Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

34
тұсында
объекті
орналасқан
беттің
, 
картографиялық
тордың
əріппен
жəне
санмен
белгіленген
нөмірі
көрсетіледі
.
Қазіргі
 
электронды
 
карталар
 
– 
Геогақпараттық
жүйе
техноло
-
гиясы
базасында
жасалынытын
ірі
масштабты
жалпы
географиялық
, 
тақырыптық
жəне
арнаулы
карталар
түрінде
жинақталады
(
3-
сурет
). 
Бұл
карталар
басқару
мақсатындағы
мониторингтік
бақылау
мəселелерін
шешу
үшін
кеңінен
қолданылады
, 
ондағы
процестер
мен
құбылыстардың
өзгерісі
тіркеліп
, 
олардағы
ақпараттар
тұрақты
өңделуден
өткізіліп
тұрады
.
Геоақпараттық
 
жүйелер
(
ГАЖ
) 
көмегімен
берілген
аумақтар
туралы
кешенді
ақпараттық
база
жасалынады
, 
онда
объектілердің
графикалық
(
электрондық
карта
, 
слайд
, 
фотосурет
, 
диаграмма
) 
жəне
мəтіндік
(
кесте
, 
анықтамалық
материалдар
) 
сипаттамалары
жинақталады
.
3
-
сурет
.
 
Электронды
 
карта
 
фрагменті
ГАЖ
-
ң
базасы
графикалық
жəне
тақырыптық
деп
бөлінеді
. 
Графикалық
базада
картаның
географиялық
негізі
, 
ал
тақырыптық
базада
карта
бетіне
түсірілмейтін
мəліметтер
тіркеледі
. 
Геоақпараттық
жүйелерде
жинақталған
картографиялық
 
жəне
тақырыптық
ақпараттар
көптеген
қолданбалы
маңызы
бар
мəселерді
шешу
үшін
өте
құнды
болып
табылады
. 
Өйткені
ГАЖ
арнаулы
мəселерді
шешу
мақсатында
ерекше
қызметтер
атқарады
, 
атап
айтсақ
:

35
■
Ақпартты
жүйелі
талдау
;
■
Ақпартты
жекелеген
объектілерге
бағыттау
;
■
Объектілерді
көрсеткіштері
бойынша
айқындау
.
ГАЖ
-
ң
көмегімен
əуе
-
ғарыш
фотосуреттерін
пайдалана
отырып
, 
жедел
 
картографиялау
;
 
қимыл
-
қозғалыс
көмегімен
картографиялық
 
анимация
 
жəне
бір
үлгі
деңгейінде
түрліше
ақпарат
көмегін
пайдалану
арқылы
жасалатын
виртуалды
 
карто
-
графиялау
 
сияқты
заманауи
картографиялық
туындылар
жасалы
-
нып
, 
қолданысқа
енуде
. 
Ғылым
мен
көпшілік
арасындағы
байланыс
күшеюде
, 
яғни
ғылымның
қолданбалы
мəні
күннен
-
күнге
артуда
. 
Картографияда
кезкелген
объекті
мен
оның
сипаттамасын
беру
-
ге
арналған
белгілер
жүйесінің
маңызы
өте
зор
. 
Карта
құрастыруда
кеңінен
пайдаланылатын
түрлі
белгілер
жүйесі
шартты
 
белгілер
деп
аталады
. 
Жекелеген
картографиялық
белгілер
екі
маңызды
қызмет
атқарады
, 
біріншіден
олар
кез
-
келген
объектінің
түрін
анықтап
, 
оның
сапалық
жəне
сандық
қасиетін
айқындайды
. 
Екіншіден
олардың
кеңістіктегі
орнын
, 
қозғалысын
, 
уақыт
аралығындағы
өзгерісін
жəне
басқа
құбылыстарын
көрсетеді
. 
Картографияда
қолданылатын
шарт
-
ты
белгілер
– 
белгілер
жүйесін
зерттейтін
ғылым
– 
семиотиканың
синтактика
, 
семантика
жəне
прагматика
бөлімдерінің
құрамына
кіреді
. 
Олар
бейнелеу
тəсілдеріне
қарай
масштабтан
 
тыс
,
 
сызықтық
 
жəне
аудандық
деп
бөлінеді
. 
Масштабтан
тыс
белгілерге
мас
-
штабпен
көрсетуге
келмейтін
объектілер
жатады
. 
Олар
əртүрлі
геометриялық
пішіндермен
белгіленеді
.
Сызықтық
белгілер
тек
ұзындық
көрсеткіші
бойынша
ғана
масштабқа
сəйкес
келеді
, 
ал
объектінің
ені
масштабқа
енгізілмейді
. 
Негізінен
жолдар
, 
өзендер
мен
шекаралар
белгіленеді
.
Аудандық
шартты
белгілер
бояулы
түспен
немесе
аудандық
графикалық
белгілермен
, 
штрихпен
берілуі
мүмкін
.
Картографияда
кеңінен
қолданылатын
тəсіл
– 
кескіндік
 
белгілер
деп
аталады
. 
Картада
қолданылатын
белгілер
пішініне
қарай
:
1. 
Геометриялық
 
белгілер
;
2. 
Əріптік
 
белгілер
;
3. 
Көрнекі
 
белгілер
 
болып
бірнеше
типке
бөлінеді
Геометриялық
белгілер
дөңгелек
, 
квадрат
, 
үшбұрыш
жəне
т
.
б
. 
түрінде
болады
. 
Олардың
түсін
, 
ішкі
өрнектерін
өзгерту
арқылы
геометриялық
белгілерді
көбейтуге
болады
. 

36
Жазулар
бір
немесе
бастапқы
екі
əріптен
құралуы
мүмкін
. 
Мыса
-
лы
: U, S, Al, Fe, Ni. 
Жазулар
карта
бетін
жауып
қалатындықтан
, 
олар
-
ды
геметриялық
пішіндердің
ішіне
кіргізу
арқылы
да
қолданады
. 
Картадағы
жазулар
географиялық
атаулардың
тегін
(
көл
, 
теңіз
, 
өзен
), 
сапасын
(
тұзды
, 
ластанған
) 
көрсетсе
, 
сандық
көрсеткіштер
ол
объектілердің
ұзындығын
, 
тереңдігін
, 
жүк
сиымдылығын
жəне
т
.
б
. 
ерекшеліктерін
сипаттайды
.
Көрнекі
белгілер
картаға
түсірілетін
объектінің
нақты
кішірейтілген
бейнесіне
сəйкес
келеді
. 
Олар
символдық
жəне
табиғи
 
бейнелік
белгілер
болып
ажыратылады
.
Бейнелеу
əдістерін
таңдауда
картаға
түсірілетін
объектілердің
мазмұны
есепке
алынады
. 
Тақырыптық
карталарда
мынадай
бейне
-
леу
əдістері
қолданылады
:
1. 
Ареалдар
 
əдісі
– 
бояу
, 
штрих
, 
шекара
, 
белгі
, 
жазу
көмегімен
картада
кез
-
келген
объекті
мен
құбылыстың
таралу
аймағын
көрсетеді
. 
Олар
абсолюттік
жəне
салыстырмалы
ареалдар
болып
бөлінеді
. 
Абсолюттік
ареал
аумағында
тек
сол
аумақтан
басқа
жерде
байқалмайтын
құбылыс
немесе
сол
аумақтан
басқа
жерде
кездеспейтін
өсімдік
немесе
жануар
түрі
берілуі
мүмкін
. 
Ареалдар
бояумен
, 
штрихпен
, 
тұтас
немесе
үзік
сызықтармен
берілуі
мүмкін
. 
2. 
Қозғалыс
 
белгілері
 
əдісі
– 
бояу
, 
геометриялық
пішіндер
, 
бағыт
, 
сызықтар
көмегімен
табиғи
жəне
əлеуметтік
-
экономикалық
құбылыстар
объектілер
мен
құбылыстардың
кеңістіктік
қозғалысын
бейнелеуді
(
халықтың
миграциясы
, 
құс
қайтуы
, 
жүктердің
бағыты
, 
ауаның
қозғалысы
, 
беткі
ағыстар
жəне
т
.
б
.) 
жүзеге
асырады
. 
Қозғалыс
белгілері
кез
-
келген
объектінің
қозғалысын
нүктелік
əдіспен
(
кеме
, 
кит
жəне
т
.
б
.), 
сызықтық
əдіспен
(
фронттардың
қозғалысы
), 
сондай
ақ
аудандық
əдіспен
(
лавалық
жыныстардың
жинақталуы
) 
де
көрсетеді
. 
Қозғалыс
белгілері

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: