Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

40
Ескі
жəне
жаңа
карталар
мəліметтерін
салыстыра
отырып
, 
түрлі
құбылыстардың
өзгеру
немесе
даму
динамикасын
картографиялық
салыстыру
тəсілімен
анықтауға
болады
. 
Картометриялық
əдістер
көмегімен
құбылыстар
динамикасын
талдау
барысында
салысты
-
ратын
карталардың
жинақтау
сипатын
, 
зерттейтін
құбылыстың
классификациялық
ерекшеліктерін
есепке
алу
қажет
. 
Карта
бойынша
ғылыми
болжам
жасау
барысында
жергілікті
жердегі
құбылыстардың
өзгеру
жəне
даму
динамикасы
талдау
жасалынған
аймақтар
таңдап
алынады
. 
Болжам
жасау
белгіленген
аумақтағы
əр
уақыт
аралығындағы
карталарға
бір
мезгілде
салы
-
стырмалы
талдау
жасау
негізінде
жүзеге
асады
. 
Синоптикалық
карталар
арқылы
мұндай
болжам
жасауға
толық
мүмкіндік
бар
. 
Адам
аяғы
жете
алмайтын
қиын
аумақтарға
əуе
-
ғарыштық
фотосуреттер
арқылы
экстрополяция
 
əдісімен
, 
яғни
белгілі
құбылыстар
мен
заңдылықтарды
соған
ұқсас
аумақтарға
қондыру
көмегімен
жүзеге
асырылады
. 
Болжамдардың
ғылыми
нақтылығы
зерттеудің
қаншалықты
дəрежеде
жүйелі
жүргізілуіне
, 
картографиялық
мəліметтердің
дұрыстығына
тікелей
байланысты
. 
Географиялық
ақпарат
алудың
басты
жолдарының
бірі
айнала
қоршаған
ортадағы
барлық
географиялық
нысандар
мен
табиғат
құбылыстарына
байқау
жасай
білу
, 
бағыт
-
бағдар
анықтай
білу
бо
-
лып
табылады
. 
Осы
мақсатта
жергілікті
жерге
қарапайым
түсірілім
жасаудың
жолдарын
, 
ол
жұмыстарды
жүргізу
үшін
қажетті
құрал
-
жабдықтармен
жұмыс
істеудің
əдіс
-
тəсілдерін
білу
қажет
.
Жергілікті
 
түсірілім
деп
карта
жəне
план
жасау
үшін
орын
-
далатын
жұмыстар
жиынтығы
аталады
. 
Түсірілім
тек
қана
картаға
түсірілетін
аумақ
бойынша
дала
жұмыстарын
жүргізіп
қана
қоймай
зертхана
жағдайында
далалық
өлшеу
нəтижелерін
ғылыми
өңдеуді
қажет
етеді
.
Топография
бойынша
жазғы
практика
бағдарламасында
далалық
карта
түп
нұсқасын
салудың
жалпы
принциптерімен
, 
түсірілім
жа
-
сау
негізінде
қолданылатын
дəстүрлі
құралдар
мензула
, 
кипрегель
, 
нивелирмен
таныстыру
қарастырылған
. 
Студенттерге
өз
алдына
қарапайым
түсірілім
түрлерін
жүргізу
ұсынылады
: 
нивелирлеу
, 
буссольдық
, 
көз
мөлшерлі
түсірілім
, 
оларды
мектеп
жағдайында
оқушылармен
жүргізу
қолайлы
. 
Осылайша
сту
-
денттер
жергілікті
жерде
бағдарлауға
дағдыланады
жəне
қарапайым
əдістермен
объект
туралы
сандық
, 
сапалық
сипаттама
ала
алады
.
Буссольдық
 (
компастық
) 
түсірілім
.
 
Буссольдық
түсірілім
план

41
түріндегі
түсірілімге
жатады
. 
Ол
геодезиялық
құрал
тұсбағдар
не
-
месе
буссоль
 
көмегімен
жасалады
(
4-
сурет
). 
а
ə
б
4-
сурет
.
 
Компастардың
 
түрлері
: 
а
-
қарапайым
 
компас
, 
ə
-
Адрианов
 
компасы
, 
б
-
туристік

компас
Буссольдық
түсірілім
жергілікті
жердің
болашақтағы
жоспарының
негізін
жасау
үшін
қажет
. 
Өндірісте
буссольды
жабық
жерде
жиі
қолданады
. 
Бұл
түсірілім
түрін
жасау
үшін
студенттер
бригадасы
3 
адамнан
тұрады
. 
Əрбір
студенттің
компасы
немесе
буссолі
, 
журналы
болады
. 
Жергілікті
жер
планын
түсіру
үшін
тірек
бағыттар
жасала
-
ды
. 
Бағытты
құруда
түсірілім
жасаушы
бір
нүктеден
көрінетін
объектіден
басқа
объектілерге
дейін
қозғалып
, 
магниттік
азимутпен
түсірілім
жасалатын
арақашақтықты
өлшейді
. 
Бақылау
үшін
тура
жəне
кері
азимут
бағыттарының
мəні
алынады
, 
ал
арақашықтықты
барлық
студент
бригадалары
өзара
өлшейді
.
Арақашықтықты
өлшеудің
ең
қолайлы
жолы
– 
қадаммен
өлшеу
. 
Əдетте
, 
бір
түсірілім
нүктесінен
басқа
нүктеге
дейінгі
арақашықтықты
басып
өтетін
жұп
қадам
санын
санайды
. 
Барлық
есептелген
нəтижелер
журналға
жазылады
(
1-
кесте
). 
Бір
жұп
қадамның
метрмен
алғандағы
ұзындығын
біле
отырып
, 
нүктелер
арасындағы
арақашықтықты
метрмен
есептеп
шығаруға
болады
.
Жергілікті
жер
планын
жасау
үшін
орташа
қадам
ұзындығын
қолданады
. 
Бригада
алаңға
шығып
, 
көзбен
планды
белгілейді
. 
Бағыт
тұйық
болу
керек
, 
бастапқы
нүкте
соңғы
нүкте
болып
табылады
.
Буссольмен
 
жұмыс
 
істеу
 
тəртібі
:
1. 
Магниттік
стрелка
бекіткішін
босату
қажет
.
2. 
Компас
стрелкасы
солтүстікті
көрсеткенге
дейін
горизонталь
бағытта
айналдыру
қажет
.
3. 
Бағытты
жоғалтпай
компасты
көзге
жақындатып
, 
дөңгелек
нысананы
затқа
қарай
бағыттау
қажет
.
4. 
Нөлдік
бөлінуден
бастап
, 
сағат
тілі
бағытымен
көзделген
нысанаға
дейінгі
заттық
нысананы
есептеп
, 
магниттік
азимутты
анықтау
қажет
.

42
Буссольды
1-
ші
жəне
2-
ші
нүктенің
орнын
анықтап
жатқан
студентке
қарай
туралауға
болады
. 
Нысаналау
нүктелерін
электр
линияларынан
алыс
жерден
тандау
керек
. 
Өйткені
бұл
объектілер
маңында
өздерінің
магниттік
алаңы
болады
, 
ол
магниттік
стрелканы
ауытқытып
, 
көрсеткіштерді
қате
көрсетеді
. 
1-
кесте
. 
Буссоль
 
көрсеткіші
 
түсірілетін
 
кесте
Нүктелер
 
нөмірі
Магниттік
 
азимут
Арақашықтық
, 
метр
 
есебімен
Тұру Нысаналау Тура Кері
Тура
,
орташа
Қадам
Қайта
 
саналған
Орташа
1
2
3
4
5
6
7
8
1
2
124
305
125
46
64
67
2
3
186
3
184
32
45
44
3
4
295
117
296
37
52
54
4
5
250
4
252
39
55
57
5
6
327
144
326
21
29
25
6
1
47
224
46
63
88
87
Екінші
студент
1-2 
сызықты
жүріп
өтіп
, 
бірінші
студентке
дейінгі
қадам
саны
жұптарын
санайды
. 
Үшінші
студент
бағыттаушы
тұрған
жердегі
1-
нүктенің
буссольдық
көрсеткішін
алады
.
Өлшеу
жүргізе
отырып
, 
бірдей
бағыттағы
тура
жəне
кері
ази
-
мут
мəндеріне
көңіл
беру
керек
, 
олардың
мəні
180
О

5
О
асып
кетуі
мүмкін
. 
Бірінші
студенттің
журналында
тек
кері
азимуттар
, 
екінші
студентте
тура
жəне
кері
азимуттар
, 
ал
соңғысында
тек
тура
ази
-
муттар
жазылған
. 
Əрбір
студенттің
қолында
тұсбағдар
болуы
тиіс
. 
Осылайша
барлық
тұйық
буссоль
бағыт
нүктелері
бойымен
өлшем
алынады
.
Мəліметтерді
 
өңдеу
.
Түсірілімнен
кейін
барлық
журналдар
жүйелі
өңделеді
. 
Əрбір
студент
серіктестерінен
жетпей
тұрған
гра
-
фаларды
өажетті
мəліметтермен
толықтырып
, 
журналды
толтырады
. 
8-
графаға
барлық
бригада
мүшелері
алынған
орташа
арақашықтықты
жазу
керек
. 
Магниттік
азимут
мəндері
кестеге
барлық
түсірілім
жасаушылардың
өлшеген
нəтижесі
бойынша
толтырылады
жəне
тура
азимуттың
орташа
мəні
есептелініп
шығарылады
(5-
графа
):
А
маг
 (
тура
, 
орт
)
 = (
А
маг
(
кері
)
±180
0
+
А
маг
 (
тура
)
)

43
Егер
А
маг
(
кері
)

180
0
-
тан
үлкен
болса
, 
кері
азимуттан
180
0
-
ты
алып
тастаймыз
; 
егер
А
маг
 (
тура
)

180
0
-
тан
төмен
болса
, 
онда
мəндерді
қосамыз
(4-
графа
).
Көз
 
мөлшерлі
 
түсірілім
 
онша
күрделі
емес
, 
тез
орындалатын
түсірілім
түрі
. 
Көз
мөлшерлі
түсірілімді
барлық
оқушылармен
бірге
мектеп
учаскесі
маңында
, 
туристік
жорықтарда
оңай
түсіруге
бола
-
ды
. 
Бұл
түсірілімге
қажетті
құралдарға
компас
орнатылған
планшет
, 
сызғыш
, 
өлшеуіш
жəне
қарындаш
қажет
. 
Арақашықтықты
қадам
көмегімен
анықтап
, 
затқа
бағыттау
жүргізу
планшеттегі
графикалық
нүктелер
бойынша
жүргізіледі
.
Алаңға
шығар
алдында
планшеттің
бір
жағына
параллель
бағытта
компасты
түсіп
қалмайтындай
етіп
, 
планшетке
бекіту
керек
. 
Қадам
 
масштабын
 
есептеу
. 
Жергілікті
жерде
қадам
ұзындығын
анықтау
үшін
, 
ұзындығы
100 
метр
қашықтық
өлшеніп
алынады
. 
Осы
қашықтықты
өлшеу
арқылы
қадам
жұптарының
орташа
ұзындығын
есептеп
шығарады
. 
Мысалы
, 100 
метр
қашықтықта
72 
қадам
жұбы
бар
болса
, 
онда
10 
қадам
жұбының
ұзындығын
есептеп
шығару
қажет
. 
Ол
үшін
пропорция
құрылады
:
100 
м
– 72 
қ
. 
ж
.
х
– 10 
қ
.
ж
.
х
= 14 
метр
Қадам
масштабын
құруда
, 
берілген
план
масштаб
үшін
қарапайым
сызықтық
масштаб
жасау
керек
. 
Мысалы
: 1:1000, 1
см
– 
10 
м
(5
-
сурет
).
Сызықтық
масштаб
негізіне
өлшеуішті
нөлден
оңға
қарай
, 
барлық
сызықтың
масштаб
ұзындықтары
жаңа
кесінділерге
бөлінгенге
дейін
қоямыз
. 
Бұл
кесінділер
қадам
жұптарында
жазылады
. 
Нөлден
солға
қарай
14 
метрге
тең
кесінді
саламыз
жəне
оны
10 
тең
бөлікке
бөлеміз
.
Метрлік
сызықтық
масштаб
Қадам
масштабы

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: