Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

235
13-
кесте
. 
Жер
 
шарының
 
су
 
балансы
 (
М
. 
И
. 
Львович
 
бойынша
)
Су
 
балансы
 
құрамы
Көлемі
, 
км
3
Қалыңдығы
, 
мм
Мұхит
 
алаптарына
 
кіретін
 
құрлықтың
 
шеткі
 
бөлігі
Жауын
-
шашын
102 100
865
Өзен
ағыны
37 400
320
Булану
64 
700
545
Құрлықтан
 
мұхитқа
 
жетпейтін
 
тұйық
 
алаптар
 
бөлігі
Жауын
-
шашын
7 400
231
Булану
7 
400
231
Дүниежүзілік
 
мұхит
Жауын
-
шашын
410 500
1 135
Өзен
суларының
ағыны
37 400
103
Булану
447 900
1 238
Жер
 
шары
 
бойынша
Жауын
-
шашын
520 000
1 020
Булану
520 
000
1020
Жаңбыр
күйінде
жер
бетіне
қайта
түскен
судың
басым
бөлігі
су
айдындарын
толықтырып
, 
біразы
топыраққа
сіңеді
. 
Топырақ
ылғалын
сіңірген
өсімдіктер
оның
артық
бөлігін
қайтадан
бу
күйінде
атмосфераға
бөліп
шығарады
. 
Құрлық
өзендері
өз
суын
теңіздер
мен
мұхиттарға
жеткізіп
, 
буланған
судың
орнын
толтыруға
өз
үлесін
қосады
. 
Ал
теңіздер
мен
мұхиттардан
қайта
буланған
су
атмосфераға
құрамына
еніп
, 
айна
-
лым
тұйықталады
. 
Дегенмен
, 
соңғы
жылдардағы
зерттеулер
су
айналымының
тұйық
емес
екендігін
дəлелдеп
отыр
. 
Өйткені
атмосфераның
жоғары
қабатына
көтерілген
су
буы
күн
сəулесінің
əсерінен
оттегі
мен
сутегі
иондарына
ыдырап
, 
ғарыш
кеңістігіне
өтіп
кетеді
. 
Ал
жанартау
атқылаулары
барысында
жердің
ішкі
қойнауынан
келетін
су
(
шамамен
жылына
130 
млн
т
) 
гидросфераны
толықтырып
отырады
. 
Тіпті
осы
сулар
есебінен
гидросфераның
көлемі
ұлғайып
келеді
деген
де
болжам
бар
, 
өйткені
мантиядағы
су
мөлшері
20 
млрд
км
3
(
гидросфера
көлемінен
15 
есе
артық
) 
деп
шамалануда
. 
Судың
барлық
табиғат
компоненттерін
қамтитын
осындай
су
ай
-
налымы
миллиондаған
жылдар
бойы
тоқтаусыз
жүруде
. 
Жыл
ішінде
гидросфераның
мардымсыз
бөлігі
ғана
айналымға
түседі
. 
Су
айна
-
лымы
кезіндегі
гидросфера
құрамының
белсенділігі
түрліше
болып
келеді
.

236
М
. 
М
. 
Львович
су
айналымының
белсенділігі
 
атты
ұғым
енгізген
. 
Ол
əрбір
гидросфера
құрамындағы
бөліктердің
толық
жаңаруына
кеткен
уақытпен
анықталады
. 
Полярлық
мұздық
сулары
толығымен
«
жаңаруы
» 
үшін
8 
мың
жыл
, 
жерасты
суларына
5 
мың
жыл
, 
мұхит
суына
3 
мыңдай
жылдай
уақыт
қажет
болса
, 
ағынсыз
көлдер
үшін
шамамен
, 
бұл
əрекеттерге
300 
жылдай
ғана
уақыт
керек
. 
Өзен
сула
-
ры
шамамен
əрбір
11 
күн
, 
ал
атмосферадағы
су
əрбір
9 
күн
сайын
алмасып
тұрады
. 
Су
айналымы
литосфера
, 
гидросфера
мен
атмосфераны
бір
-
бірі
-
мен
байланыстыру
арқылы
географиялық
қабықты
қалыптастырды
. 
Осы
арқылы
Жер
шарының
жаңа
қабығы
– 
биосфераның
(
тіршілік
қабығы
) 
түзілуіне
алғышарт
жасады
. 
Су
айналымының
табиғаттағы
айрықша
маңызы
мұнымен
ғана
анықталмайды
. 
Ылғал
айналымы
барысында
жылу
алмасуы
да
бірге
жүзеге
асады
. 
Өйткені
географиялық
қабықтың
бір
бөлігінде
булануға
жылу
жұмсалса
, 
екінші
бір
бөлігінде
ылғалдың
конденсациялануы
бары
-
сында
керісінше
, 
жылу
бөлініп
шығады
. 
Бір
жыл
ішінде
су
айналы
-
мына
Күннен
келетін
жылудың
25%-
ға
жуығы
қатысады
. 
Демек
, 
су
мен
жылуды
тасымалдау
арқылы
су
айналымы
Жер
шарында
таби
-
ғат
кешендерін
қалыптастырудағы
маңызды
буын
болып
табылады
. 
Су
айналымына
адамның
шаруашылық
əрекеті
елеулі
түрде
ықпал
етуде
. 
Ормандардың
жойылуы
, 
орасан
зор
егістік
алқаптардың
пайда
болуы
, 
батпақтарды
құрғату
мен
шөлдерді
суландыру
, 
жасан
-
ды
алып
су
бөгендердің
құрылысы
, 
шаруашылық
мақсатта
пайдала
-
нылатын
су
мөлшерінің
күрт
артуы
Жер
шарындағы
гидрологиялық
, 
сумен
байланысты
процесстердің
жүру
барысын
өзгертуде
. 
Өйткені
су
айналымын
үздіксіз
тізбек
түрінде
елестетсек
, 
сол
тізбектің
бір
буынындағы
өзгеріс
бүкіл
тізбектегі
өзгерістерге
себепші
болады
.
Адамның
шаруашылық
əрекеті
нəтижесінде
өзен
суларының
жылдық
ағыны
өзгерген
. 
Өндірісте
пайдаланылатын
сулар
өндірілген
өнім
құрамына
еніп
немесе
қалдық
су
күйінде
жердің
терең
қойнауына
кетіп
, 
айналымға
түсуі
қиындайды
. 
Өндірістік
жəне
тұрмыстық
қалдықтармен
ластанған
сулар
табиғаттағы
су
айналымының
нəтижесінде
гидросфераның
барлық
дерлік
бөлігіне
таралуда
. 
Ғалымдар
қазіргі
кезде
адамзат
үшін
судың
тапшылығы
емес
, 
ластануы
басты
проблема
деген
пікір
айтуда
.
Мұхит
табиғатын
зерттеумен
айналысатын
ғылым
саласы
– 
оке
-
анология
(
мұхиттану
) 
деп
аталады
. 
Ұзақ
жылдар
бойы
океаноло
-
гия
жағалаулар
мен
теңіз
жағалық
бөліктерін
, 
мұхит
ағыстары
мен

237
олардың
басты
бағыттарын
, 
теңіз
дауылдарының
шығу
тегі
таралу
заңдылықтарын
зерттеумен
айналысып
келді
. 
Оның
барлығы
теңізде
жүзудің
жағдайын
жақсартудан
туындаған
болатын
. 
Бүгінде
теңізде
жүзу
жаңа
сатыға
көтеріліп
, 
океанология
алдына
жаңа
міндеттер
жүктеуде
, 
ол
ең
алдымен
теңіз
түбімен
жүзу
қажеттілігін
өтеумен
тығыз
байланысты
. 
Басты
кажеттіліктің
бірі
– 
суасты
байланысын
жүзеге
асыру
. 
Өйткені
тығыздығы
жоғары
, 
тұзды
су
жағдайында
электр
тоғы
емін
-
еркін
қозғалғанымен
, 
электрлі
-
магниттік
толқындардың
таралуына
еш
мүмкіндік
жоқ
. 
Сол
себепті
радиотолқындық
техника
байланыс
-
тарын
суасты
арқылы
жүргізудің
ешқандай
пайдасы
жоқ
.
Керісінше
дыбыс
толқындары
көмегімен
(
теңіз
суында
дыбыс
1,5 
км
/
сек
жылдамдықпен
қозғалады
) 
байланыс
жасау
өте
қолайлы
. 
Бұл
гидроакустика
 
ғылымының
қарқынды
дамуына
негіз
бол
-
ды
. 
Өйткені
дыбыс
толқындарының
қозғалыс
жылдамдығының
тереңдікке
қарай
өзгеруі
, 
дыбыс
толқынының
əртүрлі
кедергілерден
өту
жылдамдығы
, 
теңіз
түбінің
дыбыстарды
жұту
жəне
шашырату
сияқты
күрделі
заңдылықтарды
зерттеу
қажет
болды
.
Дүниежүзілік
мұхиттың
биологиялық
ресурстарын
зерттеу
жəне
оны
тиімді
пайдаланудың
қажеттілігі
күннен
-
күнге
артуда
. 
Əсіресе
, 
бүгінгі
таңда
адамзатты
азық
-
түлікпен
, 
өнеркəсіпті
шикізатпен
қамтамасыз
етудегі
маңызы
қарқын
алуда
. 
Мұхит
суларының
өлшеусіз
энергетикалық
ресурстарын
иге
-
ру
(
толысу
энергиясы
, 
беткі
жəне
түпкі
ағыстар
энергиясы
) 
теңіз
жағалық
елдер
үшін
өте
пайдалы
болып
отыр
.
Сондай
ақ
мұхит
пен
атмосфера
арасындағы
өзара
байланыс
, 
əсіресе
ғаламдық
климаттық
өзгерістер
мұхит
табиғатын
жан
-
жақты
зерттеудің
қаншалықты
қажет
екендігін
тағы
да
дəлелдеп
отыр
.
Географиялық
қабықтың
құрамдас
бөлігі
болып
саналатын
дүниежүзілік
мұхит
табиғатын
зерттеумен
мұхиттар
 
география
-
сы
 
(
океанология
)
 
айналысады
. 
Бұл
Дүниежүзілік
мұхит
деңгейінде
ғаламдық
жəне
жергілікті
масштабта
жүріп
жатқан
географиялық
заңдылықтарды
жүйелі
зерттейтін
география
ғылымының
құрамдас
бөлігі
. 
Ғылыми
даму
барысында
мұхиттар
географиясы
физикалық
-
географиялық
 
жəне
 
экономикалық
-
географиялық
 
салаларға
жіктелді
. 
Бірақ
та
екі
сала
Дүниежүзілік
мұхит
табиғатын
тиімді
пайдалану
жəне
мұхиттық
елтану
проблемаларын
зерттеу
барысын
-
да
жиі
бір
арнада
тоғысып
отырады
.

238
Мұхит
 
физикалық
 
географиясы
– 
Дүниежүзілік
мұхит
кеңістігінде
жүретін
жалпы
географиялық
жəне
тек
мұхитқа
ғана
тəн
заңдылықтардың
, 
мұхит
табиғатының
ендік
жəне
тік
бағыттағы
географиялық
зоналылықтың
көрініс
табуын
зерттейді
.
Мұхиттардың
физикалық
географиясы
– 
нағыз
физикалық
географиялық
ғылым
ретінде
мұхит
табиғатының
мынадай
ерекшеліктерін
: 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: