Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

246
14-
кесте
. 
Мұхиттардың
 
негігі
 
көрсеткіштері
 
(
К
. 
С
. 
Лазерев
 
бойынша
)
Мұхиттың
 
аты
Жалпы
 
ауданы
, 
млн
 
км
2
Орташа
 
тереңдігі
, 
м
Ең
 
терең
 
жері
, 
м
Суының
 
көлемі
, 
млн
 
км
3
Тынық
мұхиты
178,62
3 980
Мариана
шұңғымасы
, 11 
022
710,36
Атлант
мұхиты
91,56
3 
600
Пуэрто
-
Рико
шұңғымасы
, 8 
742
32,,66
Үнді
мұхиты
76,17
3 710
Зонд
шұңғымасы
, 
7729
282,65
Солтүстік
Мұзды
мұхит
14,76
1 220
Гренландия
теңізі
, 5527
18,07
Дүниежүзілік
Мұхит
361,10
3 700
Мариана
шұңғымасы
, 
11 022
1 340,74
Оларды
мұхиттан
оқшаулану
деңгейіне
қарай
ішкі
 
(
Қара
, 
Қызыл
теңіздер
, 
Азов
теңізі
, 
Балтық
, 
Мəрмəр
теңіздері
), 
аралдар
 
аралығындағы
(
Сулавеси
, 
Банда
, 
Фиджи
, 
Филиппин
теңіздері
), 
материк
 
аралық
 
(
Жерорта
, 
Қызыл
, 
Кариб
теңіздері
) 
жəне
шеткі
 
теңіздер
(
Баренц
, 
Шығыс
Сібір
, 
Кар
, 
Лаптевтер
, 
Чукот
теңіздері
) 
деп
бөлінеді
. 
Теңіздер
Дүниежүзілік
мұхиттың
10%-
ын
алып
жатыр
. 
Ең
үлкен
теңіз
деп
Филиппин
 
теңізі
 
саналады
, 
оның
ауданы
5 
млн
726 
мың
км
2
жетеді
.
Теңіздер
қазан
шұңқырларының
қалыптасу
жолына
қарай
материктік
 
(
эпиконтиненттік
) 
жəне
мұхиттық
 
(
геосинклиналь
-
ды
) 
деп
бөлінеді
. 
Геосинклинальды
қазаншұңқырларда
орналасқан
теңіздер
жер
қыртысының
терең
жарықтары
мен
литосфералық
тақталардың
аралығында
болғандықтан
, 
симметриялы
пішінді
жəне
орталық
бөлігіне
қарай
терең
болып
келеді
. 
Бұл
теңіздердің
табандарында
тектоникалық
белсенділік
жоғары
, 
сондықтан
олардың
жағалауындағы
аралдар
көп
жағдайда
əрекетін
тоқтатпаған
жанартаулардан
құралады
.
Шығанақ
 
– 
мұхиттың
, 
теңіздің
немесе
көлдің
құрлыққа
сұғына
еніп
жатқан
, 
бірақ
су
айдынының
негізгі
бөлігімен
жалғасатын

247
құрамдас
бөлігі
. 
Кей
жағдайда
мұхитты
шығанақ
пен
теңіздерге
бөлудің
өзі
шартты
сипат
алады
. 
Ерте
кезден
бері
шығанақ
аталып
жүрген
Гудзон
, 
Мексика
, 
Бенгаль
, 
Парсы
шығанақтары
іс
жүзінде
теңіздер
болып
табылады
. 
Шығанақтардың
фьорд
,
 
лиман
,
 
лагуна

деп
аталатын

түрлері
бар
.
 
Ресейдің
солтүстігіндегі
құрлыққа
сұғына
еніп
жатқан
шығанақтарды
(
Гыдан
, 
Двина
, 
Мезень
, 
Печора
жəне
т
.
б
.) 
ернеу
 
деп
атайды
, 
олардың
көпшілігі
өзендердің
сағасы
болып
табылады
. 
Еі
үлкен
əрі
терең
шығанақ
– 
Бенгаль
 
шығанағы
, 
оның
ауданы
2 
млн
191 
мың
км
2
, 
ең
терең
жері
4 519 
метрді
құрайды
.
Бұғаз
 
– 
əртүрлі
су
айдындарын
жалғастыратын
жəне
құрлықтың
жеке
бөліктерін
бөліп
жатқан
, 
салыстырмалы
түрде
жіңішке
су
кеңістігі
. 
Дрейк
бұғазы
Тынық
мұхит
пен
Атлант
мұхитын
, 
Бе
-
ринг
бұғазы
Солтүстік
Мұзды
мұхиттың
Чукот
теңізі
мен
Тынық
мұхиттың
Беринг
теңізін
жалғастырып
жатыр
. 
Морфологиялық
ерекшеліктеріне
қарай
бұғаздар
мынадай
топтарға
жіктеледі
:
1. 
Тар
 
жəне
кең
 
бұғаздар
, 
ең
кең
бұғаз
– 
Дрейк
бұғазы
, 1 120 
км
;
2. 
Қысқа
 
жəне
ұзын
 
бұғаздар
, 
ең
ұзын
бұғаз
– 
Мозамбик
бұғазы
, 
1 760 
км
;
3. 
Таяз
 
жəне
терең
 
бұғаздар
, 
ең
терең
бұғаз
, 
Дрейк
бұғазы
5 249 
метр
.
Судың
қозғалу
бағытына
байланысты
бір
 
бағытты
 
ағынды
(
Флорида
бұғазы
) 
жəне
қарама
-
қарсы
 
ағынды
 
(
Девис
жəне
Босфор
) 
бұғаздар
деп
те
бөлінеді
.
Дүниежүзілік
 
мұхиттың
 
жеке
 
бөліктері
 
өзіндік
 
жеке
 
ерекшеліктерге
 
ие
 
болғанымен
, 
жаратылысы
, 
табиғат
 
жағдайлары
, 
даму
 
болашағы
 
бір
-
бірімен
 
тығыз
 
байланысты
 
біртұтас
 
күрделі
 
жүйені
 
құрайды
.
6.3. 
Дүниежүзілік
 
мұхит
 
суының
 
физикалық
-
химиялық
 
қасиеттері
Мұхит
суының
басты
қасиеттерінің
бірі
– 
оның
температура
-
сы
. 
Су
сұйық
дене
болғандықтан
баяу
жылынады
жəне
баяу
суына
-
ды
. 
Сондықтан
мұхит
суындағы
беткі
температураның
ең
жоғары
көрсеткіші
– 
тамыз
 
айында
, 
ал
ең
төмен
температура
ақпан
 
айын
-
да
 
байқалады
.
Мұхит
суының
ендіктер
бойынша
жылдық
орташа

248
температурасының
ең
жоғары
көрсеткіштері
(27-28
0
С
) 
екі
тропиктер
аралығында
байқалады
. 
Ашық
мұхитқа
қарағанда
, 
теңіздерде
, 
əсіресе
, 
қоңыржай
ендіктерде
жатқан
теңіздерде
жылдық
 
температураның
 
ауытқулары
 
үлкен
болады
. 
Қара
теңізде
бұл
көрсеткіш
17-24
0
С
, 
Жерорта
теңізінде
14
0
С
-
ге
жетеді
. 
Жалпы
алғанда
, 
мұхит
бетіндегі
орташа
жылдық
температура
+17,4
0
С
. 
Орташа
жылдық
температураның
ең
жоғары
көрсеткіші
Тынық
мұхит
бетінде
(+19,1
0
С
) 
байқалады
, 
бұл
оның
көпшілік
бөлігінің
төмен
ендіктердегі
орнымен
түсіндіріледі
. 
Үнді
мұхитының
беткі
суының
орташа
жылдық
температурасы
+17,1
0
С
-
ге
тең
. 
Беткі
су
температурасының
көрсеткіші
Дүниежүзілік
мұхиттың
54%-
ында
+20
0
С
-
ден
жоғары
, 
тек
14%-
ында
ғана
+4
0
С
-
ден
төмен
. 
Мұхит
суының
ең
жоғары
температурасы
(+32
0
С
) 
Тынық
мұхит
бетінде
тамыз
айында
, 
ең
төмен
температурасы
(-1,7
0
С
) 
ақпанда
Солтүстік
Мұзды
мұхитта
байқалған
. 
Қазіргі
заманғы
өлшеу
құралдарының
көмегімен
мұхит
суының
температурасының
географиялық
ендік
бойынша
ғана
емес
, 
тереңдікке
қарай
да
таралу
заңдылықтары
анықталып
отыр
. 
Мұхит
суының
беткі
25-50 
метр
, 
кей
жағдайда
тіпті
100 
метрлік
қабаты
қарқынды
араласады
. 
Осы
себепті
бұл
қабатта
судың
температурасы
салыстырмалы
түрде
біркелкі
болады
Тереңдеген
сайын
алғашында
температура
күрт
төмендеп
, 
кейіннен
баяу
өзгере
бастайды
. 
Мұхиттың
терең
қабаттарында
тем
-
пература
біркелкі
төмен
болады
, 
себебі
мұнда
полярлық
аймақтардан
келетін
суық
сулар
басым
болады
. 
Жоғары
ендіктерде
мұхит
түбіндегі
судың
температурасы
0
0
шамасында
болса
, 
экваторлық
жəне
қоңыржай
ендіктерде
+2
0
, +3
0
С
. 
Дүниежүзілік
мұхит
сулары
температуралық
ерекшелігіне
қарай
шартты
түрде
екі
қабатқа
бөлінеді
, 
беткі
– 
жылы
су
қабаттары
, 
түпкі
– 
салқын
су
қабаттары
. 
Осы
екі
қабаттың
аралығында
су
тем
-
пературасы
жоғарғы
жəне
төменгі
бөлігінен
үлкен
айырма
жасап
, 
тез
өзгеретін
бөлік
– 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: