Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

44
Міндетті
түрде
əрбір
студент
дəптерге
өз
қадамдарының
масштабын
жасау
керек
. 
Ол
түсірілім
кезінде
арақашықтықты
өлшеуге
қажет
болады
. 
Əдетте
көз
мөлшерлі
түсірілімді
тұйық
көп
бұрыштар
қалыптасатын
бағыт
маршруты
бойынша
учаскені
айналып
шығу
жолымен
жасайды
(
6-
сурет
). 
Ол
үшін
түсірілім
жұмыстарын
тездететін
(
жылдамдататын
) 
əртүрлі
тəсілдерді
қолданады
; 
полярлық
, 
бұрыштық
таңбалар
, 
пер
-
пендикуляр
жəне
створ
тəсілдері
. 
Бұл
тəсілдерді
бір
-
бірімен
байла
-
ныстыра
отырып
, 
осы
немесе
басқа
жағдайда
ептеп
қолдануға
бола
-
ды
. 
Сонда
түсірілім
тез
жəне
сапалы
жасалатын
болады
.
Белгілі
бір
бағытта
қозғалатын
сызықтарды
жол
, 
соқпақ
жол
-
дар
жəне
контуры
айқын
көрсетілген
жер
бойынша
таңдап
алады
. 
Бұл
сызықтар
жұмыс
жасағанда
жəне
қадам
жұптарын
санағанда
қиындық
туғызбау
керек
.
Полярлық
 
түсірілім
 
тəсілі
.
1 
нүктеде
планшет
тұсбағдар
(
ком
-
пас
) 
бойынша
бағытталады
жəне
осы
нүктеден
барлық
түсірілім
жа
-
салынады
. 
Нүктедегі
түсірілім
үдерісіне
планшеттің
бағытталуына
назар
аудару
керек
. 
Планшетке
орнатылған
(
бекітілген
) 
компас
стрелкасы
(
тілі
) 
əрқашан
солтүстікке
бағытталған
болуы
тиіс
. 
Біртіндеп
жергілікті
жердегі
обьектілерді
сызғышпен
ныса
-
налайды
. 
Планшетке
олардың
бағытын
сызады
. 
Осы
бағыт
бой
-
ынша
жергілікті
жерде
шамамен
санап
шығарылған
1-2 
қадам
арақашықтығын
масштаб
бойынша
салу
қажет
. 
6-
сурет
.
 
Жергілікті
 
жерде
 
көз
 
мөлшерлі
 
түсірілім
 
жасау
 
жұмыстарының
 
кезеңдері
 (I-IV)

45
Түсірілімнің
мұндай
түрі
полярлық
деп
аталады
. 
Нысаналанған
бағыттар
соңында
обьектілердің
шартты
белгілерін
(
бұрыштағы
қоршау
, 
бұрыштағы
жолдар
, 
үйлер
, 
шабындық
жəне
т
.
б
.) 
сызады
(
7-
сурет
). 
Таңба
 
тəсілі
.
Түсірілетін
обьектілер
орны
, 
қиын
жерде
орна
-
ласып
, 
негізгі
бағыттың
екі
немесе
үш
нүктесімен
көрінетін
болса
, 
онда
планда
нысаналау
сəулелерін
қиып
өтетін
нүкте
түрінде
алы
-
нады
. 
Осы
обьектілерге
планда
белгіленген
1 
нүктеден
бағыттар
жүргіземіз
, 
одан
кейін
2 
нүктеге
жылжытамыз
жəне
сол
обьектілерге
нысаналау
қайталана
береді
.
Бағыттардың
қиылысында
ізделіп
отырған
обьектінің
орны
алынады
. 
Үлкен
дəлділік
пен
обьектінің
нүктесін
үшінші
бақылау
нүктесін
нысаналау
кезінде
алуға
болады
. 
Егер
үш
сəуле
қиылысқанда
үшбұрыш
қалыптасса
, 
онда
ізделіп
отырған
нүкте
осы
үшбұрыштың
орталығында
болады
. 
Перпендикуляр
 
тəсілі
. 
Бұл
тəсілді
жылғаларды
, 
қисық
ор
-
ман
жиегі
контурын
, 
үлкен
ғимараттар
мен
күрделі
пішінді
. 
объектілерді
түсіруде
қолданады
. 
Сондықтан
олардың
контурының
арақашықтығын
негізгі
бағыт
сызығына
перпендикуляр
жүргізе
отырып
, 
түсіруге
болады
. 
Ол
үшін
əрбір
түсірілім
нүктесінен
жүріс
бағыты
бойынша
перпендикуляр
бағыттағы
арақашықтық
өлшенеді
, 
содан
соң
тік
нүктеге
дейінгі
арақашықтық
есептеледі
.
Створ
 
əдісі
.
Оны
учаскелердің
түзу
сызықты
шекарасын
неме
-
се
түзу
сызықты
электр
байланыс
сызықтарының
орнын
анықтап
түсіру
үшін
қолданады
. 
Створ
– 
бұл
бақылаушы
көзімен
бағыттаған
кезде
, 
бір
сызық
бойында
екі
обьектінің
қатар
орналасуы
. 
Көздеу
орнынан
осы
сызықтағы
створ
нүктесін
табуға
болады
. 
Одан
кейін
створ
сызығы
бойынша
обьектіге
дейінгі
қашықты
өлшеуге
болады
.
Көз
мөлшерлі
түсірілім
жоспары
шартты
белгілермен
сызылады
. 
Көз
мөлшерлі
түсірілім
жергілікті
жерде
бағыттаудың
қарапайым
тəсілдері
көмегімен
жүргізіледі
.
Көз
мөлшерлі
түсірілім
кезінде
ағаш
, 
бағана
, 
көпір
сияқты
заттардың
биікітігін
сызғыш
көмегімен
анықтауға
болады
. 
Ол
үшін
сызғышты
қолда
ұстап
тұрып
, 
көздейтін
затқа
туралайды
. 
Заттың
биіктігі
сызғыш
бөліктерінен
асқанға
дейін
бағыттайды
. 
Есепті
сызғыш
бойындағы
мəліметтерден
алады
. 

46
7-
сурет
.
 
Жергілікті
 
түсірілім
 
түрлері
: 
а
-
полярлық
 
түсірілім
 
тəсілі
, 
ə
-
таңба
 
тəсілі
,
б
-
перпендикуляр
 
тəсілі
, 
в
-
створ
 
əдісі
Обьект
биіктігі
Н
, 
осы
арақатынас
арқылы
анықталады
:
l
h
L
H


мұндағы
, 
L
– 
бақылаушыдан
обьектіге
дейінгі
қашықтық
(
қадаммен
өлшенеді
) 
өлшемі
, 
метр
есебімен
; 
h
– 
сызғыш
бойындағы
өлшем
, 
сантиметр
есебімен
; 
l
– 
көзбен
қарағандағы
сызғыш
қашықтығы
, 
сантиметр
есебімен
алынады
(
8-
сурет
). 
Күн
ашық
кезде
обьект
биіктігін
заттың
көлеңкесін
пайдала
-
нып
, 
өлшеуге
болады
. 
Мысалы
: 
адам
көлеңкесі
1,2 
метрге
тең
деп
есептесек
, 
осы
көрсеткішке
сүйене
отырып
, 
коэффицентті
есептеп
шығаруға
болады
. 
Оны
ағаш
, 
үй
, 
бағана
, 
мұнара
жəне
басқа
да
топографиялық
обьектілер
бикітігін
анықтау
үшін
қолдануға
бола
-
ды
. 
Көлеңке
болмаған
жағдайда
, 
обьект
биіктігін
бойының
ұзындығы
белгілі
адамға
сəйкестеп
, 
шамамен
де
анықтауға
болады
. 
Біраз
қашықтыққа
жүріп
барып
, 
бір
көзбен
объект
жəне
адам
бойын
салыстырып
қарау
қажет
.

47
8-
сурет
. 
Белгілі
 
арақашықтыққа
 
дейінгі
 
объект
 
биіктігін
 
анықтау
 
Нивелирлеу
.
 
Нүктелердің
биіктік
белгілерінің
мəні
мен
олардың
салыстырмалы
биіктіктерін
есептеп
шығаратын
геодезиялық
өлшеулер
нивелирлеу
 
деп
аталады
. 
Түсірілімдердің
əдістемесі
бойынша
нивелирлеу
геометриялық
, 
тригонометриялық
жəне
физикалық
болып
бөлінеді
. 
Геометриялық
нивелирлеу
– 
горизонтальдық
сəулесі
бар
(
нивелирмен
немесе
теодолитпен
) 
аспаптармен
орындалады
; 
тригонометриялық
– 
еңкейтілген
дүрбісі
бар
аспаптармен
(
теодолитпен
немесе
кипрегельмен
); 
физикалық
– 
барометрдің
көмегімен
орындалады
(
9-
сурет
).
9-
сурет
.
 
Геометриялық
 
нивелирлеу
 
Егер
нүктелер
биіктігі
бір
станция
шеңберінде
анықталатын
бол
-
са
, 
онда
нивелирлеу
қарапайым
түрінде
болуы
мүмкін
.
Геометриялық
нивелирлеу
горизонтальды
сəуле
биіктігінің
дəлділігін
анықтауға
негізделген
. 
А
жəне
В
нүктелер
арасында
сан
-
тиметрмен
бөліну
бар
арнайы
рейкалар
орналастырады
. 

48
Горизонтальды
сəуле
бойынша
нивелирді
рейкалар
арасындағы
ортаға
қояды
, 
А
жəне
В
нүктелерінің
рейка
бойынша
есептеп
ала
-
тындай
етіп
, 
осы
есеп
арасындағы
айырмашылықты
дəлдік
шамасы
береді
. 
Дəлдік
оң
жəне
теріс
болуы
мүмкін
. 
Биіктігі
белгілі
А
нүктесінде
ізделіп
отырған
Н
В
 
шамасы
:
Н
В
 
= H
A 
± (h)
 = 
H
A 
± (a – b).
формуласы
бойынша
есептеледі
Егер
А
жəне
F 
нүктелері
бір
-
бірінен
қашық
орналасса
, 
онда
нивелирлік
бағыттау
жасалады
. 
Бағыттың
соңғы
нүктесінің
абсолюттік
биіктігі
: 
H
F
 = H
A
 
+ S ± 
h
i 
 
формуласы
бойынша
анықталады
, 
мұндағы
h
i
 
– 
бір
станциядағы
дəлдік
көрсеткіші
.
Нивелирлеуде
 
қолданылатын
 
құралдар
 
мен
 
аспаптар
.
 
Нивелирлік
кешенге
нивелир
, 
штатив
жəне
екі
рейка
жатады
. 
Жұмысты
зертханалық
жəне
далалық
сынаудан
өткен
құралдармен
жасау
керек
. 
Құралдармен
жұмыс
істеу
барысында
жұмысты
ни
-
велир
құрылымын
жақсы
білетін
, 
оның
маркасын
жəне
құралдың
жұмыс
істеу
функциясын
меңгерген
студенттер
ғана
орындай
алады
. 
Студенттерге
жұмыс
істеу
үшін

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: