Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

274
Дүниежүзілік
мұхит
қайраңдарындағы
барланған
мұнай
мен
газ
қорының
70% -
ға
жуығы
Парсы
шығанағы
елдері
мен
Ресейдің
үлесіне
тиеді
. 
Сонымен
қатар
Атлант
мұхитының
Солтүстік
теңізін
-
де
шоғырланған
жүзден
аса
мұнай
мен
газ
кен
орындарының
маңызы
зор
. 
Ондағы
өндіруге
болатын
мұнай
қоры
3 
млрд
т
, 
газ
қоры
2,5 
трлн
м
3
жетеді
. 
Оларды
өндіру
мен
барлау
оңайға
түспейді
, 
өйткені
мұхиттың
бұл
аймақтарында
жиі
-
жиі
қатты
дауылдар
мен
күшті
толысу
ағыстары
байқалады
. 
Жылына
120 
млн
т
мұнай
мен
100 
млрд
м
3
газ
өндіріледі
. 
Оларды
өндіретін
орындардан
Германия
, 
Ұлыбритания
, 
Норвегия
жəне
басқа
елдердің
жағалауларына
дейін
диаметрі
1 
метрге
жететін
құбырлар
тартылған
. 
Жүздеген
скважиналар
бұрғыланып
, 
платформалар
, 
мұнайшылардың
үйлері
, 
айлақтар
мен
тікұшақ
қонатын
алаңдар
, 
қоймалар
орналасқан
көптеген
бұрғылау
қондырғылары
жұмыс
істейді
.
Дүниежүзілік
мұхит
жағалауындағы
дұрыс
жолға
қойылған
басты
шаруашылық
салалары
– 
теңізде
жүзу
, 
рекреация
жəне
балық
аулау
. 
Минералдық
жəне
химиялық
шикізаттарды
өндіру
əлі
өз
дəрежесінде
өркендемеген
. 
Дүниежүзілік
мұхит
суларында
жануарлардың
150 
мыңға
жуық
, 
өсімдіктердің
15 
мыңнан
астам
түрі
тіршілік
етеді
. 
Олардың
биологиялық
өнімділігі
құрлық
бетіндегі
өнімділікпен
салыстырғанда
төмен
болғанына
қарамастан
, 
мұхит
аумағының
аса
үлкен
болуына
байланысты
қысқа
мерзімде
қалпына
келе
алады
.
Бүгінде
биологиялық
ресурстарды
игеруден
нектонды
құрайтын
балық
аулау
мен
кит
аулау
кəсіпшілігі
жолға
қойылған
. 
Бір
жылда
ауланатын
балықтың
жалпы
массасы
110-120 
млн
тоннаға
жетеді
, 
алайда
мұның
өзі
теңіз
жағалауын
қоныстанатын
жəне
одан
сырт
орналасқан
миллиардтаған
халықтың
сұранысын
толық
дəрежесінде
қамтамасыз
ете
алмайды
. 
Сонымен
қатар
теңіз
балдырларын
өндіру
ісі
жылдам
қарқынмен
дамуда
.
Биологиялық
ресурстар
таусылатын
ресурстар
қатарына
жататындықтан
, 
олардың
қорын
сақтау
мақсатында
теңіз
жануарла
-
ры
мен
өсімдіктерінің
кейбір
түрлерін
теңіз
жағалауларында
арнайы
өсіру
жұмыстары
кеңінен
қолға
алынуда
.
Дүниежүзілік
мұхиттың
ең
басты
байлықтарының
бірі
– 
мұхит
суы
. 
Олардың
құрамында
еріген
күйде
жəне
мұхит
табанындағы
түрлі
конкрециялар
(
жентектелген
қосылыстар
) 
құрамында
кездесетін
бағалы
жəне
сирек
минералдар
мен
қоспаларды
өндірісі

275
жекелеген
елдер
деңгейінде
енді
ғана
қолға
алына
бастаған
, 
болашағы
зор
сала
болып
табылады
.
Теңіз
толқындары
, 
беткі
ағыстары
мен
толысу
энергиясы
күшін
пайдалану
да
болашақтың
еншісіндегі
шаралар
, 
өйткені
мұндай
жұмыстар
да
жекелеген
елдерде
жүзеге
асырылуда
.
Дүниежүзілік
мұхиттың
жағалауларына
демалу
үшін
жылына
ондаған
миллиардтаған
туристер
келеді
. 
Мұнда
оларды
жұмсақ
та
жайлы
климат
, 
жылы
теңіз
суы
жəне
ұзаққа
созылатын
(5-8 
ай
) 
шомылу
мерзімі
, 
əдемі
таулы
жағалаулар
, 
қайталанбас
əсемдігімен
көз
тартатын
табиғат
, 
табиғи
, 
тарихи
жəне
мəдени
ескерткіштер
күтеді
. 
Рекреациялық
-
демалыстың
басты
аудандары
– 
Франциядағы
Көгілдір
жағалау
, 
Италиялық
Ривьера
, 
Неаполь
маңы
, 
Венеция
, 
Испания
, 
Грекия
, 
Балқан
түбегі
, 
Кипр
, 
Кариб
жəне
Мексика
жағалаулары
, 
Үнді
жəне
Тынық
мұхиттарының
тропиктік
аралда
-
ры
болып
табылады
.
Мұхит
байлықтарын
есепсіз
пайдалану
, 
сулардың
мұнаймен
, 
радиоактивті
қалдықтармен
ластануы
соңғы
жылдары
белең
алуда
. 
Əсіресе
өнеркəсібі
күшті
дамыған
елдер
орналасқан
жағалауларда
ластану
дəрежесі
өте
жоғары
. 
Бүгінгі
таңда
Дүниежүзілік
мұхит
беткі
ауданының
30%-
дан
астамы
мұнай
қалдықтарымен
ластанып
, 
атмосфера
мен
гидросфера
арасындағы
жылу
мен
ылғал
алмасу
процесіне
кедергі
келтіруде
. 
Бұл
өз
тарапынан
мұхит
органикалық
дүниесінің
сақталуына
да
зиянын
тигізеді
. 
Ластанған
сулар
мұхит
беткі
ағыстарымен
бүкіл
мұхит
айдынына
таралады
, 
тіпті
Антарктида
жағалауындағы
жануарлардың
денесінен
де
кейбір
зиянды
заттар
табылған
. 
Тіршілік
ортасының
ластануы
, 
шектен
тыс
аулаудың
нəтижесінде
ерекше
теңіз
жануарлары
көптеген
түрлері
 
жойылып
кеткен
. 
Ең
қатты
ластанған
су
айдыны
– 
Жерорта
теңізі
деп
саналады
. 
Оның
жағалауында
орналасқан
120 
астам
қалалардан
теңізге
жылына
430 
млн
тонна
қалдықтар
келеді
. 
1982 
жылы
БҰҰ
қабылдаған
«
Теңіз
 
құқұғы
 
туралы
» 
Конвенциясы
бойынша
Дүниежүзілік
мұхит
суларын
пайдаланудың
кез
келген
түрі
қатаң
бақылауға
алынатын
болды
. 
Бұл
шаралар
Дүниежүзілік
мұхиттың
табиғат
ресурстарын
қорғау
мен
тиімді
пайдалану
мақсатын
көздейді
.
ЮНЕСКО
-
ның
шешімі
бойынша
1998 
жыл
Халықаралық

276
мұхит
 
жылы
 
деп
жарияланды
. 
Осы
іс
-
шаралар
аясында
теңіз
мысықтары
, 
дельфиндер
мен
киттердің
санының
күрт
азаюына
байланысты
оларды
аулауға
қатаң
тиым
салынған
.
Бүгінгі
таңда
Дүниежүзілік
мұхит
табиғатын
зерттеу
мен
қорғау
жұмыстары
заманауи
құрылғылар
орнатылған
Жер
серіктерінің
көмегімен
қашықтықтан
зондтау
əдістері
арқылы
жүзеге
асырылады
.
6.6. 
Құрлық
 
сулары
. 
Тұщы
 
су
 
проблемалары
Құрлық
суларына
өзендер
мен
көлдер
, 
мұздықтар
мен
батпақтар
, 
жерасты
сулары
, 
сондай
-
ақ
жасанды
су
көздері
(
бөгендер
, 
каналдар
, 
тоғандар
) 
жатады
. 
Құрлық
суларын
орналасу
орнына
байланысты
беткі
 
су
жəне
жерасты
 
сулары
деп
бөледі
. 
Беткі
сулар
құрлық
суының
2/3, 
жерасты
сулары
1/3 
бөлігін
құрайды
. 
Су
айналымы
шеңберінде
құрлық
сулары
да
қамтылады
. 
Құрлық
суының
ең
маңызды
бөлігін
өзендер
 
жүйесі
құрайды
. 
Өзендер
суының
көлемі
гидросфера
ауқымымен
салыстырғанда
аз
болғанымен
, 
олар
су
айналымында
өте
маңызды
орын
алады
. 
Өзендерде
батпақтарға
қарағанда
, 4 
есе
, 
көлдерге
қарағанда
60 
есе
аз
су
(2000 
км
3
) 
жинақталған
, 
бірақ
оның
суы
алмасу
үшін
бар
болғаны
11 
күн
қажет
(
батпаққа
– 5 
жыл
, 
ағынды
көлге
– 17 
жыл
) 
болады
. 
Өзен
– 
өзі
жасап
, 
өңдеген
арнамен
ағатын
табиғи
су
ағыны
. 
Өзен
жүйесі
басты
өзенді
жəне
оның
салаларын
қамтиды
. 
Өзен
– 
күрделі
табиғи
жүйе
, 
ол
көптеген
құрамдас
бөліктерден
тұрады
. 
Өзен
жүйесі
суын
жинайтын
аумақты
өзеннің
 
су
 
жинау
 
алабы
 
деп
атайды
. 
Дүние
жүзі
өзендері
арасында
алабы
ең
үлкен
өзен
Амазонка
болып
табылады
, 
оның
су
жинау
алабы
7 
млн
км
2 
жуықтайды
. 
Өзендер
өздері
барып
құятын
теңіздер
мен
мұхиттардың
алаптарына
енеді
. 
Жалпы
алғанда
, 
құрлықтың
барлық
өзендері
Атлант
жəне
Солтүстік
Мұзды
мұхиттың
, 
Тынық
жəне
Үнді
мұхитының
алаптарына
, 
сондай
-
ақ
ішкі
тұйық
алапқа
жатады
. 
Алаптар
арасындағы
шекара
суайрық
 
деп
аталады
. 
Таулы
аудандарда
суайрық
көбінесе
, 
тау
жоталарының
қырқасына
сəйкес
келеді
. 
Жазықтарда
, 
əсіресе
, 
батпақты
, 
тегіс
жерлерде
суайрық
бұлай
айқын
ажыратылмайды
. 
Кейде
бір
өзеннің
өзі
екі
алапқа
бағытталған
бөліктерге
ажырап
кетуі
мүмкін
. 
Сирек
кездесетін
бұл
құбылысты
өзеннің
бифуркациясы
 
деп
атайды
. 
Оңтүстік
Америкадағы
Ориноко
өзені

277
жоғары
ағысында
екіге
айрылады
; 
бір
бөлігі
Ориноко
атауын
сақтап
, 
Атлант
мұхитына
құйса
, 
екіншісі
(
Касикъяре
өзені
) 
Амазонканың
саласы
– 
Риу
-
Негру
өзеніне
барып
қосылады
. 
Кез
келген
аумақтың
су
ресурстарына
баға
бергенде
ондағы
өзен
торының
жиілігін
анықтайды
. 

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: