
түрлі
заттардың
қабысуы
арқылы
қалыптасқан
;
11. 
Уақыт
кеңістігі
аралығында
ғаламшар
заттарының
біртіндеп
қызуы
нəтижесінде
мантия
заттары
гравитациялық
жіктелуге
ұшырап
, 
басқа
қабықтардың
да
қалыптасуына
себепші
болған
.
Ғаламшар
серіктерінің
қалыптасу
кезеңдері
ғалымдардың
пайымдауы
бойынша
алғашқыда
салыстырмалы
түрде
жеңіл
, 
құрамында
темір
қоспасы
аз
тасты
заттардан
тұрған
, 
кейіннен
олар
темір
қоспалары
арқылы
байытылып
, 
олардың
ядроларының
ауырлауы
əсерінен
біртіндеп
жеке
дара
бөлініп
шыққан
. 
Алайда
, 
ғаламшарлардың
тартылыс
күші
оларды
шексіздікке
жібермей
, 
өз
орбитасы
айналасындағы
қозғалысының
сақталуын
қамтамасыз
етеді
. 
Осы
жүйедегі
ең
басты
аспан
денесі
– 
Күн
болып
табылады
. 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: